Το περιβόητο Τουρκορθόδοξο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης είναι μία τραγική και, συνάμα, σκοτεινή ιστορία άγνωστη στους περισσότερους. Ιστορικά, όλοι γνωρίζουμε την έχθρα που τρέφει το τουρκικό κράτος απέναντι στο Οικουμενικό Πατριαρχείο ή στον Πατριάρχη. Δεν είναι λίγες οι απόπειρες εκδίωξης του Πατριαρχείου από την Τουρκία ή, ακόμα, και δολοφονίας του Πατριάρχη. Αυτό που αγνοούμε, όμως, είναι ότι το τουρκικό κράτος, ήδη από την ίδρυση του, προσπάθησε, επίμονα, να προσεταιριστεί το Πατριαρχείο με έναν άκομψο και πολύ επικίνδυνο τρόπο.
Η ιστορία ξεκινά το μακρινό 1915 κάπου σ’ ένα ορεινό χωριό της Καππαδοκίας, όταν ένας πρώην σπουδαστής της εμπορικής σχολής της Άγκυρας, ονόματι Παύλος Καραχισαρίδης, αποφασίζει να χειροτονηθεί ιερέας. Η χειροτονία αυτή θα ήταν απολύτως φυσιολογική, εάν συνέβαινε κάτω από άλλες ιστορικές συνθήκες.
Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1911 και αμέσως μετά την αποφοίτησή του από την εμπορική ακαδημία της Άγκυρας, ο Καραχισαρίδης βρήκε δουλεία σε μία μικρή μονάδα επεξεργασίας υφασμάτων σε μία πόλη του Πόντου. Λίγο πριν το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, το εργοστάσιο κλείνει και ο Καραχισαρίδης βρίσκεται σε δυσχερή οικονομική θέση. Παράλληλα, η τότε οθωμανική κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης κηρύττει γενική επιστράτευση εναντίον των δυνάμεων της Αντάντ.
Πως είναι δυνατόν ένας πρώην έμπορος να χειροτονείται ιερέας ειδικά την στιγμή που ξεσπά ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος;
Ο φόβος της επιστράτευσης και οι οικονομικές δυσκολίες οδηγούν τον Καραχισαρίδη στην ιεροσύνη. Ως θρησκευτικός λειτουργός, θα αποκλείονταν από την γενική επιστράτευση και θα εξασφάλιζε τους απαραίτητους προσόδους για να ζήσει αυτός και η επταμελής οικογένειά του. Κάπως έτσι, ο Παύλος Καραχισαρίδης χειροτονείται ιερέας και μετονομάζεται σε πατήρ Ευθύμιος ή τουρκιστί Παπά-Ευθύμ. Η ιστορία, όμως, δεν σταματά εδώ.
Ελληνορθόξος Τούρκος ή Τουρκορθόδοξος;
Ο Παπά-Ευθύμ, επηρεασμένος από την κεμαλική ιδεολογία, οραματίζεται την ίδρυση μίας τουρκικής εθνικής εκκλησίας που θα διαδεχθεί το ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Αυτή η νέα εκκλησία θα θέσει υπό την σκέπη της το σύνολο των εναπομείναντων ορθόδοξων στην Τουρκία, εντάσσοντας τους στην τουρκική κοινωνία ως Τούρκους χριστιανούς πολίτες.
Έτσι, το φθινόπωρο του 1922 ανακοινώνεται η ίδρυση του Τουρκορθόδοξου Πατριαρχείου στην Καισάρεια. Λίγο πριν την οριστική υποχώρηση του ελληνικού στρατού, ο Παπά-Ευθύμμ προσπαθεί να πείσει τους τουρκόφωνους χριστιανούς της Μ. Ασίας ότι η Τουρκορθόδοξη Εκκλησία είναι προς όφελος τους και ότι είναι προτιμότερο να εγκαταλείψουν την κοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Το κάλεσμα του, ωστόσο, στερείται θεολογικής υφής και διακρίνεται για τον έντονο εθνικιστικό λόγο του. Ως εκ τούτου, έχει μικρή απήχηση και φυσικά μηδαμινά αποτελέσματα.
Η συνθήκη της Λωζάνης, μία νέα σελίδα στην ιστορία του χριστιανισμού στην Μ. Ασία και στην Μ. Ανατολή γενικότερα. Οι τουρκόφωνοι ορθόδοξοι της Καππαδοκίας κρίνονται ανταλλάξιμοι εγκαταλείποντας οριστικά την Τουρκία.
Ας σημειωθεί ότι κατά την θεώρηση των κεμαλικών, το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο όρος «ελληνορθόδοξος» παραπέμπουν στην διάδοση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Για τους Κεμαλικούς, το Πατριαρχείο ήταν (και είναι;) ένας πράκτορας ελληνικών συμφερόντων στην καρδιά της Πόλης. Φυσικά, κάτι τέτοιο δεν ισχύει, διότι το Πατριαρχείο ενδιαφέρεται για το σύνολο των απανταχού ορθοδόξων ανεξαρτήτως εθνικής ταυτότητας ή γλώσσας. Αυτό είναι κάτι που οι τουρκικές αρχές δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν εδώ και δεκαετίες.
Η άφιξη στην Πόλη και η κατάληψη του Πατριαρχείου
Αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, ο Παπά-Ευθύμ Α’ μετακομίζει στην Κωνσταντινούπολη και θέτει ως στόχο την κατάληψη του Πατριαρχείου. Τα διοικητικά ζητήματα ευνοούν τις προθέσεις του Ευθύμ, καθώς η κυβέρνηση της Άγκυρας δεν αναγνωρίζει την εκλογή του Πατριάρχη Μελετίου. Αυτό δημιουργεί μία αναστάτωση στην ρωμαίικη κοινότητα της Πόλης και το κλίμα στο Πατριαρχεία είναι τεταμένο.
Αμέσως, ο Ευθύμ καταλαμβάνει με την συνοδεία της τουρκικής αστυνομίας το Πατριαρχείο, ενώ η τουρκική κυβέρνηση διαγράφει αρκετά μέλη της πατριαρχικής επιτροπής που ήταν αρμόδια για την εκλογή του νέου Πατριάρχη. Ο Ευθύμ διορίζει μία νέα επιτροπή αρεστή στην Άγκυρα και, λίγο αργότερα, αυτοανακηρύσσεται εκπρόσωπος του Πατριαρχείου, αλλά αυτό δεν γίνεται δεκτό από την τουρκική κυβέρνηση.
Μάλιστα, η τουρκική κυβέρνηση αναγνωρίζει τον νέο Πατριάρχη Γρηγόριο και αρχίζει να παίρνει αποστάσεις από τον Ευθύμ. Μάλιστα, ακόμα και η τουρκική αστυνομία στάθηκε στο πλευρό του Πατριαρχείου, καθώς, το 1924, εκκένωσε το Πατριαρχείο από τους ευθυμικούς.
Ως απάντηση στα παραπάνω, ο Ευθύμ και οι οπαδοί του καταλαμβάνουν παράνομα πλούσιες εκκλησίες στον Γαλατά. Οι εκκλησίες που καταλαμβάνουν είναι η Παναγία η Καφατιανή και ο ναός του Σωτήρα Χριστού.
Δεν είναι γνωστό γιατί η τουρκική κυβέρνηση άλλαξε την στάση της απέναντι στον Ευθύμ. Η ιστοριογραφική έρευνα, όμως, καταλήγει ότι ο Ευθύμ ήταν ένας μοχλός πίεσης που χρησιμοποιούσε το τουρκικό κράτος απέναντι στους Ρωμιούς της Πόλης κάθε φορά που οι ελληνοτουρκικές σχέσεις επιδεινώνονταν.
Κατά την δεκαετία του 1930, ο παπά-Ευθύμ χάνεται για λίγο από το προσκήνιο. Γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι προσπάθησε να αποκαταστήσει, μερικώς, τις σχέσεις του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και να αποκτήσει κάποιον έλεγχο επί της διαχείρισης των βακουφίων (θρησκευτική περιουσία). Περισσότερα στοιχεία για την δράση του μας είναι άγνωστα.
Το 1934, ο Ευθύμ αλλάζει το όνομά του σε Zeki Erenerol. Ως αποτέλεσμα, ολόκληρη η οικογένεια Καραχισαρίδη μετονομάζεται σε Ερενερόλ.
Οι Ευθύμ junior σε νέες περιπέτειες!
Την δεκαετία του ΄50, ο Παπά-Ευθύμ εμφανίζεται ξανά στο προσκήνιο. Αυτή την φορά, στο πλευρό του στέκεται ο τουρκικός Τύπος. Το Κυπριακό τορπιλίζει τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και αμέσως ο τουρκικός Τύπος ξεκινά μία εκστρατεία fake news εναντίον της ρωμαίικης κοινότητας της Πόλης. Σ’ αυτήν την εκστρατεία, ο Ευθύμ εμφανίζεται ως ειδήμων των εκκλησιαστικών ζητημάτων απέναντι στο τουρκικό κοινό. Παραπληροφορεί το τουρκικό κοινό λέγοντας ο, τι θέλει. Διασπείρει ψευδείς ειδήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπονοώντας ότι το Πατριαρχείο είναι πράκτορας της Ελλάδας και υποκινητής της έντασης στην Κύπρο!
Κατά την διάρκεια της ταραχώδους δεκαετίας του 1960, οι Ευθύμ επανεμφανίζονται στο προσκήνιο και συνδέονται ανοιχτά με την στρατιωτική ηγεσία της Τουρκίας. To 1960, o Αλπαρσλαν Τουρκιές και ο Τζεμάλ Γκιουρσέλ οργανώνουν πραξικόπημα που ανατρέπει την κυβέρνηση του Αντνάν Μεντερές. Η νέα στρατιωτική ηγεσία της Τουρκίας έρχεται σ΄επαφή με την Τουρκορθόδοξη εκκλησία, ώστε να επιλύσει το ζήτημα των Ρωμιών της Πόλης άμεσα.
Οι γιοι του Ευθύμ, Τουργκούτ και Σελτσούκ, αναλαμβάνουν να συνεχίσουν το έργο του πατέρα τους, καθώς ο Ευθύμ Α΄(πλέον υπάρχει διαδοχή!) είναι φιλάσθενος. Το 1964, οι ευθυμικοί καταλαμβάνουν μία ακόμη εκκλησία στον Γαλατά προσπαθώντας να ισχυροποιήσουν την θέση τους εναντίον του Πατριαρχείου.
Μάταια, όμως, καθώς το 196 ο Ευθύμ Α΄πεθαίνει αφήνοντας πίσω χάος και διχασμό.
Έπειτα, ως Παπά-Ευθύμ Β’ ορίζεται ο πρωτότοκος γιος του Ευθύμ Α’, Τουργκούτ, ο οποίος τελικά πεθαίνει το 1991. Το 2002, στον «τουρκορθόδοξο θρόνο» ανέρχεται ο Σελτσούκ, αδεφλός του Τουργκούτ. Αυτή η περίοδος είναι σχετικά γόνιμη στην σκοτεινή ιστορία του γιαλαντζί πατριαρχείου.
Οι πιστοί από την Μολδαβία και η τουρκική ακροδεξιά
Λίγο μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, το τουρκικό κράτος ήταν σε αναζήτηση πιστών για το τουρκορθόδοξο πατριαρχείο. Η λύση βρέθηκε κάπου μεταξύ Βόλγα και Δνείπερου σε μία πεδιάδα της Μολδαβίας. Σ΄εκείνη την περιοχή, υπάρχει, μέχρι και σήμερα, μία μειονότητα τουρκόφωνων ορθόδοξων, που είναι γνωστοί ως Γκαγκαούζοι. Εθνολογικά, οι Γκαγκαούζοι είναι απόγονοι διάφορων τουρκμενικών φύλων, που όργωναν την βαλτώδεις ρωσικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας, ήδη, από τον 9ο αιώνα. Γρήγορα εκχριστιανίστηκαν και υπήχθησαν στο Πατριαρχείο Μόσχας.
Η Τουρκία συνεργάστηκε με τις κυβερνήσεις των κρατών που προέκυψαν από την διάλυση της ΕΣΣΔ, ώστε να μεταφέρουν αυτούς τους χριστιανούς στην Τουρκία. Στόχος της τουρκικής ηγεσίας ήταν να εγκατασταθούν αυτοί οι χριστιανοί σε περιοχές του Μαρμαρά και να αποτελέσουν το ποίμνιο του Τουρκορθόδοξου Πατριαρχείου. Η αλήθεια είναι πως αρκετές οικογένειες πείστηκαν να μετακομίσουν στην Τουρκία. Ωστόσο, γρήγορα αντιλήφθηκαν ότι επρόκειτο για αφομοιωτική πολιτική του τουρκικού κράτους και εγκατέλειψαν άρον άρον την Τουρκία για τους βάλτους της Μολδαβίας.
Μετά τον θάνατο του Ευθύμ Γ’, τον θρόνο αναλαμβάνει επίσημα ο γιος του Σελτσουκ, Ευθύμ Δ’. Μαζί με τον Ευθύμ Δ’, στον θρόνο ανέρχεται και μία ιδιαίτερη μορφή, η Σέβγκι Ερενερόλ, εγγονή του πρώτου Ευθύμ. Η Ερενερόλ είναι αρκετά γνωστή στους φασιστικούς κύκλους της Τουρκίας, λόγω της εμπλοκής στην υπόθεση ΕΡΓΚΕΝΕΚΟΝ.
Μετά το φιάσκο με τους εισηγμένους πιστούς, το Τουρκορθόδοξο Πατριαρχείο περνά στην αφάνεια. Η Ερενερόλ θα συλληφθεί για ακροδεξιά τρομοκρατία και η εισαγγελική έρευνα που θα ακολουθήσει, αποκαλύπτει διασυνδέσεις της Ερενερόλ με την τουρκική ακροδεξιά και φασιστικούς κύκλους. Ως εκ τούτου, η Ερενερόλ καταδικάζεται το 2013 σε ισόβια κάθειρξη μαζί με άλλα μέλη της ΕΡΓΚΕΝΕΚΟΝ.
Έκτοτε, η Τουρκορθόξη εκκλησία περιπίπτει στην αφάνεια, ενώ νέα στοιχεία έρχονται στο φως για την Σέβγκι Ερενερόλ. Σήμερα, φυσικά, η Τουρκορθόδοξη εκκλησία δεν χαίρει αναγνώρισης από καμία εκκλησία. Αξιοσημείωτο είναι ότι δεν έχει καθόλου πιστούς στο υποτιθέμενο ποίμνιο της.
Πηγές:
Μπενλίσοϊ Φώτης , «Τουρκορθόδοξο Πατριαρχείο»
Harry J. Psomiades, « The Ecumenical Patriarchate Under the Turkish Republic: The First Ten Years »
