Ο θεσμός του γάμου στην Αρχαία Ελλάδα ήταν πολύ σημαντικός. Ήταν πρωταρχικής σημασίας καθώς στόχευε στην απόκτηση νόμιμων απογόνων και συνέχιση της γενιάς καθώς και στην περίθαλψη των ηλικιωμένων γονέων από τα παιδιά τους. Δεν ήταν υποχρεωτικός. Όμως, όποιος δεν παντρεύονταν ήταν στιγματισμένος από την κοινωνία. Ο θεσμός του γάμου είναι συνυφασμένος με την τότε θέση της γυναίκας και η τελετουργία ποικίλλει από πόλη σε πόλη, ενώ τα διαζύγια δεν ήταν άγνωστη λέξη για τον αρχαίο κόσμο.
Νόμιμη ηλικία γάμου και υποχρεώσεις
Η νόμιμη ηλικία γάμου για τους άντρες ήταν το ηλικιακό εύρος 24-30 ετών, ενώ για τις γυναίκες το ηλικιακό εύρος 12-16 (αυτό γιατί ο ο θεσμός του γάμου διέφερε από πόλη σε πόλη, πχ. στην Αρχαία Σπάρτη οι γυναίκες παντρεύονταν στην ηλικία των 18). Οι άνδρες μπορούσαν να έχουν εξωσυζυγικές σχέσεις, αλλά μόνο τα παιδιά της νόμιμης συζύγου κληρονομούσαν όνομα και περιουσία. Οι γυναίκες δεν είχαν το δικαίωμα επιλογής συζύγου. Ο πατέρας ή ο κηδεμόνας (γένους αρσενικού πάντα) ήταν αυτός που επέλεγε τον κατάλληλο γαμπρό για την κόρη του. Η ιδανική διαφορά μεταξύ του ζευγαριού ήταν τα 12-14 χρόνια.
Ο γάμος στην Αρχαία Αθήνα
Ο γάμος στην Αθήνα πραγματοποιούνταν τον μήνα Γαμηλιώνα (δηλαδή, από τα μέσα Ιανουαρίου έως τα μέσα Φεβρουαρίου), μόνο όταν είχε πανσέληνο και οι τελετές χωρίζονταν σε τρία κυρίως μέρη: τα Προτέλεια ή Προαύλια ή Προγάμια, τον κυρίως γάμο και τα Επαύλια.
Ο θεσμός του γάμου δεν ήταν υποχρεωτικός από το νόμο. Οι άγαμοι στερούνταν κάθε είδους τιμής και φροντίδας από τους νεότερους, ενώ τους αφαιρούνταν και τα πολιτικά τους δικαιώματα προκειμένου να νυμφευτούν και να προσφέρουν απογόνους. Πριν από τον γάμο, λάμβανε χώρα η “εγγύη“, έθιμο αντίστοιχο με τον σύγχρονο αρραβώνα. Κατά την εγγύη, ο πατέρας ή κηδεμόνας της κόρης και ο μέλλοντας γαμπρός συμφωνούσαν τον γάμο και την προίκα που θα έπαιρνε ο γαμπρός (χρήματα, ρουχισμό, πολύτιμα αντικείμενα, δούλους, γη). Η παρουσία της γυναίκας δεν ήταν υποχρεωτική καθώς η Αθηναία νύφη δεν είχε δικαιώματα αλλά ήταν υποχρεωτική η παρουσία μαρτύρων. Η κηδεμονία της νύφης μεταβιβάζονταν από τον κηδεμόνα στον σύζυγο.
Ο αθηναϊκός γάμος περνούσε από τρία στάδια: τα Προαύλια, τον Γάμο και τα Επαύλια. Την προηγούμενη ημέρα του γάμου, στα Προαύλια, ο κηδεμόνας της νύφης έκανε τις απαραίτητες θυσίες στους θεούς και η νύφη προσέφερε στη θεά Άρτεμη (θεά της αγνότητας), τούφες από τα μαλλιά της και τα παιχνίδια που αγαπούσε περισσότερο ως παιδί, συμβολίζοντας έτσι το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην ζωή της ως σύζυγος. Οι γάμοι ήταν πάντα αφιερωμένοι στην θεά Ήρα, την προστάτιδα του θεσμού του γάμου.
Την ημέρα του Γάμου η νύφη στολιζόταν με τη βοήθεια της νυμφοκόμου και της νυμφεύτριας με πέπλο που κάλυπτε το πρόσωπό της, με άνθη και διάδημα. Ο γαμπρός ερχόταν στο σπίτι της νύφης ντυμένος στα λευκά με τη συνοδεία του “παρόχου” (ο στενότερος φίλος του). Ο γάμος ξεκινούσε με θυσίες στον οικογενειακό βωμό και οι μελλόνυμφοι ορκίζονταν: “επ’ αρότω παίδων άγομαι γαμετήν”, δηλαδή “παντρεύομαι για να αποκτήσω απογόνους”. Τέλος ο γαμπρός επικύρωνε τη σύναψη του γάμου βάζοντας το χέρι του επάνω στον καρπό της νύφης. Ακολουθούσε το γαμήλιο συμπόσιο με λίγους συγγενείς. Μόλις νύχτωνε η νύφη ανέβαινε στη γαμήλια άμαξα και σχηματιζόταν μία πομπή από τους συγγενείς και τους φίλους, οι οποίοι τραγουδώντας το “υμεναίο” και κρατώντας πυρσούς, την οδηγούσαν στο σπίτι του συζύγου της και στην νυφική κάμαρα.
Στα Επαύλια, που γίνονταν την επόμενη μέρα, οι συγγενείς και οι φίλοι σχημάτιζαν πομπή και έφερναν στους νεόνυμφους τα δώρα του γάμου και την προίκα της νύφης.
Ο γάμος στην Αρχαία Σπάρτη
Ο σπαρτιατικός γάμος ήταν πολύ διαφορετικός από τον αθηναϊκό. Πρώτον, ενώ οι Αθηναίες παντρεύονταν συνήθως μόλις ξεκινούσε η έμμηνος ρύση (στην ηλικία δηλαδή των 12-16 ετών), οι νόμοι της Σπάρτης θέσπιζαν ως κατάλληλη ηλικία γάμου τα 18-20 έτη, ηλικία που η γυναίκα θεωρούταν στην ακμή της για να γεννήσει γερά παιδιά. Επίσης, σύμφωνα με νόμο του Λυκούργου δεν ήταν υποχρεωτική η προίκα, έτσι ώστε να μπορούν να παντρεύονται και οι πιο φτωχές γυναίκες. Αν μια οικογένεια δεν είχε αγόρι ως νόμιμο κληρονόμο, τότε η περιουσία του πατέρα περνούσε στην κόρη του και μ’ αυτόν τον τρόπο οι γυναίκες της Σπάρτης γίνονταν κάτοχοι της γης και όχι επειδή είχαν λάβει προίκα από τους γονείς τους.
Ένας τυπικός γάμος στην Σπάρτη γινόταν δια της αρπαγής, χωρίς την συμφωνία των γονέων ή την παρουσία συγγενών και φίλων στην διαδικασία. Ο γαμπρός άρπαζε τη γυναίκα που ήθελε να παντρευτεί και την παρέδιδε στη νυμφεύτρια. Εκείνη της έκοβε τα μαλλιά, την έντυνε με αντρικά ρούχα και την έβαζε να ξαπλώσει πάνω σε άχυρα σε ένα σκοτεινό δωμάτιο. Ο γαμπρός συνευρισκόταν ερωτικά με τη νύφη στο σκοτάδι για αρκετές ημέρες χωρίς να δει το πρόσωπό της και έπρεπε έπειτα να επιστρέφει στο στρατόπεδο.
Μονογαμία στην Αρχαία Αθήνα και πολυγαμία στην Αρχαία Σπάρτη;
Σε όλες τις πόλεις-κράτη καθώς και στη Σπάρτη ίσχυε η μονογαμία. Αν κάποιος ήθελε να ξαναπαντρευτεί έπρεπε πρώτα να χωρίσει. Στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις κράτη ο σύζυγος μπορούσε να έχει παλλακίδες και να αποκτά παιδιά μαζί τους (τα παιδιά αυτά όμως δεν είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα), η σύζυγος όμως απαγορεύονταν να έχει επαφές με άλλον άντρα.
Αυτό δεν ίσχυε στην Σπάρτη. Ενώ, ίσχυε γενικά η μονογαμία, ωστόσο επιτρεπόταν στις γυναίκες να συνάπτουν σεξουαλικές σχέσεις και με άλλο άντρα, εκτός από το νόμιμο σύζυγο. Το περίεργο είναι πως υπήρχαν περιπτώσεις που ο ίδιος ο σύζυγος έφερνε άλλο άντρα για τη γυναίκα του. Σε περίπτωση που μια γυναίκα είχε παντρευτεί έναν ηλικιωμένο άντρα (κάτι που δεν ήταν και ασυνήθιστο) ο ίδιος ο ηλικιωμένος σύζυγος της έφερνε στο σπίτι έναν νέο άντρα με καλή σωματική διάπλαση και καλό χαρακτήρα, προκειμένου να αποκτήσει μαζί του παιδιά. Κάποιες φορές αν κάποιος έβλεπε πως μια γυναίκα προέρχονταν από καλή γενιά και είχε αποκτήσει εκείνη όμορφα παιδιά, τότε ο ενδιαφερόμενος ζητούσε τη συγκατάθεση του συζύγου της γυναίκας για να κάνει και ο ίδιος όμορφα παιδιά μ’ αυτήν τη γυναίκα. Έτσι, οι γυναίκες μπορούσαν να αποκτήσουν παιδιά από διάφορους άντρες και κατά συνέπεια να διοικούν πάνω από έναν οίκο στη Σπάρτη.
Το διαζύγιο
Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν και διαζύγια. Συγκεκριμένα, διαζύγιο μπορούσε να ζητήσει όχι μόνο ο άνδρας αλλά και η γυναίκα. Αν ένας άντρας ήθελε να χωρίσει, τότε έπρεπε να επιστρέψει στην οικογένεια της γυναίκας την προίκα που είχε λάβει και να διασφαλίσει την οικονομική επιβίωση (διατροφή) της συζύγου για τα πρώτα χρόνια, μετά το διαζύγιο.
Σε περιπτώσεις που υπήρχαν παιδιά, τα κρατούσε ο σύζυγος, ενώ εάν ξαναπαντρευόταν νεότερη γυναίκα από την πρώην σύζυγο, απαγορεύονταν οι δημόσιες εμφανίσεις, μέχρι να ξαναπαντρευτεί και η ίδια. Αν το διαζύγιο το ζητούσε η γυναίκα της οικογένειας, τότε έπρεπε να αποδείξει στον τοπικό Άρχοντα με αδιάσειστα στοιχεία, ότι υπήρχαν σοβαροί λόγοι για να διαλυθεί ο γάμος. Υπήρχαν συγκεκριμένοι λόγοι διαζυγίου στην Αρχαία Ελλάδα. Κάποιοι από αυτούς ήταν η αδυναμία να προσφέρει ο σύζυγος, τα απαραίτητα για τη διαβίωση της συζύγου, η αδυναμία εκτέλεσης των συζυγικών καθηκόντων τουλάχιστον τρεις φορές τον μήνα (εξαίρεση αποτελούσε η διάρκεια της έμμηνου ρύσης της γυναίκας) καθώς και λόγοι υγείας.
Μετά το διαζύγιο, κάποιες φορές, ο πρώην σύζυγος αναλάμβανε να βρει ο ίδιος σύζυγο για την πρώην γυναίκα του.
Το διαζύγιο στην Αρχαία Αθήνα
Στην Αθήνα ο άντρας έδιωχνε την γυναίκα από το σπίτι. Ένας άντρας είχε πάντα το δικαίωμα να διώξει τη γυναίκα του και όταν ακόμα δεν είχε για τίποτα να την κατηγορήσει. Σε σπάνιες περιπτώσεις μπορούσε μια γυναίκα να εγκαταλείψει το σπίτι της και αυτό συνήθως δε σήμαινε ότι μπορούσε να διαλυθεί και ο γάμος. Υπήρχαν περιπτώσεις που κι ο πατέρας της νύφης μπορούσε να τερματίσει το γάμο, ζητώντας την επιστροφή της κόρης του στο σπίτι. Η συζυγική απιστία στην αθηναϊκή κοινωνία θεωρούνταν πολύ σοβαρό αδίκημα. Όταν ένας άνδρας απιστούσε αντιμετώπιζε πολύ σοβαρές κυρώσεις καθώς η πολυγαμία απαγορευόταν. Μπορεί βέβαια να απαγορευόταν να είναι παντρεμένος με δύο ή παραπάνω γυναίκες, νόμιμα όμως μπορούσε να διατηρεί όσες εξωσυζυγικές σχέσεις επιθυμούσε. Η ποινή ήταν η καταβολή κάποιου χρηματικού προστίμου, η διαπόμπευση ακόμα και η τύφλωση. Η απιστία της γυναίκας τιμωρούνταν με αποπομπή από το συζυγικό σπίτι ή με απαγόρευση της συμμετοχής της στις θρησκευτικές γιορτές.
Το διαζύγιο στην Αρχαία Σπάρτη
Στη Σπάρτη ο κύριος λόγος διαζυγίου ήταν τα παιδιά. Ο βασικός λόγος που δημιουργούνταν μια οικογένεια ήταν η απόκτηση παιδιών που θα μπορούσαν κατόπιν να πολεμήσουν και να υπερασπιστούν την πατρίδα τους. Όταν ένα ζευγάρι δεν μπορούσε να αποκτήσει παιδιά και γι’ αυτό ευθυνόταν η γυναίκα, ο άνδρας μπορούσε να τη διώξει από το σπίτι και να παντρευτεί μια άλλη που θα μπορούσε να του δώσει υγιή παιδιά. Υπάρχουν βέβαια μαρτυρίες που ένας άνδρας μπορούσε και να μη διώξει τη γυναίκα του αλλά να φέρει και κάποια άλλη μέσα στο σπίτι με την οποία θα μπορούσε να αποκτήσει παιδιά.
Αν όμως ο σύζυγος δεν μπορούσε να κάνει παιδιά, επιτρεπόταν η γυναίκα να μείνει έγκυος από άλλον άνδρα εφόσον ο σύζυγος έδινε τη συγκατάθεση του. Μάλιστα στους Σπαρτιάτες ήταν παραδοσιακή συνήθεια τρεις ή τέσσερις άνδρες, ακόμα και αδέλφια να έχουν την ίδια γυναίκα. Όταν ένας σύζυγος είχε αποκτήσει πολλά παιδιά ήταν τιμή για αυτόν να δώσει τη γυναίκα του να την παντρευτεί κάποιος από τους φίλους του.
Πηγές:
Ο γάμος στην Αρχαία Ελλάδα:
https://blog.onlearn.gr/archives/745/gamos-arxaia-sparti/
https://www.epilekta.com/2017/09/blog-post_931.html
https://www.iellada.gr/istoria/o-gamos-stin-arhaia-ellada
https://www.lus.gr/zoi-arxaia-ellada/gamos-arxaia-ellada/
https://neoskosmos.com/el/2012/08/28/features/
(Τελευταία πρόσβαση: 27/4/2024)
Τα διαζύγια στην Αρχαία Ελλάδα:
https://arxaia-ellinika.blogspot.com/2022/01/diazygia-arxaia-ellada.html
https://www.pronews.gr/istoria/813993_ta-diazygia-stin-arhaia-ellada/
(Τελευταία πρόσβαση: 27/4/2024)
