Η μοναξιά του Σκοινοβάτη: Η γέννηση του τσίρκου

ακροβάτης
Πηγή εικόνας: irishtimes.com

Το τσίρκο: μία σύντομη ιστορία

«…γιατί το Τσίρκο είναι τελικά η μεταμόρφωση της σκόνης σε χρυσόσκονη.»

Το τσίρκο αποτελεί μια ευρέως διαδεδομένη μορφή θεάματος και ψυχαγωγίας των λαϊκών τάξεων. Αν και η εμφάνιση του στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο έχει πρόσφατες ρίζες, ορισμένα στοιχεία του εντοπίζονται, ήδη, από την αρχαιότητα, στην Αίγυπτο, την Αφρική, την Κίνα και την αρχαία Ελλάδα. Επίσης, κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τα αμφιθέατρα ημικυκλικής και κυκλικής μορφής πρόσφεραν μία ποικιλία θεαμάτων στο λαό, τα περισσότερα, από τα οποία, ωστόσο, ήταν εξαιρετικά βίαιου χαρακτήρα, όπως οι μάχες μεταξύ πολεμιστών και οι σφαγές ζώων.

Αργότερα, στην εποχή του Μεσαίωνα, λαμβάνουν χώρα οι πρώτες προσπάθειες οργάνωσης μιας νέας καλλιτεχνικής μορφής, συγγενικής του τσίρκου, σε αρκετά πρώιμο στάδιο. Περιπλανώμενοι θίασοι και καλλιτεχνικά μπουλούκια διασχίζουν τον κόσμο δίνοντας παραστάσεις σε δρόμους και πολυσύχναστα περάσματα, όπως η πλατεία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία και η γέφυρα του Pont- Neuf στο Παρίσι. Ακροβάτες, γελωτοποιοί, σαλτιμπάγκοι, υπαίθριοι ηθοποιοί και τραγουδιστές, που βρίσκονται στο καλλιτεχνικό περιθώριο, έρχονται σε σαφή ρήξη με το βαρύ θρησκευτικό κλίμα της εποχής και γίνονται οι αντιπρόσωποι ενός νέου μη λογοτεχνικού και άκρως σατυρικού θεατρικού είδους, προσφέροντας την ψυχαγωγία στο ευρύ κοινό.

Ακροβάτες
Πηγή εικόνας: in.gr

Το σύγχρονο τσίρκο, ωστόσο, εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αγγλία, το 1768, από τον Philip Astley, έναν πρώην λοχία, ο οποίος ξεκίνησε κάνοντας κόλπα και ισορροπώντας πάνω σε άλογο. Σταδιακά, το τσίρκο εξελίχτηκε και εμπλουτίστηκε περιλαμβάνοντας κι άλλες μορφές θεαμάτων και καλλιτεχνικών δρώμενων. Αναπόσπαστο μέρος αυτού υπήρξαν, για χρόνια, οι παρελάσεις, οι επιδείξεις των θηριοδαμαστών, οι κλόουν, τα εναέρια ακροβατικά και οι σχοινοβασίες.

Advertising

Advertisements
Ad 14

Στην σύγχρονη εποχή, τα ζώα απομακρύνονται από την σκηνή του τσίρκου και τη θέση τους καταλαμβάνουν, όλο και περισσότερο, οι χορευτές, οι ζογκλέρ και οι ακροβάτες. Η νέα μορφή του τσίρκου είναι προοδευτικά θεατρική και σχετίζεται, κυρίως, με τις σωματικές και, εν μέρει, τις υποκριτικές δεξιότητες των καλλιτεχνών, που το απαρτίζουν. Η αξία του, επίσης, επαναπροσδιορίζεται σημαντικά.

Διαβάστε επίσης  Πως ανακαλύφθηκε ο αρχαίος Κατάλογος αστέρων του Ιππάρχου

Η έντονη καρναβαλική εμφάνιση, οι φάρσες και οι ακροβασίες προκαλούσαν, πάντοτε, το ενδιαφέρον και την ευθυμία του κοινού. Ωστόσο, διέγειραν έντονους προβληματισμούς, σχετικά με το ήθος και τη ζωή των καλλιτεχνών. Κοινωνικά, οι σαλτιμπάγκοι, οι ακροβάτες και οι γελωτοποιοί αντιμετωπίζονταν με καχυποψία, ιδιαιτέρως από τα ανώτερα στρώματα και την κοινωνικοπολιτική ελίτ. Τα θεάματα, που παρουσίαζαν, διατηρούσαν την στάμπα μίας κοινωνικά κατώτερης μορφής ψυχαγωγίας, λόγω της υπερβολής, της επικινδυνότητας και της χυδαιότητας, που συνδέονταν με αυτά. Στην σημερινή εποχή, το τσίρκο χρησιμοποιείται ευρέως, ως όρος, με αρνητική χροιά, υποδηλώνοντας ένα γκροτέσκο θέαμα εντυπωσιασμού, μία βάρβαρη και εξευτελιστική κατάσταση ή γενικώς, μία παραφωνία.

Ο Σκοινοβάτης του Ζαν Ζενέ: Ένα έργο για τη μοναξιά του καλλιτέχνη

«…το θέμα είναι η θανάσιμη μοναξιά, η λαμπερή, η ανέλπιδη περιοχή όπου δρα ο καλλιτέχνης.»

Ένας καλλιτέχνης του τσίρκου είναι, πρωτίστως, και Ο Σκοινοβάτης του Ζαν Ζενέ. Δοκίμιο, γραμμένο το 1955, ποιητικού χαρακτήρα, γράφεται με σκοπό να προσφέρει οδηγίες στον ερωτικό σύντροφο του συγγραφέα, ένα νεαρό ακροβάτη του τσίρκου με το όνομα Αμπνταλάχ. Παράλληλα, ο Ζενέ το απευθύνει στους απανταχού καλλιτέχνες, η ιδιότητα των οποίων, ταυτίζεται, στην προκειμένη περίπτωση, με αυτήν του σκοινοβάτη. Στόχος του έργου φαίνεται να αποτελεί η ανάδειξη της δύσβατης ατομικής πορείας και του ρόλου των καλλιτεχνών.

Advertising

Σύμφωνα με το Ζενέ, ο σκοινοβάτης – καλλιτέχνης οφείλει να ζήσει στην πλήρη ένδεια, αποδεχόμενος τον σωματικό και ψυχολογικό κίνδυνο, εγκαταλείποντας τα εγκόσμια και κατακτώντας τη μοναξιά. Έτσι, ο καλλιτέχνης θα βρει την προσωπική του πληγή, την αδυναμία του ή τον πόνο του, υλικά με τα οποία θα τροφοδοτήσει την τέχνη του. «Πριν μπεις στην αρένα ήσουν χαμένος στο μπουλούκι των παρασκηνίων. Τίποτα δε σ’ έκανε να ξεχωρίζεις από τους άλλους ακροβάτες, τους ζογκλέρ, τις ιππεύτριες, τους βοηθούς, τους παλιάτσους.  Τίποτα, μόνο η θλίψη στο βλέμμα σου – και μην τη διώξεις ποτέ, θα ‘ταν σαν να ‘διωχνες όλη την ποίηση από το πρόσωπό σου!», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ζενέ.

Στο έργο του, το κοινό του τσίρκου παρουσιάζεται πότε με τη μορφή ενός άγριου θηρίου και πότε ως αντίπαλος, τον οποίο ο καλλιτέχνης οφείλει να εξοντώσει με τον ανελέητο χορό του.  «Να ξέρεις πάντα ποιον κατατροπώνεις.  Αντίπαλοί σου εμείς – αλλά… γεμάτος μίσος ο χορός σου» συμβουλεύει τον καλλιτέχνη ο συγγραφέας.

Διαβάστε επίσης  Αλφρέδος ο Μέγας: Ο Βασιλιάς που δημιούργησε μια ενωμένη Αγγλία

Η θλίψη, επομένως, είναι αυτή που, κατά το Ζενέ, πυροδοτεί την τέχνη του ακροβάτη και η δυστυχία τον χορό του. Ο έρωτας του για το σκοινί, που συμβολίζει τη μοναξιά, τον φέρνει πιο κοντά στο θάνατο, επιδρά πάνω του και τον μεταμορφώνει.  Στο τέλος, το κοινό χειροκροτεί με πάθος έναν καλλιτέχνη ολότελα δοσμένο στην αναμέτρηση του με το απόλυτο,  έναν σκοινοβάτη σχεδόν νεκρό που ακροβατεί.

Η συμφιλίωση με το σκοινί: η αποδοχή της μοναξιάς

Σύμβολο του καλλιτέχνη, που αναμετράται με τη μοναξιά, ο σκοινοβάτης του Ζενέ βρίσκεται σε διαρκή αντιπαράθεση με το σκοινί του, το οποίο και οφείλει να εξημερώσει. Η εξημέρωση θα επιτευχθεί μόνο με υπομονή και τρυφερότητα. Όταν ο σκοινοβάτης ερωτευτεί το σκοινί του, το δόσιμο του θα είναι ειλικρινές και απόλυτο. Η συμφιλίωση του σκοινοβάτη με το σκοινί και η εξοικείωση του με το φόβο της πτώσης και του κενού είναι, κατ’ επέκταση, ανάλογη της αποδοχής του καλλιτέχνη προς τη μοναξιά.

Advertising

Η άποψη ότι, ο καλλιτέχνης αντιπροσωπεύει ένα διαρκώς θλιμμένο, ενδεή και βασανισμένο άνθρωπο, δεν ακούγεται ξένη, ούτε αποτελεί μια καινοτομία. Η ανασφάλεια και η μοναξιά παρουσιάζονται ως το ίδιον του καλλιτεχνικού επαγγέλματος, όπως το σκοινί για τον σκοινοβάτη. «Δεν γίνεσαι καλλιτέχνης αν δεν σου τύχει μια μεγάλη συμφορά.» δηλώνει με σαφήνεια ο Ζενέ.

Γενικώς, οι απόψεις, που υποστηρίζουν ότι ο καλλιτέχνης οφείλει να περιέλθει στην ανέχεια ή, τουλάχιστον, να αποδεχτεί την ενδεχόμενη επαγγελματική ανασφάλεια και την οικονομική δυσπραγία, που ακολουθούν την επιλογή του, να υποφέρει, να εξαθλιωθεί, να ρισκάρει και να χάσει, να ηττηθεί και να ανακάμψει, δεν ακούγονται πολύ μακρινές ή ανυπόστατες.  Ο ταπεινός, απρόσιτος και, ενδεχομένως, συχνά, άξεστος καλλιτέχνης είναι μια γνώριμη, στις κοινωνικές συνειδήσεις, εικόνα.  Επομένως, δεν είναι λίγες οι φορές, που, η κοινωνία μοιάζει, να αποδέχεται, χωρίς ενδοιασμούς, την επισφαλή λογική του καλλιτέχνη ως ισορροπιστή. Σήμερα, η ίδια η καλλιτεχνική ιδιότητα αμφισβητείται διαρκώς και υποβαθμίζεται ο ρόλος της τέχνης. Συμπληρωματικά, η μη αποδοχή του καλλιτεχνικού κλάδου ως επαγγελματικού, από μεγάλο μέρος της κοινωνίας και της πολιτείας, αποτελεί μία ακόμα, από τις πραγματικότητες της εποχής.

Διαβάστε επίσης  Διακυβεύεται η ελευθεροτυπία;

Ωστόσο, τα ακροβατικά κόλπα και η ισορροπία σε τεντωμένα σκοινιά εντυπωσίαζαν, ανέκαθεν, το κοινό του τσίρκου, το οποίο μοιάζει να λατρεύει και να επικροτεί την επικινδυνότητα. Δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί άτοπη, εξάλλου, η έλξη που μπορεί να ασκεί στον ίδιον τον καλλιτέχνη αυτή η διαρκής ανασφάλεια και η μεταβλητότητα των όρων, που συνοδεύει τη ζωή του.  Πόσες φορές, άλλωστε, ο σκοινοβάτης δεν έλκεται από το κενό;

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η συμφιλίωση του καλλιτέχνη με το σκοινί του παραμένει ένα ζήτημα προσωπικό, που υπόκειται στην ευελιξία του εκάστοτε ακροβάτη. Η μοναξιά, η ανασφάλεια και η ένδεια του καλλιτέχνη δεν πρέπει, σε καμία περίπτωση, να θεωρείται από την κοινωνία και την πολιτεία ως μια αναντίρρητη πραγματικότητα, η οποία ακολουθεί τη μοίρα του ανθρώπου, που επιλέγει να ασχοληθεί με την τέχνη και να βιοποριστεί από αυτήν.

Advertising

Σε τελική ανάλυση, ο ίδιος ο Ζενέ παραδέχεται, στο τέλος του έργου του, πως δεν είχε στόχο να υποδείξει το σωστό στον καλλιτέχνη, ούτε να τον καθοδηγήσει προς μια συγκεκριμένη πρακτική, η οποία πρεσβεύει την αιώνια καλλιτεχνική εξαθλίωση.

«Μάταιες οι συμβουλές μου και άστοχες. Δεν είναι δυνατόν να τις ακολουθήσει κανείς. Ήθελα μόνο να γράψω για την τέχνη σου ένα ποίημα που να σε θερμάνει ολόκληρο, από την κορυφή ως τα νύχια. Να αναφλεγείς ήθελα, όχι να σε διδάξω».


Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:

Ζενέ, Ζ. Ο σκοινοβάτης, Μτφ: Χριστόφορος Λιοντάκης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2016

Advertising

Pavis, P. Λεξικό του θεάτρου, Μτφ: Αγνή Στρουμπούλη, Εκδόσεις Gutenberg, 2006

Circus, Robert Lewis Parkinson. Αναρτήθηκε από: https://www.britannica.com/art/circus-theatrical-entertainment/20th-century-developments (Τελευταία προβολή 08/11/2020)

Η ιστορία του τσίρκου σε Vintage αφίσες. Αναρτήθηκε από: https://www.in.gr/2018/04/23/life/design/istoria-tou-tsirkou-se-vintage-afises/ (Τελευταία προβολή 08/11/2020)

Είμαι απόφοιτη του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου και ασχολούμαι κυρίως με τις παραστατικές τέχνες, το θέατρο και το χορό. Στον ελεύθερο χρόνο μου επισκέπτομαι τα παλαιοβιβλιοπωλεία της Αθήνας. Αγαπώ τα ταξίδια, τη λογοτεχνία, την ποίηση, τη μουσική, το γαλλικό κινηματογράφο και τις απογευματινές βόλτες στα πάρκα.

Αρθρα απο την ιδια κατηγορια

Μουσική τζαζ και τέχνη

Η τέχνη της τζαζ στη ζωγραφική είναι βασισμένη στη μουσική,
μυστικά για πηχτές σούπες

Μυστικά για πηχτές σούπες

Τα μυστικά για πηχτές σούπες ξεκινούν με μια βασική αρχή,