Ο σουρεαλισμός και η διερεύνηση των ονείρων

Ο 20^ος αιώνας σημαδεύτηκε από τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους όπου εκατομμύρια ανθρώπων έχασαν τη ζωή τους αλλά και από πολεμικές συγκρούσεις μικρότερης εμβέλειας, όπως η Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία το 1917. Στην εκατονταετία αυτή υπήρξαν σημαντικές εξελίξεις τόσο στις επιστήμες και την τεχνολογία όσο και στην επικοινωνία και την πληροφόρηση. Στο κάδρο των ταχύτατων αλλαγών τοποθετήθηκε όμως και ο καλλιτεχνικός τομέας. Ο αιώνας αυτός εξάλλου αποτέλεσε μια μεγάλη προσπάθεια αυτοθεραπείας μέσω μιας αναβίωσης του αρχαϊκού. Η σεξουαλική ελευθερία, η διερεύνηση των ονείρων, η ρέϊβ κουλτούρα, οι ψυχοτρόπες ουσίες, όλο αυτό το avant-garde πνεύμα δεν ήταν δυνατόν να αφήσει την τέχνη ανεπηρέαστη. Έτσι οι καλλιτέχνες δεν ήταν πλέον ικανοποιημένοι σχεδιάζοντας απλώς «αυτό που έβλεπαν». Ήδη από τις δύο πρώτες δεκαετίες όλα έμοιαζαν να έχουν πάρει τον δρόμο τους με την εμφάνιση νέων κινημάτων με καινοφανείς ιδέες.

Ένα από τα κινήματα αυτά ήταν ο σουρεαλισμός που αναδύθηκε αμέσως μετά τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο με κινητήριο μοχλό τον ποιητή Andre Breton (1896-1966). Οι σουρεαλιστές έθεσαν ως βασικό τους στόχο τη σύνδεση δύο κόσμων, του ονείρου και της πραγματικότητας, με τελικό προορισμό τη δημιουργία μιας υπερπραγματικότητας (surrealite). Οι καλλιτέχνες αυτοί είχαν δεχθεί σημαντική επιρροή από τις θεωρίες του Sigmund Freud (1856-1939) σχετικά με τα όνειρα και το υποσυνείδητο. Ακολουθώντας τον ιδιοφυή αυστριακό ψυχίατρο επιδίωξαν να μεταφέρουν από το ασυνείδητο στο συνειδητό όλες τις καταπιεσμένες και κοινωνικά μη αποδεκτές σκέψεις και επιθυμίες. Επιδόθηκαν έτσι σε ένα ανιδιοτελές πνευματικό παιχνίδι που έλαβε τη μορφή ελεύθερων συνειρμών, διακηρύσσοντας ταυτόχρονα πως η τέχνη μπορεί να γεννηθεί μόνο όταν η λογική βρίσκεται «εν υπνώσει». Στην προσπάθειά τους να φωτίσουν τον εσωτερικό μας κόσμο συγχώνευσαν ανθρώπους και αντικείμενα δημιουργώντας όχι κίβδηλους πίνακες, αλλά ονειρικές εικόνες με μεγάλη αξία και έμφαση στη λεπτομέρεια. Στους πίνακες των σουρεαλιστών μπορεί τα ανθρώπινα μάτια να μετατρέπονται σε βίδες και η γεμάτη με νερό μπανιέρα μας στον ατλαντικό ωκεανό. Ο σουρεαλισμός λοιπόν δε δημιούργησε έργα με βάση ένα συντηρητικό μοντέλο, αντιθέτως τα στοιχεία του τυχαίου και της σύμπτωσης διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο.

Σουρεαλισμός και Salvador Dali

Χαρακτηριστικό παράδειγμα σουρεαλιστή δημιουργού είναι ο Salvador Dali (1904-1989), ένας αντισυμβατικός και πολυσχιδής, υπερφιλόδοξος και επιδειξιομανής καλλιτέχνης που έφτασε στο σημείο να δηλώσει «Ο σουρεαλισμός είμαι εγώ». Η οικογένειά του κατοικούσε στην πόλη Φιγέρες της Ισπανίας και διέθετε οικονομική ευρωστία με αποτέλεσμα να του εξασφαλίζει όλες τις ανέσεις. Οι γονείς του είχαν ακόμη έναν γιο, τον Salvador, ο οποίος πέθανε λίγους μόλις μήνες μετά τη γέννηση του μεγάλου ισπανού εικαστικού. Έπειτα από τον θάνατο του πρώτου τους παιδιού, οι γονείς του Dali πίστεψαν πως ο νεαρός ζωγράφος αποτελούσε μετενσάρκωσή του και για τον λόγο αυτό του έδωσαν το ίδιο όνομα. Αν και συμπλεγματικός, είναι γεγονός ότι έδωσε μια νέα πνοή στο κίνημα του σουρεαλισμού, αποτελώντας εξέχουσα φυσιογνωμία στα εικαστικά δρώμενα του 20^ου αιώνα. Ξεκίνησε να ζωγραφίζει ήδη από έξι ετών ενώ με τη μοντέρνα τέχνη ήρθε σε επαφή στην ηλικία των δώδεκα. Επηρεάστηκε σχεδόν από όλες τις εκφάνσεις της φανταστικής τέχνης του παρελθόντος όπως από τον ιταλικό μανιερισμό και τον μανιερισμό του Βορρά, τη μεταφυσική ζωγραφική του Giorgio de Chirico (1888-1978) αλλά και τα εκστατικά οράματα του «σκοτεινού» William Blake (1757-1827).

Στο έργο του «Εμφάνιση προσώπου και φρουτιέρας σε παραλία» (1938) ο Dali συνδέει κομμάτια από τον πραγματικό κόσμο, δημιουργώντας ένα εκ πρώτης όψεως αλλόκοτο ονειρικό τοπίο. Εάν όμως απελευθερώσουμε τη φαντασία μας θα αντιληφθούμε το βαθύτερο νόημα που παρουσιάζει όλη αυτή η παραδοξότητα. Στο έργο αυτό παρατηρούμε τον κόλπο με τα κύματα, το βουνό με τη σήραγγα που παριστάνουν το κεφάλι ενός σκύλου καθώς και το αρχαίο υδραγωγείο το οποίο αποτελεί το περιλαίμιό του. Στο κέντρο του πίνακα διακρίνουμε ένα γυναικείο πρόσωπο με μάτια που θυμίζουν αχιβάδες, μέτωπο που προσιδιάζει σε φρουτιέρα και μαλλιά που σχηματίζουν δύο αχλάδια ενώ ταυτόχρονα αποτελούν και το κεντρικό μέρος του σώματος του σκύλου. Μία από τις μεγάλες επιτυχίες του Dali ήταν ότι κατόρθωσε να προσδώσει στο έργο του την αντικανονικότητα των ονείρων. Για παράδειγμα το σχοινί και το ύφασμα είναι σχεδιασμένα με μεγαλύτερη σαφήνεια σε σχέση με άλλα αντικείμενα που δεν προσδιορίζονται πλήρως.

Advertisements

Max Ernst: Ο δημιουργός με την ακόρεστη περιέργεια

Σε παρόμοιους πειραματισμούς προέβη και ο Γερμανός εικαστικός Max Ernst (1891-1976) που εξέφρασε με μεγάλη επιτυχία το πνεύμα του σουρεαλιστικού κινήματος και σήμερα θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους του 20^ου αιώνα. Το μυαλό αυτού του ιδιοφυούς, επαναστατικού, προβοκάτορα και ρηξικέλευθου καλλιτέχνη μετατράπηκε από νωρίς σε μια «σκοτεινή κοιλάδα». Σε ηλικία έξι ετών βίωσε τον χαμό της μικρής του αδερφής και ξεκίνησε να βλέπει ανεξήγητα οράματα τα οποία τον ακολουθούσαν καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής του. Εφηύρε νέες τεχνικές όπως το φροτάζ ενώ καταπιάστηκε με το κολάζ και το στάξιμο του χρώματος στη ζωγραφική επιφάνεια. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο σουρεαλισμός βρήκε στο πρόσωπο του Max Ernst την πιο ολοκληρωμένη έκφρασή του, αφού ο πρωτοποριακός αυτός καλλιτέχνης συνδύασε ονειρικά με πραγματιστικά στοιχεία ενώ διέθετε και άρτια τεχνική κατάρτιση. Ο Γερμανός εικαστικός γεννούσε τα έργα του «εκτοξεύοντας» στον καμβά όλα όσα περιείχε το υποσυνείδητό του, καθώς διατηρούσε μια εμμονική σχέση με αυτό. Ακροβατούσε μεταξύ παράλογου και ονειρικού αναζητώντας τελικά τη λύτρωση και θεωρώντας ότι η απουσία ψυχικής ισορροπίας αποτελεί πλεονέκτημα για έναν καλλιτέχνη. «Ένας ζωγράφος χάνεται εάν βρεθεί» είχε αναφέρει χαρακτηριστικά.

Στο έργο «Ελέφας Κελεβής» που φιλοτεχνήθηκε το 1921 και αποτελεί ένα από τα πρώϊμα σουρεαλιστικά δημιουργήματα του Ernst γίνεται εμφανής η επίδραση που είχε ασκήσει στον Γερμανό εικαστικό ο Giorgio de Chirico. Στο μέσον βλέπουμε έναν ελέφαντα ο οποίος παριστάνει ένα μηχανικό τέρας ενώ η «Κελέβη» φαίνεται πως εκτός από το ομώνυμο νησί της Ινδονησίας είναι και μια λέξη που αναφέρεται σε ένα γερμανικό σχολικό ποίημα. Ο ελέφαντας διαθέτει κεφάλι ταύρου και κομμάτι γυναικείου σώματος ενώ στη δεξιά πλευρά τα ψάρια που αιωρούνται στον ουρανό φέρνουν εύλογα στον νου την εικόνα εφιαλτικού οράματος. Μια γυμνή γυναικεία μορφή δίχως κεφάλι διακρίνεται κάτω δεξιά να κάνει ένα αισθησιακό νεύμα προς τον ελέφαντα, σατιρίζοντας τον φροϋδικό τύπο του καταπιεστικού, αυταρχικού και βίαιου πατέρα που πρωταγωνιστούσε σε πολλά έργα της εποχής.

Συμπερασματικά θα μπορούσε να ειπωθεί ότι οι σουρεαλιστές δεν αποδοκίμασαν απλώς το οργανωμένο σύστημα αλλά με αμεσότητα και αιχμηρότητα, κατηγορηματικά και απερίφραστα έδειξαν τον δρόμο στον οποίο πρέπει να κινηθεί η ανθρωπότητα. Μέσα από έργα όπως αυτά, ο σουρεαλισμός εξαπλώθηκε στο ευρύ κοινό παρότι ακόμη και σήμερα η κοινωνία δεν έχει κατορθώσει να υπερνικήσει τον συντηρητισμό που κρύβει μέσα της ούτε τον φόβο για οτιδήποτε διαφορετικό από τα συμβατικά κάνει την εμφάνισή του.

Πηγές

1. Gombrich, Ε. H., Το χρονικό της τέχνης, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2011
2. William Rubin, Dada, Surrealism, and their Heritage, The Museum of Modern Art: Distributed by New York Graphic Society, Greenwich, Conn, New York, 1968, 256.
3. 20 χαρακτηριστικοί πίνακες του Σαλβαδόρ Νταλί, ανακτήθηκε από popaganda.gr