Halloween και ο θρύλος του Jack O’Lantern

Τα τελευταία χρόνια, μέσα από τη δύναμη του διαδικτύου και τη μαγεία των ταινιών του Hollywood, το Halloween έχει αρχίσει να γίνεται όλο και πιο γνωστό και στην Ελλάδα, αποκτώντας σιγά σιγά τη δική του θέση στη χώρα μας. Είναι μια από τις πιο εντυπωσιακές και πολυσυζητημένες γιορτές της Αγγλίας και της Αμερικής, γεμάτη φως, μυστήριο και παλιές παραδόσεις που ριζώνουν βαθιά σε αρχαίους και μεσαιωνικούς μύθους. Από όλα τα σύμβολα που τη συνοδεύουν, ίσως εκείνο που ξεχωρίζει περισσότερο από όλα τα άλλα είναι η φωτεινή κολοκύθα με το σκαλισμένο χαμόγελο που λάμπει μέσα στη νύχτα. Δεν είναι όμως απλώς ένα διακοσμητικό στοιχείο∙ είναι το πρόσωπο ενός παλιού θρύλου, μιας ιστορίας που ακούγεται δίπλα στις φωτιές και ψιθυρίζεται κάθε χρόνο τέτοια εποχή – θρύλος του Jack O’ Lantern. Το Halloween και ο θρύλος του Jack O’Lantern είναι βαθιά συνυφασμένα μεταξύ τους. Ποιος ήταν, όμως, αυτός ο άνδρας – και πώς συνδέθηκε για πάντα με το Halloween και τις μυστηριώδεις κολοκύθες του;

Από το Samhain στο Halloween

Το Halloween έχει τις ρίζες του στο αρχαίο κελτικό φεστιβάλ του Samhain, μια γιορτή που τελούνταν στα τέλη Οκτωβρίου στην Ιρλανδία, τη Σκωτία και σε τμήματα της Αγγλίας. Για τους Κέλτες, το Samhain σηματοδοτούσε το τέλος της συγκομιδής και την αρχή του σκοτεινού, ψυχρού χειμώνα — μιας περιόδου που πίστευαν πως το πέπλο ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και των νεκρών γινόταν πιο λεπτό και εύθραυστο. Εκείνη τη νύχτα θεωρούσαν ότι οι ψυχές των νεκρών μπορούσαν να επιστρέψουν στη γη έτσι, για να τις καλοδεχτούν ή να τις αποτρέψουν, οι άνθρωποι άναβαν μεγάλες φωτιές, ντύνονταν με μεταμφιέσεις και φορούσαν προσωπεία, ώστε να καμουφλαριστούν από τα πνεύματα και να μη γίνουν αντιληπτοί ως ζωντανοί. Αυτές οι πρακτικές είχαν σκοπό να προστατεύσουν τους ανθρώπους από τα κακόβουλα πνεύματα και να εξευμενίσουν τις ψυχές που περιπλανιόνταν ανάμεσά τους.

Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, η Καθολική Εκκλησία όρισε την 1η Νοεμβρίου ως την Ημέρα των Αγίων Πάντων (All Hallows’ Day), ενώ η παραμονή της ονομάστηκε All Hallows’ Eve — μια φράση που με τον χρόνο μετατράπηκε στη σημερινή λέξη Halloween.

Ο θρύλος του Jack O’Lantern και η σύνδεσή του με το Halloween

Στην καρδιά του Halloween βρίσκεται ο θρύλος του Jack O’Lantern, μιας ιστορίας που πηγάζει από την παλιά ιρλανδική παράδοση και μιλά για έναν άνδρα γνωστό ως Stingy Jack (Τσιγκούνης Τζακ). Ο Τζακ ήταν ένας πονηρός, μέθυσος και απατεώνας, που μια νύχτα αποφάσισε να ξεγελάσει τον ίδιο τον Διάβολο. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Διάβολος εμφανίστηκε σε μια ταβέρνα ζητώντας την ψυχή του. Ο Τζακ, πάντα εφευρετικός, του πρότεινε πρώτα να πιουν ένα τελευταίο ποτό — κερασμένο από εκείνον. Όταν ήρθε η ώρα να πληρώσει, επειδή δεν είχε χρήματα, έπεισε τον Διάβολο να μεταμορφωθεί σε νόμισμα, ώστε να μπορέσει να καλύψει τον λογαριασμό. Όμως, αντί να χρησιμοποιήσει το νόμισμα, ο Τζακ το έβαλε στην τσέπη του, δίπλα σε έναν ασημένιο σταυρό, παγιδεύοντας έτσι τον Διάβολο και στερώντας του τη δύναμή του. Μόνο όταν εκείνος υποσχέθηκε ότι δεν θα διεκδικήσει την ψυχή του για έναν χρόνο, ο Τζακ τον απελευθέρωσε.

Ένα χρόνο αργότερα, ο Διάβολος επέστρεψε για να τηρήσει τη συμφωνία και να πάρει επιτέλους την ψυχή του Τζακ. Όμως ο Τζακ τον ξεγέλασε ξανά: του ζήτησε, ως τελευταία επιθυμία, να ανέβει σ’ ένα δέντρο και να του κόψει ένα μήλο. Μόλις ο Διάβολος ανέβηκε, ο Τζακ χάραξε σταυρούς στον κορμό, παγιδεύοντάς τον για δεύτερη φορά. Αυτή τη φορά, τον ανάγκασε να ορκιστεί ότι ποτέ δεν θα τον έπαιρνε στην Κόλαση.

Όταν τελικά ο Τζακ πέθανε, δεν βρήκε ανάπαυση πουθενά: ο Παράδεισος τον απέρριψε εξαιτίας της αμαρτωλής του ζωής, ενώ και η Κόλαση τού έκλεισε τις πύλες, τηρώντας τη συμφωνία. Έτσι, καταδικάστηκε να περιπλανιέται αιώνια στο σκοτάδι, κρατώντας μόνο ένα αναμμένο κάρβουνο που του έδωσε ο Διάβολος για να φωτίζει τον δρόμο του. Ο Τζακ το τοποθέτησε μέσα σε ένα σκαλισμένο παντζάρι, που έμοιαζε με φανάρι — κι έτσι γεννήθηκε ο Jack of the Lantern, που με τον καιρό συντομεύτηκε σε Jack O’Lantern.

Η μεταφορά της κολοκύθας του Halloween από την Ιρλανδία στην Αμερική

Η ιστορία του Τσιγκούνη Τζακ ταξίδεψε μαζί με τους Ιρλανδούς μετανάστες τον 19ο αιώνα, όταν χιλιάδες άνθρωποι εγκατέλειψαν την πατρίδα τους αναζητώντας μια νέα ζωή στην Αμερική. Εκεί, ο παλιός θρύλος ρίζωσε ξανά, αλλά με μια μικρή αλλαγή: οι μετανάστες αντικατέστησαν τα παραδοσιακά παντζάρια με κολοκύθες, ένα φρούτο που συνάντησαν για πρώτη φορά στον Νέο Κόσμο. Οι κολοκύθες ήταν πιο μεγάλες, πιο κούφιες και πολύ πιο εύκολες στο σκάλισμα, καθιστώντας τες ιδανικές για να μετατραπούν σε φανάρια.

Έτσι, στην Αμερική γεννήθηκε το έθιμο της σκαλιστής, φωτεινής κολοκύθας, που από τα τέλη του 19ου αιώνα έγινε το πιο αναγνωρίσιμο σύμβολο του Halloween.

Αρχικά, οι άνθρωποι τοποθετούσαν τις φλεγόμενες κολοκύθες στα παράθυρα ή έξω από τα σπίτια τους, για να διώχνουν τα κακά πνεύματα — και, σύμφωνα με τον θρύλο, για να κρατούν μακριά τον ίδιο τον Τζακ, καταδικασμένο να περιπλανιέται στο σκοτάδι. Το φως λειτουργούσε ως σύμβολο προστασίας, προειδοποιώντας τον Τζακ να μην πλησιάσει το σπίτι και να μείνει μακριά. Αντίθετα, όποιο σπίτι δεν είχε φως ή κολοκύθα στο παράθυρο, θεωρούνταν απροστάτευτο, κι έτσι ο Τζακ ήταν ελεύθερος να μπει, φέρνοντας συμφορές στο σπιτικό ή και ακόμη παγιδεύοντας τις ψυχές των ενοίκων.

Με τον καιρό, όμως, το έθιμο απέκτησε πιο χαρούμενο χαρακτήρα· οι άνθρωποι άρχισαν να σκαλίζουν τις κολοκύθες όχι μόνο για προστασία, αλλά και για διασκέδαση.

Σιγά σιγά, οι οικογένειες και τα παιδιά δημιουργούσαν πολύχρωμες φιγούρες με τις κολοκύθες τους— κάποιες χαμογελαστές και άλλες τρομακτικές — που φωτίζονταν από το εσωτερικό τους, μετατρέποντας την παλιά παράδοση σε αγαπημένο φθινοπωρινό έθιμο, γεμάτο φαντασία και δημιουργικότητα, δίνοντας έτσι ζωή στο πνεύμα του Halloween.

Ο συμβολισμός πίσω από τον μύθο του Jack O’Lantern

Ο μύθος του Τζακ λειτούργησε στην Ιρλανδία ως παραβολή για την πονηριά και την ανθρώπινη ύβρη — ένα λαϊκό παραμύθι που θύμιζε πως κανείς, όσο επιτήδειος και πονηρός αν είναι, δεν μπορεί να κερδίσει στο τέλος παρά, αντιθέτως, χάνει και τα λίγα που είχε.

Η φιγούρα του Jack συμβολίζει την ψυχή που έχει παγιδευτεί ανάμεσα σε δύο κόσμους: των ζωντανών και των νεκρών, του φωτός και του σκότους, της σωτηρίας και της τιμωρίας. Οι πρώτοι χριστιανοί της Ιρλανδίας συνέδεσαν αυτή τη μορφή με τις ψυχές που περιπλανιούνται στο Καθαρτήριο, κι έτσι ο Jack μετατράπηκε σταδιακά σε μυθική φιγούρα που συνδυάζει τον τρόμο με τον σαρκασμό.

Το φως μέσα στην κολοκύθα συμβολίζει την εσωτερική σπίθα που αντιστέκεται στο σκοτάδι και βοηθάει τον άνθρωπο να αγωνίζεται, ακόμη και απέναντι στον φόβο του θανάτου.

Halloween σήμερα και η συσχέτισή του με τον Jack O’Lantern: Από το έθιμο στην παγκόσμια κουλτούρα

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το Halloween μεταμορφώθηκε από μια αρχαία ιρλανδική παράδοση σε γιορτή χαράς, φαντασίας και συλλογικότητας. Παιδιά μεταμφιέζονται και γεμίζουν τους δρόμους φωνάζοντας trick or treat, ενώ οι ενήλικες συμμετέχουν σε θεματικά πάρτι, διαγωνισμούς σκαλίσματος κολοκύθας και δημιουργικές εκδηλώσεις. Η νύχτα που κάποτε ήταν αφιερωμένη στους νεκρούς έγινε μια μέρα που φέρνει κοντά τους ζωντανούς· μια ευκαιρία για παιχνίδι, έκφραση και ουσιαστική επαφή, καθώς οι οικογένειες έρχονται πιο κοντά μέσα από κοινές δραστηριότητες και όμορφες εμπειρίες. Οι φωτεινές κολοκύθες, που άλλοτε έδιωχναν τα κακά πνεύματα, τοποθετούνται πια στα σπίτια ως σύμβολα ζεστασιάς, φιλίας και φαντασίας.

Παράλληλα, η κολοκύθα έχει αποκτήσει και μια οικολογική διάσταση: συνδέει τον άνθρωπο με τη φύση και τον κύκλο των εποχών, μετατρέποντας το σκάλισμά της σε δημιουργική και περιβαλλοντικά συνειδητή πράξη. Πολλές κοινότητες, μάλιστα, οργανώνουν εκθέσεις κολοκύθας ή pumpkin walks, όπου η παράδοση συναντά την τέχνη, προσφέροντας ένα ψυχαγωγικό και αισθητικά όμορφο αποτέλεσμα.

Στο σημερινό, παγκοσμιοποιημένο Halloween, η κολοκύθα έχει γίνει το πιο αναγνωρίσιμο σύμβολο μιας γιορτής που ξεπέρασε τα όρια της Ιρλανδίας και αγκαλιάστηκε από δεκάδες χώρες σε όλο τον κόσμο — ένα κοινό σημείο μνήμης, χαράς και έμπνευσης που ενώνει ανθρώπους, κουλτούρες και εποχές.

Halloween και θρύλος του Jack O’Lantern: Η επιρροή τους στην τέχνη και στην pop κουλτούρα

Ο Jack O’Lantern πέρασε από τους λαϊκούς θρύλους στη φαντασία της σύγχρονης pop κουλτούρας, όπου μετατράπηκε σε σύμβολο του Halloween. Η μορφή του εμφανίζεται σχεδόν παντού — στις ταινίες, στα κόμικς, στα κινούμενα σχέδια και στα παιχνίδια — κουβαλώντας κάθε φορά ένα διαφορετικό μήνυμα.

Στην ταινία The Nightmare Before Christmas (1993) του Tim Burton, ο Jack Skellington, γνωστός και ως The Pumpkin King, είναι ο βασιλιάς του Halloween Town. Παρότι λατρεύει τη γιορτή του τρόμου, νιώθει πως του λείπει κάτι βαθύτερο· ψάχνει νόημα, σκοπό και τελικά ανακαλύπτει τη χαρά της αλλαγής. Ο χαρακτήρας του εκφράζει την ανθρώπινη ανάγκη να ξεφύγουμε από τη ρουτίνα και να αναζητήσουμε φως μέσα στο σκοτάδι — ένα μοτίβο που θυμίζει τη μοίρα του ίδιου του Jack O’Lantern, του ανθρώπου που περιπλανιέται αιώνια με το φως της κολοκύθας του.

Στην ταινία Trick ’r Treat (2007), οι κολοκύθες αποκτούν σχεδόν μαγική υπόσταση. Δεν είναι απλά διακοσμητικά στοιχεία, αλλά προστάτες της νύχτας του Halloween· υπενθυμίζουν ότι όποιος σέβεται τα έθιμα μένει ασφαλής, ενώ όποιος τα περιφρονεί τιμωρείται. Μέσα από αυτές, το φως της κολοκύθας γίνεται σύμβολο ισορροπίας ανάμεσα στο καλό και το κακό.

Στα κόμικς της Marvel και της DC, εμφανίζονται χαρακτήρες με το ίδιο όνομα — Jack O’Lantern — συχνά ως αντίπαλοι του Spider-Man ή του Green Goblin. Εκεί, η κολοκύθα μετατρέπεται σε όπλο και προσωπείο, δείχνοντας πως η μάσκα του Halloween μπορεί να κρύβει πίσω της τόσο τον φόβο όσο και τη δύναμη.

Ακόμη και στη σύγχρονη φαντασία για όλες τις ηλικίες, σε σειρές όπως Over the Garden Wall και Gravity Falls, ή σε παιχνίδια όπως το Costume Quest, η εικόνα της κολοκύθας συνδέεται με το μυστήριο, τη φαντασία και την περιέργεια. Εκεί, το Halloween παρουσιάζεται όχι μόνο ως γιορτή τρόμου, αλλά και ως στιγμή μετάβασης — από την παιδική αθωότητα στην ανακάλυψη του αγνώστου.

Η διαχρονική γοητεία του Jack O’Lantern οφείλεται στο ότι ενώνει τον τρόμο με το χιούμορ και την ανθρώπινη ευαισθησία. Είναι μια φιγούρα ανθρώπινη και συμβολική, που εκφράζει τον φόβο για τον θάνατο, αλλά και την ανάγκη να τον τιθασεύσουμε μέσα από την τέχνη, το γέλιο και την αφήγηση.

Jack O’Lantern & Halloween: Παρόμοιες παραδόσεις και έθιμα ανά τον κόσμο

Το Halloween και ο θρύλος του Jack O’Lantern έχουν μια ιδιαίτερη και συμβολική ταύτιση με τον κόσμο των πνευμάτων, καθώς τη νύχτα της 31 Οκτωβρίου ο κόσμος των ζωντανών με τον κόσμο των νεκρών ενώνονται, δίνοντας μια υπερφυσική διάσταση στην γιορτή. Όμως, το Halloween και ο θρύλος του Jack O’Lantern δεν αποτελούν αποκλειστικά στοιχεία της ιρλανδικής και κέλτικης παράδοσης. Παρόμοιες παραδόσεις υπάρχουν σε πολλές περιοχές του κόσμου, αποδεικνύοντας ότι ο φόβος του θανάτου και ο πόνος της απώλειας είναι ένα πανανθρώπινο φαινόμενο.

Παραπλήσιες γιορτές του Halloween ανά τον κόσμο

Στο Μεξικό, η Μέρα των Νεκρών (Día de los Muertos), η οποία γιορτάζεται σχεδόν ταυτόχρονα με το Halloween (τέλη Οκτωβρίου με αρχές Νοεμβρίου), τιμά τη μνήμη των αγαπημένων προσώπων που έχουν φύγει από τη ζωή μέσα από πολύχρωμους βωμούς, οικογενειακά γεύματα και προσφορές, με στόχο όχι τη λύπη, αλλά τη χαρά και την επανένωση των ζωντανών με τις ψυχές των νεκρών. Παρόλο που διαφέρει αισθητικά από την ατμόσφαιρα τρόμου του Halloween, η γιορτή αυτή μοιράζεται το ίδιο βαθύ νόημα: την ανάγκη διαχείρισης της απώλειας και του θανάτου.

Αντίστοιχα, οι Έλληνες Πόντιοι της Μαύρης Θάλασσας, κάθε χρόνο -συνήθως την Κυριακή του Θωμά μετά το Πάσχα- αναβιώνουν το έθιμο του πικνίκ στα νεκροταφεία, μια παράδοση που έχει τις ρίζες της στα αρχαία ελληνικά έθιμα των νεκρόδειπνων και διατηρήθηκε αναλλοίωτη μέσα στους αιώνες. Οι οικογένειες συναντιούνται στους τάφους των δικών τους, προσφέροντας φαγητό, κρασί και λόγια μνήμης, ως πράξη τιμής και σύνδεσης με τους προγόνους. Κι εδώ, μολονότι λείπει το στοιχείο του τρόμου, κυριαρχεί η ιδέα ότι οι νεκροί παραμένουν μέρος της κοινότητας και της συλλογικής μνήμης.

Συμπερασματικά, όλες αυτές οι παραδόσεις αναδεικνύουν μια κοινή ανθρώπινη ανάγκη: να θυμόμαστε, να τιμούμε και να διατηρούμε ζωντανούς τους δεσμούς με το παρελθόν.

Παραπλήσιοι θρύλοι του Jack O’Lantern ανά τον κόσμο

Όσο για τον θρύλο του Jack O’Lantern, η εικόνα μιας ψυχής που περιπλανιέται με φως δεν είναι μοναδική στην Ιρλανδία. Στην Ευρώπη, εμφανίζεται ο θρύλος του will-o’-the-wisp — των μυστηριωδών φώτων που έλαμπαν στους βάλτους και, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, παρέσυραν τους ταξιδιώτες. Στη Λατινική Αμερική, η αντίστοιχη μορφή είναι το Luz Mala («το φως των νεκρών»), που εμφανίζεται τη νύχτα στα χωράφια, ενώ στη Σκανδιναβία και τη Γερμανία συναντάμε παραλλαγές με πνεύματα-φύλακες των δασών.

Όλες αυτές οι ιστορίες, όσο διαφορετικές κι αν φαίνονται, μεταφέρουν ένα κοινό μήνυμα: το φως ως σύμβολο καθοδήγησης και ελπίδας ανάμεσα σε δύο κόσμους — όπως και ο φλεγόμενος Jack που φωτίζει το σκοτάδι.

Το διαχρονικό μήνυμα του θρύλου του Jack O’Lantern

Πέρα από τις ιστορίες τρόμου και τις γιορτινές κολοκύθες, το Halloween και ο θρύλος του Jack O’Lantern μιλούν στην πραγματικότητα για κάτι βαθιά ανθρώπινο: τον φόβο του θανάτου και την ανάγκη του ανθρώπου να νικήσει το σκοτάδι μέσα του.

Ο Τζακ είναι η μορφή εκείνου που προσπαθεί να ξεφύγει από τα όριά του, να ξεγελάσει τη μοίρα και την ίδια τη ζωή. Στο τέλος, όμως, βρίσκεται αντιμέτωπος με τις ίδιες του τις πράξεις. Κι ωστόσο, μέσα στην τιμωρία του, κρατά ένα μικρό φως — μια σπίθα που του επιτρέπει να συνεχίζει, να ψάχνει, να περιπλανιέται.

Το φως που κουβαλά δεν είναι μόνο τιμωρία, αλλά και σημάδι ελπίδας. Είναι η φλόγα που κρατά την ψυχή ζωντανή μέσα στο σκοτάδι, η δύναμη που μας ωθεί να προχωράμε, ακόμη κι όταν όλα γύρω μοιάζουν χαμένα. Ίσως γι’ αυτό ο μύθος του συγκινεί ακόμη: γιατί πίσω από τη μορφή της φλεγόμενης κολοκύθας κρύβεται μια ιστορία για την ανθρώπινη αντοχή, την ανάγκη για λύτρωση και την πίστη πως το φως, όσο αδύναμο κι αν φαίνεται, ποτέ δεν σβήνει.

Πηγές

1. Kneverday, I.E. (2021). The Jaw-Dropping History of the Jack-O’-Lantern. IrishMyths.com. Ανακτήθηκε από: irishmyths.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
2. The Legend of the Jack-O’-Lantern. Kennett Library. Ανακτήθηκε από: kennettlibrary.org (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
3. Traynor, J. (2019). The Story of Jack-o’-Lantern. The Irish Times. Ανακτήθηκε από: irishtimes.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
4. Fergus. (2017). Samhain and the Legend of Jack O’Lantern. The Irish Place. Ανακτήθηκε από: theirishplace.com  (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
5. Stingy Jack and the Birth of the Jack O’ Lantern. Saints & Scholars. Ανακτήθηκε από: saintsandscholars.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
6. Grannan, C. (2025). Why Do We Carve Pumpkins at Halloween?. Britannica. Ανακτήθηκε από: britannica.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
7. Bachelor, Β. (2020). The Twisted Transatlantic Tale of American Jack O’Lanterns. National Geographic. Ανακτήθηκε από: nationalgeographic.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
8. Jack-o’-lantern. Wikipedia. Ανακτήθηκε από: wikipedia.org (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
9. Will-o’-the-wisp. Wikipedia. Ανακτήθηκε από: wikipedia.org (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
10. Remarkist Editors. (2022). 10 Pop-Culture Jack O’Lanterns. Remarkist. Ανακτήθηκε από: remarkist.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
11. Bibbiani, W. (2019). 11 Unforgettable Jack O’Lanterns in Movies. Bloody Disgusting. Ανακτήθηκε από: bloody-disgusting.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).
12. Amber, A. (2022). 10 Best, Most Famous Pumpkins in TV and Movies That ‘Jack-O-Lantern’ Will Be Proud of. Collider. Ανακτήθηκε από: collider.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).

13. Thomaw, H. (2021). The Origins of Halloween Traditions. Library of Congress. Ανακτήθηκε από: loc.gov (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).

14. De Búrca, Η. (2023). The Legend of Sean na Gealaí/Stingy Jack: From Mischievous Crook to Piteous Spook. Gaelchultur. Ανακτήθηκε από: gaelchultur.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).

15.  Countries that Celebrate Halloween 2025. World Population Review. Ανακτήθηκε από: worldpopulationreview.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).

16.  (2024). What are the Differences and Similarities Between Day of the Dead and Halloween. Rutgers University. Ανακτήθηκε από: comminfo.rutgers.edu (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).

    Advertising

    
    

17. ACL ChristinaL. (2022). Día de los Muertos and Halloween. Alameda County Library Blog. Ανακτήθηκε από: aclibrary.org (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).

18. Lifang. (2018). Pontian Greeks Keep Alive Centuries-Old Custom. Xinhuanet. Ανακτήθηκε από: xinhuanet.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).

19. Whittaker, K. (2017). There’s No Crying at This Greek Graveyard Picnic. Saveur.com. Ανακτήθηκε από: saveur.com (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).

20. Παπαγιάννης, Γ. (2020). «Ημέρα των Νεκρών»: Παραδόσεις και θρύλοι της Λατινικής Αμερικής και Ασίας. ALT.gr. Ανακτήθηκε από: alt.gr (τελευταία πρόσβαση 30/10/2025).

    Advertising