Ο Dahl και το “body shaming”
Ο Augustus Gloop που επισκέπτεται το εργοστάσιο σοκολάτας είναι πλέον “τεράστιος” και όχι “τεράστια χοντρός”, ενώ οι Ούμπα-Λούμπα είναι “μικροί άνθρωποι” και όχι “μικροσκοπικοί άντρες”.
Τα παραδείγματα έρχονται από το βιβλίο του Roahl Dahl “Ο Τσάρλυ και το εργοστάσιο σοκολάτας”, πρόσφατος στόχος της όψιμης προσπάθειας ώστε πολιτική ορθότητα και λογοτεχνία να συμπορεύονται. Ο εκδοτικός οίκος Puffin, παιδικό παράρτημα του οίκου Penguin, άρχισε να κυκλοφορεί αναθεωρημένες εκδόσεις του κλασικού και αγαπημένου συγγραφέα παιδικών βιβλίων. Η αναθεώρηση ξεκίνησε το 2020, οπότε και η Εταιρεία Παραμυθιών Roahl Dahl, η οποία διαχειρίζεται το έργο του συγγραφέα, αποφάσισε να προχωρήσει σε μικρές αλλαγές, ώστε να μειωθεί η πιθανότητα σημεία του κειμένου να προσβάλλουν τους μικρούς αναγνώστες. Από την αναθεώρηση δεν ξέφυγε το κλασικό και αγαπημένο βιβλίο “Ματίλντα”, ούτε οι “Βλακέντιοι”, οι οποίοι -προς το παρόν τουλάχιστον- διατηρούν τον -οριακά unpolitical correct- τίτλο τους.
Η Μις Μαρπλ, ο Τζέιμς και τα… Ορκ
Η -διορθωτική- λογοκρισία δεν έμεινε μόνον στα παιδικά βιβλία. Τα έργα της μεγάλης κυρίας του αστυνομικού μυθιστορήματος, Αγκάθα Κρίστι, πέρασαν από την κρησάρα της πολιτικής ορθότητας. Ο Ηρακλής Πουαρό και η Μις Μαρπλ πήραν ζωή μεταξύ των ετών 1920-1976, με τη βρετανική αποικιοκρατική πολιτική να μπολιάζει τα λόγια και τις συμπεριφορές τους. Ως εκ τούτου, ολόκληρα τμήματα αφαιρέθηκαν, ώστε να εκλείψουν σημεία που σήμερα θα θεωρούνταν προσβλητικά. Ο οίκος Harper Collins προχώρησε, επίσης, σε επαναδιατυπώσεις λέξεων και φράσεων, προκειμένου να συνάδει με την πολιτική ορθότητα. Έτσι, δε θα βρει κανείς τη λέξη “νέγρος”, ενώ η λέξη “ιθαγενής” έχει αντικατασταθεί από τη λέξη “ντόπιος”. Αλλαγές που οδήγησαν σε κατάργηση εμβληματικών τίτλων, όπως “Δέκα μικροί νέγροι”. Σήμερα το βιβλίο στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός με τον τίτλο “Και δεν έμεινε κανένας” -spoiler σε κοινή θέα.
Πολιτική ορθότητα και λογοτεχνία φαίνεται να έχουν ιδιαίτερο βάρος στη Βρετανία, αφού από το μικροσκόπιο των sensitivity readers δεν ξέφυγε κι αυτός ακόμη ο Τζέιμς Μποντ. Ο πράκτορας 007 γεννήθηκε από την πένα του Ίαν Φλέμινγκ το 1953. Στην επετειακή έκδοση για τα 70 χρόνια τα βιβλία ξαναγράφτηκαν ακολουθώντας τους κανόνες της πολιτικής ορθότητας και αποφεύγοντας λέξεις που σήμερα θεωρούνται προσβλητικές.
Τα δόκανα της πολιτικής ορθότητας δε φείδονται ούτε αυτά ακόμη τα φανταστικά τέρατα. Λίγα χρόνια πριν ο Τόλκιν, ο μαιτρ της φανταστικής λογοτεχνίας, κατηγορήθηκε για ρατσισμό. Η κατηγορία στηρίχθηκε στην απεικόνιση των Ορκ στην τριλογία “Ο Άρχοντας των δαχτυλιδιών”. Ο Τόλκιν επικρίθηκε για τον τρόπο που παρουσιάζονται οι καλοί, ως λευκοί, μέλη “καθαρών φυλών” (άνθρωποι, ξωτικά), σε αντίθεση με τα Ορκ, πλάσματα με “σκουρόχρωμο δέρμα” και “περίεργο σχήμα ματιών”. Το twitter κάλεσε σε ακύρωση του “Άρχοντα”, μα οι απανταχού θαυμαστές του Τόλκιν επικράτησαν.
Επάγγελμα: sensitivity reader
Ο όρος sensitivity reader ήταν άγνωστος στο ευρύ κοινό πριν λίγο καιρό. Οι παρεμβάσεις εκπροσώπων του στο προαναφερθείν έργο του Dahl έφεραν στο προσκήνιο τους “επιμελητές ευαισθησίας” ή “αναγνώστες ευαίσθητου περιεχομένου”, όπως μπορεί να μεταφραστεί στα ελληνικά ο όρος. Τι είναι όμως ένας επιμελητής ευαισθησίας;
Είναι αυτός που θα εξασφαλίσει ότι πολιτική ορθότητα και λογοτεχνία συμφωνούν. Ένας sensitivity reader είναι επαγγελματίας του εκδοτικού κλάδου. Μπορεί να έγινε γνωστός λόγω της διορθωτικής επέμβασης σε κλασικά έργα, ωστόσο η κύρια εργασία του αφορά αδημοσίευτα ακόμη χειρόγραφα. Τα καθήκοντα ενός επιμελητή ευαισθησίας θα μπορούσαν να συνοψιστούν αδρομερώς σε τρεις τομείς: αυθεντικότητα, πολιτιστική ευαισθησία και εκπροσώπηση περιθωριοποιημένων ομάδων. Η διορθωτική και συμβουλευτική πένα τους δεν αφορά μόνο ζητήματα φυλής ή αναπηρίας, αλλά και θέματα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, χρόνιων ασθενειών ή ψυχικών παθήσεων.
Στην πρώτη γραμμή βρίσκονται τα βιβλία της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας. Ένα κοινό που θεωρείται ευαίσθητο και έτσι μέλημα είναι να εκλείψουν φράσεις που μπορεί να πληγώσουν τους νεαρούς αναγνώστες. Επίσης, σε ιστορικά ή μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας δίνεται βαρύτητα στην αυθεντικότητα των χαρακτήρων και των καταστάσεων.
Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα πως δεν είναι όλοι οι επιμελητές ευαισθησίας για όλα τα είδη. Είναι, φυσικά, άτομα που προέρχονται από το χώρο του βιβλίου, ως συγγραφείς, επιμελητές, μεταφραστές ή εκδότες. Προκειμένου, όμως, οι παρατηρήσεις τους να είναι ακριβείς θα πρέπει να έχουν ιδία πείρα των όσων διαβάζουν και επιμελούνται. Έτσι, ένα τρανς άτομο θα εκφέρει άποψη για έναν τρανς χαρακτήρα ή ένας μαύρος θα προσφέρει τις γνώσεις του για θέματα της μαύρης κουλτούρας.
Είναι άραγε αρνητικό να συμβουλευτεί ένας συγγραφέας έναν επιμελητή ευαισθησίας; Η απάντηση είναι όχι. Και μάλιστα η πρακτική είναι παλιά, πολύ παλιά, όταν ακόμη πολιτική ορθότητα και λογοτεχνία δεν έμπαιναν πάντα πλάι-πλάι. Δεν ήταν, δηλαδή, ασύνηθες, συγγραφείς που ήθελαν να γράψουν για μια κοινότητα της οποίας δεν ήταν μέλη, να συμβουλεύονται, να παρατηρούν και να μελετούν αυτή την κοινότητα. Αυτό, άλλωστε, είναι και η ένδειξη της καλής συγγραφικής πένας.
Πολιτική ορθότητα και λογοτεχνία: όταν τα κείμενα είναι “βουβά”
Στο έργο του ο Πλάτων εκφράζει συχνά δια στόματος Σωκράτη την αποστροφή του προς το γραπτό κείμενο. Όπως λέει ο Σωκράτης, τα γραπτά κείμενα είναι “βουβά”, δεν μπορούν να απαντήσουν στις ερωτήσεις του αναγνώστη τους. Μα ούτε και να υπερασπιστούν τον εαυτό τους.
Αυτή είναι η υπόθεση, όταν η διορθωτική λογοκρισία πιάνει στα χέρια της έργα συγγραφέων που έχουν πεθάνει. Οι συγγραφείς δεν μπορούν να εκφέρουν άποψη σχετικά με τις προτεινόμενες διορθώσεις. Πολλές φορές οι ίδιοι είχαν δηλώσει πως επιθυμούν να μην αλλαχθεί ούτε μια λέξη από το έργο τους. Όπως ο Dahl που λέγεται ότι 40 χρόνια πριν είχε απειλήσει τον εκδότη του πως αν αλλάξει μια λέξη από το κείμενό του, θα στείλει έναν τεράστιο κροκόδειλο να τον καταβροχθίσει!
Πίσω από την -χαριτωμένη και χιουμοριστική- απειλή κρύβεται ίσως μια μεγάλη αλήθεια. Γιατί η λογοτεχνία δεν είναι μόνο τι λες, αλλά και πώς το λες. Αλλάζοντας τις λέξεις ενός συγγραφέα, απομακρύνοντάς τες από το πνεύμα του είναι, καμιά φορά, σαν να χάνει το έργο την τελική πινελιά -αυτή του δημιουργού του.
Πολιτική ορθότητα και λογοτεχνία: λογοκρισία από τη μεριά των προοδευτικών
Τα τελευταία χρόνια οι σχολικές βιβλιοθήκες των ΗΠΑ αποψιλώνονται από τις απαγορεύσεις. Και δεν είναι μόνον οι συντηρητικές ομάδες που απαγορεύουν βιβλία στις ΗΠΑ. Τα ράφια αδειάζουν και από την άλλη πτέρυγα.
Η διαμαρτυρία μιας μητέρας ήταν αρκετή για την απομάκρυνση δύο κλασικών έργων της αμερικανικής λογοτεχνίας. Συγκεκριμένα κατηγορήθηκαν για ρατσιστική γλώσσα τα βιβλία “Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια” της Χάρπερ Λι και “Οι περιπέτειες του Χακλμπέρι Φιν” του Μαρκ Τουέιν. Η καταγγελία αφορούσε την καταχρηστική χρήση της λέξης nigger (μτφρ. αράπης).
Δεν είναι η πρώτη φορά που τα συγκεκριμένα βιβλία βάλλονται. Το βιβλίο του Μαρκ Τουέιν έχει απομακρυνθεί από βιβλιοθήκες και για άλλους λόγους, όπως η “χονδροειδής” γλώσσα που χρησιμοποιεί. Οι δε περιπέτειες της Χάρπερ Λι ξεκινούν από τη δεκαετία του ΄60, με κατηγορίες για φυλετικό φανατισμό, ανηθικότητα, ωμές σκηνές (περιγραφή ενός παραλίγο βιασμού). Έχει απαγορευτεί δε και από δεξιές, συντηρητικές οργανώσεις, όσο και αριστερές, προοδευτικές ομάδες.
Αναδυόμενα ερωτήματα και σκέψεις
Πού τελειώνει, όμως, όλο αυτό; Μπορούν κλασικά έργα να γραφτούν ξανά, έτσι ώστε να συνάδουν με τη σύγχρονη εποχή; Να ακυρώσουμε τον Σέξπιρ γιατί η Ιουλιέτα του είναι 13 χρονών; Ανήλικη σήμερα, ηλικία γάμου τότε. Αν βουτήξουμε στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, οι sensitivity readers έχουν πολλή δουλειά μπροστά τους: αιμομιξία, σεξισμός, γυναικοκτονίες και ο κατάλογος είναι μακρύς.
Scripta manent λένε οι Λατίνοι. Τα γραπτά μένουν. Ένα έργο θα πρέπει να διαβάζεται λαμβάνοντας υπόψη το ιστορικό και πολιτικό συγκείμενο. Είναι δυνατόν να περιμένουμε από παλαιότερα έργα να απηχούν τις πρόσφατες φεμινιστικές, queer ή άλλες κατακτήσεις και δικαιώματα; Και η αδυναμία τους αυτή είναι λόγος ακύρωσης;
Ορισμένοι θα σπεύσουν να αμυνθούν υπέρ μιας διορθωτικής λογοκρισίας όσον αφορά τα παιδικά βιβλία. Θα επιχειρηματολογήσουν υπέρ μιας λογοτεχνίας που δεν προσβάλλει καμία φυλή, κανένα φύλο, κανέναν και τίποτα. Μα ο αληθινός κόσμος, αυτός που ζουν τα παιδιά, δεν είναι αγγελικά πλασμένος. Γιατί η λογοτεχνία να είναι;
Τα μεγάλα λογοτεχνικά έργα ενοχλούν. Ενοχλούν τους καταπιεστές, γιατί στις σελίδες τους καθρεφτίζεται ο σκοτεινός εαυτός τους, αυτός που αρνούνται να παραδεχτούν. Ενοχλούν τους καταπιεσμένους, τους κατατρεγμένους, τους περιθωριοποιημένους, τις μειονότητες, γιατί θυμίζουν την αδικία, την τωρινή και την παρελθοντική, αυτή που γέννησε αγώνες κι αυτή που απαγορεύει εφησυχασμό. Ενοχλούν, γιατί θυμίζουν ιστορικά τραύματα, τόσο στους αυτουργούς, όσο και στους πληγωμένους. Κι αν το τσιρότο τα κρύβει, δεν τα επουλώνει όμως.
Πηγές:
Dogan, A. (2020). Was ist Sensitivity Reading? Ein Blitzüberblick! Ανακτήθηκε από: www. ask-dogan.de (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Goldszal, C. (2023). The rise of sensitivity readers in the literaly world: A sign of inclusivity or a threat to free speech? Le Monde. Ανακτήθηκε από: www.lemonde.fr (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Minott, R. (n.d.). Sensitivity Readers: Who They Are And What They Do. Jericho Writers. Ανακτήθηκε από: www.jerichowriters.com (τελευταία πρόσβαση: 18/07/2023)
Pierrat, E. (2021). Les “Sensitivity Readers” et l’ édition française (1/2). LIVRESHEBDO. Ανακτήθηκε από: www.livreshebdo.fr (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Pierrat, E. (2021). Les “Sensitivity Readers” et l’ édition française (2/2). LIVRESHEBDO. Ανακτήθηκε από: www.livreshebdo.fr (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Sharma, R. (2023). What Sensitivity Readers Actually Do From a Professional. Vice. Ανακτήθηκε από: www.vice.com (τελευταία πρόσβαση: 18/07/2023)
Waldman, K. (2017). Is My Novel Offensive? Slate. Ανακτήθηκε από: www.slate.com (τελευταία πρόσβαση: 18/07/2023)
Θανασούλια, Μ. (2023). Κουλτούρα της ακύρωσης/ Ο Ρόαλντ Νταλ, η πολιτική ορθότητα και τα Ορκ. Η Αυγή. Ανακτήθηκε από: www.avgi.gr (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Κουστένη, Μ. (2023). ¨Σιδερώνοντας” την τέχνη με παράλογους κανόνες. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ. Ανακτήθηκε από: www.efsyn.gr (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Σαμοθράκη, Α. (n.d.). Roahl Dahl, οι νεότερες εξελίξεις. ο αναγνώστης. Ανακτήθηκε από: www.oanagnostis.gr (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Τζαννάτου, Ε. (2023). Λογική και “ευαισθησία”: Μπορούμε να ξαναγράψουμε τα βιβλία του παρελθόντος με όρους του σήμερα; Καθημερινή. Ανακτήθηκε από: www.kathimerini.gr (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Συγγραφέας κατηγορεί τον Τόλκιν για ρατσισμό … σε βάρος των ορκ. diastixo. Ανακτήθηκε από: www,diastixo.gr (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Αποσύρθηκε από τα σχολεία της Βιρτζίνια το βιβλίο “Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια” ως ρατσιστικό. Lifo. Ανακτήθηκε από: www. lifo.gr (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
Τα 10 Απαγορευμένα Κλασικά Βιβλία. Ars Ovi. Ανακτήθηκε από: www.ovigreek.wordpress.com (τελευταία πρόσβαση: 13/07/2023)
