Η γυναικολογία και η μαιευτική, δηλαδή η φροντίδα της γυναίκας και η υποστήριξη του τοκετού, έχουν βαθιές ρίζες στην ιστορία του ανθρώπου και αντικατοπτρίζουν την προσπάθεια του να αντιληφθεί και να ελέγξει την πολύπλοκη διαδικασία της αναπαραγωγής. Από τους αρχαίους πολιτισμούς της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας μέχρι την κλασική Ελλάδα και τη Ρώμη, οι άνθρωποι προσπάθησαν να κατανοήσουν τη γυναικεία φύση, τη γονιμότητα και τη διαδικασία της γέννησης, τη φροντίδα της εγκύου και του νεογέννητου, συνδυάζοντας παρατηρήσεις, τεχνικές και πεποιθήσεις, θρησκευτικές ή μαγικές, που καθόρισαν τη μεταγενέστερη εξέλιξη της. Στο πλαίσιο αυτό, η προωρότητα ανέκαθεν αποτελούσε μια πρόκληση, καθώς τα πρόωρα βρέφη χρειάζονταν ιδιαίτερη φροντίδα για να επιβιώσουν. Η πρόοδος της επιστήμης στη μαιευτική και τη νεογνολογία έχει σήμερα μεταμορφώσει αυτή την πραγματικότητα, προσφέροντας σε όλο και περισσότερα πρόωρα νεογνά την ευκαιρία για μια υγιή ζωή και γι’αυτό καθιερώθηκε η Παγκόσμια ημέρα προωρότητας.
Αρχαιότητα
Στην αρχαία Αίγυπτο, οι μαίες χρησιμοποιούσαν καταπλάσματα με μέλι, σύκα, ροδια και σκόρδο για την πρόκληση και τον έλεγχο τοκετού, ενώ η στάση του σώματος της γυναίκας σε ειδικό κάθισμα εξασφάλιζε ευκολότερη γέννα. Οι Αιγύπτιοι ιατρικοί πάπυροι, όπως ο Πάπυρος Καχούν (περί το 1800 π.Χ.), περιλάμβαναν συνταγές για τη γονιμότητα, τη διάγνωση της εγκυμοσύνης και την αντιμετώπιση των πόνων του τοκετού. Παράλληλα, η μήτρα θεωρούνταν ζωντανό όργανο που επηρεαζόταν από πνευματικές δυνάμεις.
Στη Μεσοποταμία, οι ιατρικές πρακτικές περιλάμβαναν καπνισμούς, αλοιφές και τελετουργικούς εξορκισμούς για την αντιμετώπιση των γυναικείων παθήσεων. Η μήτρα θεωρούνταν «αγγείο» με ροές ενέργειας και οι θεραπείες συνδύαζαν φυσική παρέμβαση με θρησκευτικά ή μαγικά στοιχεία, αντανακλώντας την έντονη πίστη στη θεϊκή προστασία της γονιμότητας.
Η κλασική Ελλάδα εισήγαγε πιο συστηματικές παρατηρήσεις. Οι Ιπποκρατικοί θεωρητικοί ανέπτυξαν τη θεωρία των τεσσάρων χυμών, σύμφωνα με την οποία η υγεία της γυναίκας εξαρτιόταν από την ισορροπία αυτών των ουσιών. Παρά τις μαγικές αντιλήψεις για την «πλανώμενη μήτρα», η πρακτική της μαιευτικής περιλάμβανε ατμόλουτρα, υποκλυσμούς και φυτικά εκχυλίσματα για την πρόκληση του τοκετού, ενώ οι μαίες έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην υποστήριξη των γυναικών κατά τη γέννα.
Συμβολικές προσωπικότητες της ιατρικής στην αρχαιότητα
Πιο συγκεκριμένα, Ιπποκράτης (460-360 π.Χ.), απέρριψε τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες και έθεσε τις βάσεις για μια ορθολογική προσέγγιση στη γυναικολογία και τη μαιευτική. Μάλιστα, ανέπτυξε διάφορες μεθόδους και επεμβάσεις για την αντιμετώπιση δύσκολων τοκετών, καθώς και ειδικά εργαλεία, όπως η διόπτρα (μητροσκόπιο), που με μικρές τροποποιήσεις χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα. Η συμβολή του θεωρείται καθοριστική για την εξέλιξη της επιστήμης αυτής.
Επιπρόσθετα, η λεγόμενη Ιπποκρατική Συλλογή του περιλαμβάνει 59 έργα γραμμένα στην ιωνική διάλεκτο μεταξύ του 440 και του 340 π.Χ. Από αυτά, τα 39 αναφέρονται σε ζητήματα γυναικολογίας και μαιευτικής. Ανάμεσα στα σημαντικότερα περιλαμβάνονται τα «Περί γυναικείης φύσιος», «Περί παρθενίων», «Περί γυναικείων Α΄ και Β΄», «Περί γονής», «Περί αφορών» και «Περί επικυήσεως». Μέσα από αυτά τα κείμενα αναδεικνύεται η προχωρημένη γνώση των αρχαίων Ελλήνων για τη φυσιολογία της γυναίκας και τη διαδικασία του τοκετού. Οι γυναικολογικές θέσεις εξέτασης που περιγράφονται στα έργα αυτά θυμίζουν σε μεγάλο βαθμό τις σύγχρονες, γεγονός που αποδεικνύει το υψηλό επίπεδο της ιατρικής σκέψης εκείνης της εποχής.
Ακόμη, ο Ασκληπιός θεωρείται ότι εισήγαγε τη μέθοδο του “ευτόκιου λουτρού”, δηλαδή τη γέννηση μέσα στο νερό, και ότι ζητούσε ως αμοιβή για τους τοκετούς έναν κόκκορα.
Τέλος, η Αγνοδίκη θεωρείται η πρώτη γυναίκα γιατρός ή μαία-γυναικολόγος στην αρχαία Αθήνα, αν και η ιστορικότητά της είναι αμφισβητήσιμη και μάλλον πρόκειται για μύθο ή ηρωική παράδοση. Σύμφωνα με την παράδοση, ζούσε τον 4ο αιώνα π.Χ. και, καθώς οι γυναίκες απαγορευόταν να σπουδάζουν ιατρική, μεταμφιέστηκε σε άνδρα για να μαθητεύσει κοντά σε γνωστό γιατρό στην Αλεξάνδρεια. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, άρχισε να εξυπηρετεί γυναίκες σε τοκετούς και γυναικολογικά ζητήματα, αποκτώντας δημοτικότητα, γεγονός που προκάλεσε τη ζήλια των ανδρών γιατρών. Όταν κατηγορήθηκε για αποπλάνηση ασθενών, αποκάλυψε ότι ήταν γυναίκα, κινδυνεύοντας με τιμωρία, αλλά οι γυναίκες που ωφελήθηκαν από τις υπηρεσίες της κινητοποιήθηκαν και τελικά άλλαξε ο νόμος, επιτρέποντας στις γυναίκες να ασκούν ιατρική σε άλλες γυναίκες. Η ιστορία της Αγνοδίκης έχει συμβολική σημασία, καθώς αντιπροσωπεύει τη μάχη των γυναικών για πρόσβαση στην εκπαίδευση και το επάγγελμα της ιατρικής, ενώ παραμένει έμπνευση για ζητήματα φύλου, νόμων και δικαιωμάτων.
Πάντως, η Μαιευτική άρχισε να παίρνει τη μορφή ξεχωριστού κλάδου της αρχαίας ελληνικής ιατρικής κατά τη μεταϊπποκρατική περίοδο, δηλαδή στα τέλη της Κλασικής εποχής και ιδιαίτερα στους ελληνιστικούς χρόνους. Καθοριστική ήταν η συμβολή του Ίωνα φιλοσόφου και ιατρού Αναξαγόρα (500-424 π.Χ.), καθώς και άλλων Ιώνων στοχαστών, που συνέβαλαν στη μετάβαση από την εμπειρική ιατρική στην επιστημονική προσέγγιση. Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους αυτής της περιόδου υπήρξε ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), ο οποίος μελέτησε σε βάθος την ανατομία και τη λειτουργία του γυναικείου γεννητικού συστήματος, τη διαδικασία της σύλληψης, της κύησης και του τοκετού. Μάλιστα, σημείωσε με ακρίβεια ότι η μαλάκυνση του τραχήλου της μήτρας αποτελεί το πιο ασφαλές σημάδι εγκυμοσύνης, παρατήρηση που προκύπτει μέσω της αμφίχειρης εξέτασης.
Στη Ρώμη, η γυναικολογία εξελίχθηκε περαιτέρω με πιο επαγγελματική προσέγγιση. Για παράδειγμα, χειρουργικά εργαλεία, όπως νυστέρια και λαβίδες, χρησιμοποιούνταν για καθαρισμούς και επεμβάσεις, ενώ οι μαίες ήταν εκπαιδευμένες και αναγνωρισμένες επιστημονικά. Ο Σωρανός ο Εφέσιος, γιατρός της ρωμαϊκής εποχής, περιγράφει αναλυτικά το έργο των μαιών στο σύγγραμμά του «Περί γυναικείων παθών», τονίζοντας πως η μαία πρέπει να είναι μορφωμένη, καθαρή, ήρεμη και συμπονετική.
Η καισαρική τομή
Η καισαρική τομή εμφανίζεται ως σημαντική έννοια στην ιστορία της μαιευτικής. Αρχικά, περιοριζόταν σε μεταθανάτιες επεμβάσεις για την εξαγωγή του παιδιού και δεν προέβλεπε τη σωτηρία της μητέρας. Ο όρος έχει διάφορες προελεύσεις: η μία συνδέεται με το λατινικό ρήμα caedere που σημαίνει «τέμνω», ενώ η άλλη με παραδόσεις που αναφέρουν ότι ο Ιούλιος Καίσαρας γεννήθηκε με τομή και έτσι πήρε το όνομά της. Ο μύθος περί του Ιουλίου Καίσαρα συνδέθηκε αργότερα με τον όρο, αλλά η πραγματική πρακτική είχε καθαρά νομικό και θρησκευτικό χαρακτήρα. Κατά τη μεσαιωνική και αναγεννησιακή περίοδο, η επέμβαση αυτή συνέχισε να συνδέεται με θρησκευτικά κίνητρα, όπως η βάπτιση του νεογέννητου, ενώ οι πρώτες επιζώσες μητέρες εμφανίστηκαν πιθανώς τον 16ο αιώνα. Παρόλα αυτά, η πρακτική της καισαρικής συνδέθηκε με νομικά καθήκοντα μέσω του Lex Regia, διασφαλίζοντας την προστασία του παιδιού ακόμα και σε περιπτώσεις θανάτου της μητέρας και φυσικά προϋπήρχε της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας καθώς εμφανιζόταν σε πολλούς πολιτισμούς, όπως στην Ινδία, Περσία, Αίγυπτο και Βαβυλώνα. Οι Εβραίοι, για παράδειγμα, πραγματοποιούσαν τομή σε νεκρές κυοφορούσες γυναίκες για την αφαίρεση των βρεφών, όπως αναφέρεται στο Μισνά και το Ταλμούδ από τον 2ο έως τον 6ο αιώνα π.Χ. Από το 1500 π.Χ., συναντάμε αναφορές σε μυθολογικές και λαογραφικές παραδόσεις για γέννηση μέσω τομής σε διάφορους πολιτισμούς. Ουσιαστικά, η πρακτική ήταν μια τεχνική διάσωσης του παιδιού όταν η μητέρα ήταν σε κίνδυνο ή ήδη νεκρή, και σταδιακά ο όρος «καισαρική τομή» καθιερώθηκε στην ιατρική ορολογία με διάφορες ερμηνείες για την προέλευσή του.
Από τον 16ο αιώνα αρχίζουν να καταγράφονται οι πρώτες επιτυχημένες επεμβάσεις σε ζωντανές γυναίκες . Τον 19ο αιώνα πια, με την εισαγωγή της αναισθησίας και της αντισηψίας (Lister με τη χρήση καρβολικου οξέος/φαινόλη), η καισαρική μετατράπηκε σε ασφαλής ιατρική πράξη. Η τεχνική της ραφής της μήτρας και η εγκάρσια τομή του Pfannenstiel έθεσαν τα θεμέλια για τη σύγχρονη χειρουργική μαιευτική, εξασφαλίζοντας τη ζωή τόσο της μητέρας όσο και του παιδιού.
Παγκόσμια ημέρα προωρότητας
Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει μια σύντομη μνεία σε ένα φλέγον ζήτημα της σύγχρονης μαιευτικής και νεογνολογίας που δεν είναι άλλο από την προωρότητα. Η Παγκόσμια Ημέρα Προωρότητας, η οποία γιορτάζεται κάθε 17 Νοεμβρίου, αποτελεί κρίσιμη υπενθύμιση των μεγάλων προκλήσεων που αντιμετωπίζουν τα πρόωρα νεογνά και οι οικογένειές τους. Το μωβ χρώμα, σύμβολο ευαισθησίας και δύναμης συνδέεται με αυτή την ημέρα, ενώ οι χαρακτηριστικές μικρές μωβ κάλτσες ανάμεσα σε κανονικά μεγέθη αποτυπώνουν την εύθραυστη πραγματικότητα των μικρών «μαχητών».
Η προωρότητα αφορά τη γέννηση ενός βρέφους πριν την 37η εβδομάδα κύησης και αποτελεί μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις της σύγχρονης ιατρικής. Τα πρόωρα νεογνά συχνά χρειάζονται εξειδικευμένη φροντίδα, καθώς τα όργανά τους δεν έχουν αναπτυχθεί πλήρως, γεγονός που μπορεί να επηρεάσει την αναπνοή, τη σίτιση, τη θερμορύθμιση και τη γενικότερη υγεία τους. Παρά τις δυσκολίες, η εξέλιξη της νεογνολογίας και των Μονάδων Εντατικής Νοσηλείας Νεογνών έχει αυξήσει σημαντικά τα ποσοστά επιβίωσης και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πρόωρων βρεφών.
Σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής εταιρείας περιγεννητικής ιατρικής κοινότητας, περίπου 1 στα 10 παιδιά γεννιούνται πρόωρα, ενώ μόνο στην Ελλάδα περίπου 7.000 νεογνά ετησίως γεννιούνται πρόωρα. Μελέτες δείχνουν ότι το ποσοστό των πρόωρων γεννήσεων στη χώρα έχει αυξητική τάση τις τελευταίες δεκαετίες: μεταξύ 1991 και 2022, ο δείκτης πρόωρων τοκετών σχεδόν τετραπλασιάστηκε.
Η φετινή εκστρατεία, υπό την ηγεσία του Παγκόσμιου Ιδρύματος για τη Φροντίδα των Νεογνών (Global Foundation for the Care of Newborn Infants_ GFCNI), γίνεται με το σύνθημα: «Δώστε στα πρόωρα μωρά ένα δυνατό ξεκίνημα για ένα λαμπρότερο μέλλον» και καλεί τις κυβερνήσεις, τα συστήματα υγείας και τις κοινότητες να διασφαλίσουν ότι κάθε μωρό που γεννιέται πρόωρα έχει τη φροντίδα και τις ευκαιρίες που χρειάζεται για να επιβιώσει και να μεγαλώσει.
Στην Ελλάδα, η παγκόσμια ημέρα προωρότητας συνοδεύεται από ουσιαστικές δράσεις ευαισθητοποίησης: το Αρεταίειο Νοσοκομείο φωταγωγεί την πρόσοψή του στο χαρακτηριστικό μωβ χρώμα της προωρότητας, στέλνοντας μήνυμα αλληλεγγύης και ελπίδας προς τις οικογένειες των μικρών «μαχητών» Αντίστοιχα, το Γενικό Νοσοκομείο «Αλεξάνδρα» αναρτά ενημερωτικά μηνύματα στην ιστοσελίδα του και συμμετέχει ενεργά στις εκδηλώσεις, τιμώντας την ημέρα και αναγνωρίζοντας τη σημασία της εξειδικευμένης φροντίδας των προώρων νεογνών. Γενικά στα νοσοκομεία της πρωτεύουσας πραγματοποιούνται εκστρατείες ενημέρωσης μέσα στις ΜΕΝΝ με δράσεις για τις οικογένειες.
Επιπλέον, φορείς όπως το «Ηλιτόμηνον», μια ελληνική εθελοντική οργάνωση γονέων προώρων, διοργανώνουν δράσεις εντός νοσοκομείων, όπου οι εθελοντές επισκέπτονται μονάδες εντατικής νεογνών (ΜΕΝΝ), προσφέρουν δώρα και ευχές, ενώ παράλληλα λειτουργούν ως ζωντανή φωνή για τις ανάγκες και τις δυσκολίες των οικογενειών. Σε πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, η Β΄ Πανεπιστημιακή Νεογνολογική Κλινική του ΑΠΘ (ΜΕΝΝ) διοργανώνει ανοιχτές ημερίδες, με ομιλίες για την επίπτωση της προωρότητας στην οικογένεια. Επιπλέον, φωταγωγείται μωβ ο Λευκός Πύργος και το Δημαρχείο, προβάλλοντας το μήνυμα ότι η πρόωρη γέννηση δεν είναι μόνο ιατρικό ζήτημα αλλά και κοινωνική υπόθεση.
Τέλος, σε πόλεις της περιφέρειας οργανώνονται κοινωνικές πρωτοβουλίες όπως ομιλίες, εκδηλώσεις για τον θηλασμό, βιωματικά εργαστήρια και ενημέρωση για την Τράπεζα Μητρικού Γάλακτος.
Συνοψίζοντας, η ιστορία της γυναικολογίας και της καισαρικής τομής δείχνει την εξέλιξη της γνώσης από μαγικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις σε επιστημονικά τεκμηριωμένες πρακτικές. Η μετάβαση από τη μαγεία στην επιστήμη αντικατοπτρίζει τη βαθμιαία κατανόηση της γυναικείας αναπαραγωγής και την προσπάθεια προστασίας της ζωής μητέρας και παιδιού. Οι τεχνικές και οι πεποιθήσεις των αρχαίων πολιτισμών δημιούργησαν τη βάση για την ανάπτυξη της σύγχρονης μαιευτικής και της ασφαλούς χειρουργικής γέννας, με την καισαρική τομή να αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εξέλιξης.
Η αναδρομή αυτή αναδεικνύει τον πολιτισμικό και επιστημονικό πλούτο των πρακτικών, υπογραμμίζοντας τη σημασία της συνεχούς παρατήρησης, του πειραματισμού και της προσαρμογής των τεχνικών στην ιατρική πρόοδο και στην ανθρώπινη υγεία. Παράλληλα, η Παγκόσμια Ημέρα Προωρότητας υπενθυμίζει την ανάγκη για διαρκή στήριξη των πρόωρων βρεφών και των οικογενειών τους. Αποτελεί μια ευκαιρία ενημέρωσης και αφύπνισης της κοινωνίας, ενισχύοντας την έρευνα και τη φροντίδα που μπορούν να προσφέρουν στα μικρά αυτά θαύματα ένα υγιές ξεκίνημα στη ζωή.
Πηγές:
Καλτσίδη, Μ. (2025): «Η Παγκόσμια Ημέρα Προωρότητας για πρώτη χρονιά στο ημερολόγιο του ΠΟΥ». Ανακτήθηκε από:www.ertnews.gr. (τελευταία προβολή:15/11/2025)
A History of Obstetrics and Gynecology: From Ancient Midwifery to Modern Medicine. Ανακτήθηκε από: www.osmosis.org. (Τελευταία προβολή: 15/11/2025).
Η καισαρική τομή στην ελληνική μυθολογία. / Η μαιευτική και η γυναικολογία στην αρχαία Ελλάδα. Ανακτήθηκε από: www.archaiologia.gr . (Τελευταία προβολή: 15/11/2025).
