Giambattista Vico, Όμηρος και Ομηρικό Ζήτημα
Η συνάντηση της νεότερης ιταλικής φιλοσοφίας με την αρχαία ελληνική επική ποίηση κατέστη δυνατή μόνο μέσα από την ρηξικέλευθη πένα του Giambattista Vico. Δύο κόσμοι, δύο επιστήμες και μία άποψη συμβάλλουν με τον πιο επαναστατικό τρόπο στη διαλεύκανση του ακανθώδους ομηρικού ζητήματος. Από τη μία, ο Όμηρος θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ποιητές όλων των εποχών. Η επίδρασή του στην ελληνική, αλλά και στην παγκόσμια λογοτεχνία υπήρξε μεγάλη. Τα δύο μεγαλύτερα έργα του, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, ανήκοντα στο είδος του ηρωικού έπους, καθόρισαν και καθορίζουν μέχρι σήμερα την ελληνική παιδεία και αποτελούν τα πρώτα καταγεγραμμένα ελληνικά και ευρωπαϊκά λογοτεχνικά έργα. Από την άλλη, με τη συνεχή μελέτη και επεξεργασία των επών, στη διάρκεια των αιώνων, αναδύθηκαν θέματα, προβλήματα και ζητήματα, που απαιτούσαν λύσεις. Ένα από τα σημαντικότερα θέματα στο πλαίσιο της κλασσικής φιλολογίας και της ομηρικής μελέτης είναι το πολυσυζητημένο ομηρικό ζήτημα. Το ζήτημα της γνησιότητας των ομηρικών επών, καθώς και της απόδοσής τους σε έναν συγγραφέα, έχει απασχολήσει πλειάδα κλασσικών φιλολόγων, συγγραφέων, αλλά και φιλοσόφων. Ένας από αυτούς είναι και ο Ιταλός φιλόσοφος Giambattista Vico. Πρόδρομος στο εν λόγω ζήτημα, βοήθησε σημαντικά με το έργο του, Τη Νέα Επιστήμη, στην προσπάθεια κριτικής επεξεργασίας των επών, ανοίγοντας τον δρόμο για την αναλυτική, αλλά και για την προφορική θεωρία, εκφράζοντας αυτές τις απόψεις πριν από την ίδια τους την εμφάνιση στον επιστημονικό κόσμο.
Λίγα λόγια για την αναλυτική και προφορική θεωρία του Ομηρικού Ζητήματος
Εισηγητής της αναλυτικής θεωρίας στο ομηρικό ζήτημα είναι ο γερμανικής καταγωγής Friedrich August Wolf. Στο πλαίσιο της αναλυτικής θεωρίας ο ίδιος ο Wolf και οι διάδοχοί του αμφισβήτησαν πειστικά ότι ο ποιητής της Ιλιάδας είναι ίδιος με τον ποιητή της Οδύσσειας και πολύ περισσότερο ισχυρίστηκαν ότι δεν είναι καν αποτέλεσμα ενός μόνο ποιητικού πνεύματος, αλλά περισσότερων. Ειδικότερα, υποστήριξαν ότι τα ομηρικά έπη δεν είναι δυνατόν να είναι αποτέλεσμα του ποιητικού ταλέντου ενός μόνο ανθρώπου και συνεπώς συνίστανται από διάφορα ανεξάρτητα άσματα, που συντέθηκαν προφορικά από αγράμματους αοιδούς και συνενώθηκαν πολύ αργότερα στην αρχαϊκή Αθήνα επί Πεισιστράτου. Παράλληλα, με την προφορική θεωρία, που εμφανίστηκε χρόνια μετά από την αναλυτική, υποστηρίχθηκε ότι τα έπη του Ομήρου συντέθηκαν προφορικά, στο πλαίσιο μιας παραγωγικής και ακμαίας ποιητικής παράδοσης, και καταγράφηκαν πολύ αργότερα, πιθανόν πάλι στην Αθήνα της αρχαϊκής περιόδου. Η προφορική θεωρία αναπτύχθηκε κυρίως με τη μελέτη του Αμερικανού φιλοσόφου Milman Parry και του μαθητή του, Albert Lord. Το πιο σημαντικό, όμως, στη δεδομένη περίπτωση είναι ότι ένας φιλόσοφος, ο Giambattista Vico, με το έργο του αποτέλεσε την πλέον αποδεδειγμένη προδρομική μορφή και των δύο θεωριών.
Η θέση του Giambattista Vico στο Ομηρικό Ζήτημα
Στο φιλοσοφικό του έργο Νέα Επιστήμη (Scienza Nuova) ο Ιταλός φιλόσοφος καταθέτει την άποψή του και επισημαίνει ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν είναι δημιούργημα ενός μόνο ανθρώπου-ποιητή. Υποστηρίζει, δηλαδή, ότι δεν ήταν ένα το πρόσωπο, εν προκειμένω, ο Όμηρος, που δημιούργησε τα δυο αριστουργήματα της ελληνικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας, αλλά ότι υπήρξαν πολλοί «Όμηροι» στο πέρασμα του χρόνου. Το όνομα του Ομήρου απλά αποδόθηκε σε μια ομάδα διαφορετικών «ποιητών», που ήταν σε θέση να μπορούν να εκφράζουν τη βούληση ενός λαού. Τα ομηρικά έπη πρέπει να τα θεωρήσουμε ως τον αντικατοπτρισμό της ελληνικής κοινωνίας και της πολιτιστικής της συνείδησης, σε μια εποχή πρώιμη, βαρβαρική και πρωτόγονη. Επιπροσθέτως, είναι ο πρώτος στοχαστής που επισημαίνει ότι τα εν λόγω έπη γεννήθηκαν και συντέθηκαν προφορικά από αγράμματους αοιδούς (εδώ πάλι τονίζεται ο πολυφωνικός χαρακτήρας της «ομηρικής» ποίησης) και ότι καταγράφηκαν σε μεταγενέστερη εποχή.
Η αναλυτική σκέψη του Giambattista Vico
Μέσα από δύο συγκεκριμένα χωρία θα γίνει σαφής η αναλυτική σκέψη του Ναπολιτάνου φιλόσοφου. Στο πρώτο χωρίο αναφέρει:
- «Από τον Όμηρο, τον συγγραφέα της Οδύσσειας και δη από ένα χωρίο της,… καταγόταν ο Αλκίνοος από τη Νοτιοδυτική Ελλάδα,… προσφέρει στον Οδυσσέα, …ένα αρματωμένο πλοίο μαζί με το πλήρωμά του, …πεπειραμένοι ναυτικοί, που μπορούν, αν χρειαστεί, να μεταφέρουν τον Οδυσσέα … ως την Εύβοια, το μέρος που εμείς στην Ιταλία ονομάζουμε Negroponto. Η Εύβοια θεωρείται … ότι βρίσκεται πολύ μακριά και ότι αποτελεί … την Θούλη του ελληνικού κόσμου. Στο χωρίο αυτό αποδεικνύεται ότι ο Όμηρος της Οδύσσειας είναι διαφορετικός από τον συγγραφέα της Ιλιάδας, καθώς εδώ η Εύβοια δεν ήταν πολύ μακριά από την Τροία.»
ο Giambattista Vico καταλήγει σε αυτό το συμπέρασμα βάσει ενός τοπικού στοιχείου. Η Εύβοια, στο χωρίο της Οδύσσειας, βρίσκεται αρκετά μακριά από τη Μικρά Ασία, ενώ στην Ιλιάδα ως Εύβοια κατονομάζεται άλλη περιοχή, κοντά στα στενά του Ελλησπόντου. Για τον Ιταλό φιλόσοφο, είναι αδύνατο ο συγγραφέας της Οδύσσειας να είναι ίδιος με τον ποιητή της Ιλιάδας, διότι δε γίνεται, αν ήταν ίδιος, να κατονομάζει ως Εύβοια άλλη περιοχή στο ένα και άλλη περιοχή στο άλλο. Συνεπώς, ο ποιητής της Οδύσσειας είναι άνθρωπος που γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Νοτιοδυτική Ελλάδα και στρέφει το βλέμμα του σε αυτή την πλευρά, καταγράφοντάς την στο ποίημά του. Αντίθετα, ο ποιητής της Ιλιάδας κατάγεται από τη Βορειοανατολική Ελλάδα και για αυτό τον λόγο κατονομάζει ως Εύβοια μια περιοχή των στενών του Βοσπόρου
Και συνεχίζει παρακάτω στο δεύτερο χωρίο:
- «Αποδεικνύεται ότι ο Όμηρος της Ιλιάδας κατάγεται από τη Βορειοανατολική Ελλάδα και έψαλε τον Τρωικό πόλεμο, ο οποίος διεξήχθη στα μέρη του, και ότι ο Όμηρος της Οδύσσειας κατάγεται από τη Νοτιοδυτική Ελλάδα και έψαλε τον Οδυσσέα, το βασίλειο του οποίου βρισκόταν στα μέρη εκείνα».
Είναι εκπληκτικό να σκεφτεί κανείς ότι ο Giambattista Vico είχε δίκιο σε αυτόν τον ισχυρισμό, αφού όντως η πλοκή της Οδύσσειας έλαβε χώρα στη δυτική Ελλάδα, στα νησιά του Ιονίου πελάγους. Απεναντίας, η πλοκή της Ιλιάδας εκτυλίχτηκε στην ανατολή. Οι ποιητές, λοιπόν, μέσω του έργου τους, δόξασαν τον τόπο τους.
Η προφορική σκέψη του Giambattista Vico
Μέσα από τρία χαρακτηριστικά χωρία αναδεικνύεται η άποψη του Giambattista Vico σχετικά με την προφορική παράδοση των επών. Οι θέσεις αυτές θεωρούνται πρωτοποριακές, καθώς σε αυτό το έργο έχουμε την πρώτη καταγραφή της συγκεκριμένης θεωρίας στη νεότερη εποχή. Ο Giambattista Vico, αν και στην αφάνεια, διατύπωσε μια θεωρία που πολύ αργότερα έθεσε στο προσκήνιο της φιλολογικής μελέτης ο Parry.
- «Οι ραψωδοί περιηγούντο τις ελληνικές πόλεις και έψαλαν σε αγορές και πανηγύρεις τα βιβλία του Ομήρου- ένας το ένα, ο άλλος το άλλο» Το «έψαλαν» υποδηλώνει τον προφορικό τρόπο διάδοσής τους.
- «Η διαίρεση και η κατάταξη των ομηρικών βιβλίων στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια έγινε ή διατάχθηκε από τους Πεισιστρατίδες, τους τυράννους της Αθήνας. Από αυτό μπορούμε να συναγάγουμε ότι πριν από τη διαίρεση και την κατάταξή τους τα δυο έπη του Ομήρου ήσαν μια συγκεχυμένη μάζα ποιητικού υλικού, για αυτό άλλωστε και διαπιστώσαμε τις τόσες άμετρες διαφορές που υπήρχαν ανάμεσά τους ως προς το ύφος»
- «Οι γνώμες σχετικά με την εποχή του διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους, ακριβώς επειδή ένας τέτοιος Όμηρος στην πραγματικότητα έζησε μέσω της προφορικής παράδοσης και μέσω της μνήμης των ελληνικών λαών από τον Τρωικό πόλεμο έως τα χρόνια του ΝουμάΠομπιλίου, χρονικό διάστημα που καλύπτει 460 έτη»
Το επιμύθιο
Να τονιστεί, όμως, το γεγονός ότι η καινοτόμα, πρωτοποριακή και ρηξικέλευθη μελέτη του Giambattista Vico, σχετικά με τη γέννηση και τη διάδοση των επών, έμεινε στην αφάνεια. Είναι, πάντως, αξιοθαύμαστη η παρατήρηση και η μελέτη, που έκανε ο Ιταλός φιλόσοφος πάνω σε θέματα, όπως αυτό της απόδοσης των επών σε πολλά πρόσωπα και της προφορικής τους σύνθεσης, τα οποία απασχόλησαν τους φιλολόγους-μελετητές σε μεταγενέστερο χρόνο. Αυτό, σαφώς, καταδεικνύει τη διορατικότητά του και την ευρύτητα της φιλοσοφικής σκέψης του. Δυστυχώς, ο Vico ήταν ένας στοχαστής, που η αξία του αναγνωρίστηκε εκ των υστέρων.
Βιβλιογραφία-Πηγές
Giambattista, V. (2015): Η Νέα Επιστημονική Γνώση (μτφρ. Γ. Κεντρωτής). Αθήνα : Gutenberg.
Μαρωνίτης, Ν.Δ. & Πόλκας, Λ. (2007): Αρχαία επική ποίηση. Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια. Θεσσαλονίκη : Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη] 2013.
Montanari, F. (2008): Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Από τον 8ο αιώνα π. Χ. έως τον 6ο αιώνα μ. Χ.(επιμ. Α. Ρεγκάκος). Θεσσαλονίκη : UniversityStudioPress 2018.
Powell, B. & Morris, I. (2009): AnewcompaniontoHomer. Εγχειρίδιο Ομηρικών σπουδών(μτφρ. Φ. Πέτικα, Μ. Σκέμπης, Μ. Μουρατίδης) (επιμ.Α. Ρεγκάκος). Αθήνα : Δημ. Ν. Παπαδήμα.
Schadewaldt, W. (1980): Από τον κόσμο και το έργο του Ομήρου (μτφρ. Φ. Ι. Κακριδής). Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας 1983. τ. 1
Τσαγγάλης, Χ. (2016): Ομηρικές μελέτες. Προφορικότητα. Διακειμενικότητα. Νεοανάλυση.Θεσσαλονίκη : Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη].
