Οι συναρτώμενες με τη ψυχική υγεία και ευεξία προκλήσεις αυξάνονται σημαντικά κατά τον 21ο αιώνα. Οι ασθένειες που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον τρόπο ζωής έπειτα από την εμφάνιση και εξάπλωσή τους στις αναπτυγμένες χώρες, αρχίζουν πλέον αισθητά να επηρεάζουν και τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η ψαλίδα μεγαλώνει και σταδιακά παγιώνεται, οι ανισότητες ως προς την πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας αλλά και τη μετέπειτα χρήση των προνομίων που θεωρητικά θα έπρεπε να παρέχονται απ’αυτό, γίνονται ολοένα και πιο αισθητές. Με αφορμή το 12ο Διεθνές Συνέδριο CoMuseum 2022: Πολιτισμός, Φροντίδα και Θεραπεία, που πραγματοποιήθηκε επιτυχώς στις 7 Δεκεμβρίου στους χώρους του Μουσείου Μπενάκη επί της Πειραιώς, τέθηκε το ζήτημα της συνεισφοράς του πολιτιστικού κλάδου στην ενίσχυση της ψυχικής υγείας (mental health) και ευεξίας (well-being).
Στη μακρά λίστα των ήδη γνωστών και επιστημονικά αποδεδειγμένα μη μεταδιδόμενων ασθενειών – ενδεικτικά αναφέρονται οι καρδιαγγειακές νόσοι, οι διαφορετικές μορφές καρκίνου, η κατάθλιψη, η άνοια – έρχεται να επιδράσει αθροιστικά η πανταχού παρούσα πρόκληση των μεταδιδόμενων νόσων. Νέες και επανεμφανιζόμενες ασθένειες «ταξιδεύουν» σχεδόν καθημερινά σε όλη την οικουμένη. Δε μπορούμε να είμαστε ποτέ σίγουροι για το τί μέλλει γενέσθαι – πιθανόν κάποιο νέο στέλεχος του ιού της γρίπης τύπου Α (Η1Ν1, Η5Ν1) ή κάποια άλλη λοίμωξη τύπου SARS-CoV (Severe Acute Respiratory Syndrome – Coronavirus) όπως αυτή που εντοπίστηκε το 2003 (SARS-CoV-1) με αποκορύφωμα τον τύπο SARS-CoV-2 (γνωστό και ως COVID-19: κορονοϊός με γονιδίωμα μονόκλωνου RNA θετικής ποικιλότητας) συνιστώντας το εφαλτήριο πανδημίας που ξέσπασε το Δεκέμβριο του 2019. Η πανδημία αποτέλεσε σημείο αναφοράς και επανεκκίνησης.
Εν τη γενέσει της η δημόσια υγεία ισοδυναμεί με τις οργανωμένες προσπάθειες μιας κοινωνίας που αποσκοπούν στην επιτυχημένη και στοχευμένη πρόληψη ασθενειών, την προώθηση και ενδυνάμωση της ψυχικής υγείας και ευεξίας και τέλος την ανάπτυξη ανθεκτικότητας απέναντι σε κάθε πρόκληση που απειλεί να αποσαθρώσει την εύρυθμη λειτουργία του κρατικού φορέα υγείας. Καθένας από τους τομείς παίζει το δικό του ρόλο στη διαμόρφωση και συνακόλουθη θωράκιση ενός κατάλληλου και ασφαλούς πλαισίου ανάπτυξης της δημόσιας υγείας. Ο πολιτιστικός τομέας εν προκειμένω μέσω των μουσείων δύναται να συνεισφέρει σημαντικά στο λεγόμενο «κοινωνικό κεφάλαιο» (social capital) με στόχο τη βελτίωση και ενίσχυση της δημόσιας υγείας (ψυχικής και σωματικής) σε επίπεδο συλλογικό και ατομικό. Η παραπάνω δήλωση ενισχύεται ακόμα περισσότερο από τον ίδιο τον τίτλο του CoMuseum 2022 «Πολιτισμός, Φροντίδα και Θεραπεία». Οι τρεις αυτές λέξεις – κλειδιά, συγκροτούν το βασικό δρομοδείκτη για την αναθεώρηση του ρόλου του σύγχρονου μουσείου. Η συστημική λειτουργία των φορέων του πολιτισμού οφείλει να μεταβληθεί θέτοντας δυναμικά και συνειδητά στο επίκεντρο τον άνθρωπο (human – oriented model). Απομακρυνόμαστε στοχευμένα από μοντέλα οργάνωσης και διαχείρισης που έθεταν μέχρι πρότινος στο προσκήνιο τα αντικείμενα σε βάρος του ατόμου (object – oriented model).
Από τη μία πλευρά, τα μουσεία συνιστούν χώρους παρατήρησης της ιστορίας και του πολιτισμού, παρέχοντας με αυτό τον τρόπο ένα διαφορετικό πρίσμα μέσω του οποίου μας δίνεται η ευκαιρία να επεξεργαστούμε και να κατανοήσουμε τη σχέση ανάμεσα στην υγεία και την κοινωνία και την εξέλιξη αυτής στο πέρασμα του χρόνου. Από την άλλη πλευρά, τα μουσεία συνιστούν σήμερα έναν ασφαλή χώρο δημιουργικής και πνευματέμφορης διάδρασης, γεγονός που συμβάλλει στην όξυνση της φαντασίας, στην ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων, στην προώθηση μιας πιο εποικοδομητικής ενδοσκόπησης. Μέσα από μία σειρά ομιλιών αλλά και παρουσιάσεων, το CoMuseum 2022 επανέφερε στο τραπέζι των συζητήσεων την ανάγκη επαναπροσδιορισμού του κοινωνικού ρόλου του σύγχρονου μουσείου.
Τα μουσεία δε χαρακτηρίζονται πλέον από στατικότατα και παθητικότητα. Πληθώρα μουσείων ανά τον κόσμο μέσω των συλλογών, των προγραμμάτων και των δραστηριοτήτων που προσφέρουν, συγκροτούν εξελιγμένα μέσα επικοινωνίας παρέχοντας στον επισκέπτη τη δυνατότητα δημιουργικής δέσμευσης συμβάλλοντας θετικά στη διατήρηση της ψυχικής και σωματικής υγείας. Το σύγχρονο μουσείο είναι πολυδιάστατο ως προς τον τρόπο προσέγγισης του κοινού, με βασική επιδίωξη την προσφορά μιας πολυαισθητηριακής γνωστικής εμπειρίας κατά την οποία ο επισκέπτης κατέχει ρόλο πρωταγωνιστικό και βαθύτατα ενεργό. Ο χώρος του μουσείου ισοδυναμεί με ένα θεραπευτικό περιβάλλον (θεραπευτικό μουσείο) διάδρασης με πολλαπλά συνακόλουθα ψυχοσωματικά οφέλη (ενδεικτικά αναφέρεται ως παράδειγμα μουσειακής δράσης με θεραπευτικό χαρακτήρα, το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Ώρα για το μουσείο!» υπό την αιγίδα του Μουσείου Μπενάκη, απευθυνόμενο σε άτομα με δυσκολίες μνήμης ή άνοια – οι συμμετέχοντες και οι φροντιστές τους θα έχουν την ευκαιρία μίας μοναδικής εκπαιδευτικής και ψυχαγωγικής εμπειρίας αρχικά μέσα στους χώρους του Μουσείου Ελληνικού Πολιτισμού και αργότερα στα δορυφορικά του παραρτήματα).
Η αλυσιδωτή σχέση ανάμεσα στην υγεία, την κοινωνία και τον πολιτισμό είναι σύνθετη όπως υπογραμμίστηκε επανειλημμένα κατά τη διεξαγωγή του CoMuseum 2022. Η υγεία συνιστά μέρος του ανθρώπινου κεφαλαίου, μία πηγή οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής εξέλιξης. Με τη σειρά τους, οι επικρατούσες κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ικανότητα μας να διασφαλίσουμε ποιοτικά και ποσοτικά την υγεία και ευεξία μας ατομικά και συλλογικά. Ως εκ τούτου, οφείλουμε να αξιοποιούμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο κάθε εργαλείο που διαθέτουμε προς επίτευξη αυτού του στόχου.
Τα μουσεία καλούνται να ενισχύσουν την κοινωνική τους υπόσταση ως δημόσιοι χώροι διάδρασης και προσδιορισμού τόσο της ατομικής όσο και συλλογικής ταυτότητας, συμβάλλοντας αποτελεσματικά στη δημιουργία μιας εκδημοκρατισμένης κοινότητας βασισμένης στη συμπερίληψη.
“Museums and galleries have always served a number of purposes other than the evident one of enabling visitors to appreciate their collections of art and artefacts. They are a site for social interaction and for acquiring and conveying an air of cultural authority. They may provide a cool place on a hot day or a quiet retreat.” όπως εύστοχα επισήμανε η Constance Classen το 2007 στο άρθρο της «Museum Manners: The Sensory Life of the Early Museum» στο περιοδικό Journal of Social History.
«Τα μουσεία και οι γκαλερί εξυπηρετούσαν ανέκαθεν μία ποικιλία σκοπεύσεων πέραν από την πλέον προφανή – το να δίνουν τη δυνατότητα στον εκάστοτε επισκέπτη να θαυμάζει τις συλλογές και τα έργα τέχνης που φιλοξενούν. Αποτελούν χώρο κοινωνικής διάδρασης αποκτώντας με αυτόν τον τρόπο και μεταδίδοντας παράλληλα μία αίσθηση πολιτιστικής αυθεντίας. Ενίοτε συνιστούν ένα δροσερό μέρος σε μια ζεστή μέρα ή ένα ήσυχο και ασφαλές καταφύγιο.»
Ποιος είναι λοιπόν ο ρόλος που οφείλει να επιτελέσει το μουσείο του 21ου αιώνα;
Η Lois Silverman περιγράφει το μουσείο ως ένα πολλά υποσχόμενο εργαλείο με θεραπευτικές ιδιότητες (therapeutic dynamics) – πιο συγκεκριμένα αναφέρει ότι «μέσω της θεραπευτικής τους δυνατότητας, τα μουσεία συνιστούν αυτομάτως ένα ισχυρό μέσο για την επίτευξη της κοινωνικής ενσωμάτωσης ατόμων που συχνά αποκλείονται από τους πολιτιστικούς φορείς και ιδρύματα». Στο βιβλίο της με τίτλο The Social Work of Museums, η Lois Silverman προτείνει πέντε πιθανούς τρόπους με τη βοήθεια των οποίων μπορεί ένα σύγχρονο μουσείο να συμβάλλει καθοριστικά στην ενίσχυση της ψυχικής υγείας:
- προώθηση μιας αίσθησης χαλάρωσης και ηρεμίας στα πλαίσια ενός ασφαλούς περιβάλλοντος θεραπευτικής δυναμικής
- δράσεις οι οποίες προϋποθέτουν τη δημιουργική δέσμευση (engagement) και εμπλοκή του επισκέπτη συμβάλλοντας στη βελτίωση της ψυχολογίας
- προώθηση της ανάγκης για ουσιαστική ενδοσκόπηση
- καλλιέργεια ενός εκπαιδευτικού μοντέλου σχετικού με τη ψυχική υγεία και την κοινωνική φροντίδα (social care)
- ενίσχυση του ρόλου του μουσείου ως αρωγού της δημόσιας υγείας
Πώς μπορούν όμως να επιτευχθούν οι παραπάνω στόχοι; Πρωτεύον στοιχείο συνιστά ο σχεδιασμός και η οργάνωση προγραμμάτων, όπως αυτά προκύπτουν μέσω εκτεταμένης έρευνας και δοκιμής σε πειραματικό στάδιο. Το θεωρητικό πλαίσιο υπάρχει, η ανάγκη έχει διαπιστωθεί και τεκμηριωθεί, το νομικό και θεσμικό πλαίσιο βρίσκεται υπό διαμόρφωση (όπως κατέστη σαφές μέσω της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας ομιλίας του υφυπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού αρμόδιου για θέματα Σύγχρονου Πολιτισμού, κ. Νικόλα Γιατρομανωλάκη στα πλαίσια του CoMuseum 2022), καιρός λοιπόν όλο αυτό το υλικό να μπει βαθμιαία σε μια τροχιά εξέτασης, ενδελεχούς αξιολόγησης, βελτίωσης, υλοποίησης και επίσημης καταγραφής των αποτελεσμάτων. Εξαιρετικά σημαντική κρίνεται και η ταυτόχρονη παρακολούθηση (monitoring) της πορείας ενός προγράμματος. Επιστέγασμα της όλης διαδικασίας συνιστά η παραγωγική μετάδοση της νεοαποκτηθείσας γνώσης (sharing the knowledge). Οι ομάδες εργασίας που βρίσκονται πίσω από αυτά τα προγράμματα θα πρέπει να αποτελούνται τόσο από άτομα που ανήκουν στον πολιτιστικό κλάδο όσο κι από άτομα που στελεχώνουν το σύστημα υγείας. Στην εξίσωση θα πρέπει να προστεθούν και μέλη της κοινότητας (ομάδα κοινού στην οποία στοχεύει ένα μουσείο μέσω των υπό διαμόρφωση εξειδικευμένων προγραμμάτων). Το μουσειακό περιβάλλον διευρύνεται, μεταπλάθεται σε ένα διαρκώς αναπτυσσόμενο πεδίο συνέργειας με απώτερο στόχο την ενίσχυση της ψυχικής υγείας της κοινότητας.
Απεκδυόμενο το «καμουφλάζ» του, το μουσείο της νεωτερικότητας καλείται να επαναπροσδιορίσει τα βασικά του χαρακτηριστικά. Ο θεραπευτικός ρόλος των μουσείων ενέχει χαρακτήρα συμπληρωματικό – στοιχείο που θα πρέπει να καταστεί εξ ορισμού σαφές. Όπως εύστοχα διατυπώθηκε στις διάφορες ομιλίες και παρουσιάσεις του CoMuseum 2022, τα σύγχρονα μουσεία δυναμικά προσαρμοζόμενα στις επιταγές της εκάστοτε εποχής, έρχονται να λειτουργήσουν επικουρικά. Κανείς δεν παραβλέπει το ίδιο το σύστημα υγείας και την αναμφισβήτητη ανάγκη πρόληψης και θεραπείας μέσω της χρήσης φαρμακευτικής αγωγής ή έτερων επιστημονικών μεθόδων ίασης. Τα μουσεία του σήμερα προωθούν τη σύμπραξη και όχι την αντικατάσταση. Με γνώμονα την ενίσχυση και διαφύλαξη της ψυχικής και σωματικής υγείας των κοινοτήτων, πολιτιστικοί και κρατικοί φορείς γίνονται ένα.
Βιβλιογραφικές Αναφορές + Πηγές
Ander, E.E., L, Lanceley, A., Menon, U., Noble, G. και Chatterjee, H.J. (2012). Heritage, health and wellbeing: assessing the impact of a heritage focused intervention on health and wellbeing. International Journal of Heritage Studies , σσ. 6-16.
Belfiore, E. και O, Bennett. (2007). Rethinking the social impact of the arts. International Journal of Cultural Policy, 13(2), σσ. 135-151.
Bungay, H. και S, Clift. (2010). Arts on perscription: an overview of practice in the UK. Perspectives in Public Health, 130, σσ. 277-281.
Chatterjee, H. και G, Noble. (2013). Museums, Health and Well-Being . Routledge.
Lanceley, A., Noble, G., Johnson, M., Balogun, N., Chatterjee, H.J. και M, Menon. (2011). Investigating the therapeutic potential of a heritage-object focused intervention: a qualitive study. Journal of Health Psychology, 17(6), σσ. 809-820.
Nightingale, J. (2009). Working knowledge: therapeutic museums. Museum Practice, Winter, σσ. 39-55.
O’Neill, M. (2010). Cultural attendance and public mental health – from research to practice . Journal of Public Mental Health, 9(4), σσ. 22-29.
