Οι πόλεμοι και οι εχθροπραξίες είναι γνωστά φαινόμενα από την αρχή της ανθρώπινης ιστορίας. Λαοί ξεκληρίζονταν, περιουσίες υποκλέπτονταν, πολιτισμοί ολόκληροι λεηλατούνταν ανεπιστρεπτί. Ενώ γίνονταν φιλότιμες προσπάθειες όσο περνούσαν οι αιώνες να διασωθούν ανθρώπινες ζωές σε μια εμπόλεμη περίοδο, άλλο τόσο υποτιμούνταν η πολιτιστική ταυτότητα και η διαφύλαξή της. Ως πολιτιστική ταυτότητα θα χαρακτηρίζαμε τα μνημεία, τα ιστορικά κτίσματα και τεχνουργήματα όπως βιβλία, έργα τέχνης, αρχεία και όλα τα συναφή. Κάνοντας μια μικρή ανασκόπηση στις επιπτώσεις κάποιων πολέμων, με λύπη παρατηρούμε πως ελάχιστη προσπάθεια έχει καταβληθεί από τα εμπλεκόμενα μέρη για να διασωθεί η πολιτιστική κληρονομιά των εκάστοτε χωρών. Για παράδειγμα, η καταστροφή του Παρθενώνα υπήρξε σημείο καμπής για την Ελλάδα κατά την Τουρκοκρατία. Οι Οθωμανοί είχαν καταστήσει την Ακρόπολη καταφύγιο και αποθήκη πυρομαχικών. Στις 26 Σεπτεμβρίου 1687 ένας όλμος ανατινάχθηκε και η αποθήκη τυλίχθηκε στις φλόγες, μαζί και ένα μέρος του μνημείου.
Γιατί επιβάλλεται να διατηρήσουμε την πολιτιστική κληρονομιά μας;
Η πολιτιστική ταυτότητα συνιστά ενωτικό κρίκο των ατόμων κάθε κοινωνίας. Τα πρότυπα και οι αξίες μεταφέρονται από γενιά σε γενιά ισχυροποιώντας τους δεσμούς μεταξύ τους. Συνεπώς, εθνικά προβλήματα που προκύπτουν λύνονται πιο εύκολα καθώς κυριαρχεί ένα κλίμα ομοψυχίας και εμπιστοσύνης.
Επίσης, η διαφύλαξη του πολιτιστικών χαρακτηριστικών αποτελεί στοιχείο εθνικής ευημερίας και γι’ αυτό οποιαδήποτε κατακρεούργηση τους σε περιόδους πολεμικών συρράξεων συνιστά μείζων τραγωδία. Πρωταρχικά, αφαιρώντας με τη βία το μεγαλείο ενός πολιτισμού αυτόματα αρνείσαι στο λαό του έναν χειροπιαστό σύνδεσμο με το παρελθόν και την ιστορία του. Όταν αυτός ο σύνδεσμος χαθεί ολοσχερώς, ο πολιτισμός είναι επιρρεπής στον πλήρη αφανισμό του. Πέρα από την καταστροφή, σημαντικός κίνδυνος ελλοχεύει και στο παράνομο εμπόριο πολιτιστικών αγαθών και τη μεταπώλησή τους στη μαύρη αγορά.
Η καταστροφή της εθνικής κληρονομιάς προμηνύει (αποδεδειγμένα) την εμφάνιση βίαιων επεισοδίων ή ακόμα και μια γενοκτονία. Δεν είναι τυχαίο που πριν τις κτηνωδίες στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης προηγήθηκε μαζική καταστροφή των συναγωγών και των περιουσιών των Εβραίων στις ευρωπαϊκές πόλεις καθώς και εκτελέσεις χιλιάδων αμάχων. Οι Ναζί γνώριζαν πως αποκόπτοντας κάθε επαφή με την πολιτιστική τους ταυτότητα και τη θρησκεία, η φυλή θα οδηγούνταν σταδιακά σε αφανισμό και θα επέρχονταν η εδραίωση της Άριας φυλής.
Δυστυχώς, αμέτρητα παραδείγματα έχουν αποδείξει πως η προστασία των πολιτιστικών στοιχείων δεν είναι άμεση προτεραιότητα σε περιόδους συγκρούσεων. Παρ’ όλες τις προσπάθειες διεθνών φορέων, όπως η UNESCO και η Επιτροπή της Μπλε Ασπίδας, η πολιτιστική πληρότητα καταπατάται ασύστολα ιδιαίτερα από κράτη που ακόμα και η θεσμοθέτηση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων (ισλαμικές χώρες και Μέση Ανατολή) είναι ισχνή.
Πολιτισμός και εμπόλεμη ζώνη: Η επίτευξη της εξίσωσης
Η έλλειψη στρατιωτικής επίγνωσης, η ανεπάρκεια σχεδιασμού στρατιωτικών επιχειρήσεων αλλά και η κατά τύχη παράπλευρη καταστροφή των πολιτισμικών στοιχείων αποτελούν τα κυριότερα προβλήματα εν καιρώ εχθροπραξιών. Το να υπονοήσουμε πως ένας πόλεμος μπορεί να διεξαχθεί χωρίς να αφήσει στίγματα στον πολιτισμό όλων των αντιμαχόμενων στρατοπέδων είναι ουτοπικό. Και αυτό γιατί η απώλεια σε περιουσίες, ανθρώπους, μνημεία φθείρει τον αντίπαλο περισσότερο και από την μέγιστη απώλεια που μπορούν να υποστούν τα στρατεύματά του. Ιδανικά, για να εξισωθεί η διαφύλαξη του πολιτισμού με τις πολεμικές αναταράξεις απαιτείται πρακτική ενσυναίσθηση των επιπτώσεων που θα υπάρξουν.
Κύριο μέλημα των στρατιωτικών δυνάμεων είναι η επίγνωση των νομικών ευθυνών τους. Αυτές έχουν θεσπιστεί από διεθνείς συμβάσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη Σύμβαση της Χάγης και τη Σύμβαση της Γενεύης. Οι προαναφερθείσες απαγορεύουν μάλιστα τη χρήση σημαντικών πολιτιστικών χώρων για συγκάλυψη τρομοκρατικών δραστηριοτήτων, καθώς σε περίπτωση που υποστούν φθορά θεωρείται αυτομάτως καταδικαστέο έγκλημα πολέμου.
Δεύτερον, μια μεταπολεμική κοινωνία για να ορθοποδήσει πρέπει να έχει γερά ερείσματα. Αυτό συνεπάγεται με την επιμόρφωση του στρατού σε θέματα κοινωνικής πολιτικής. Για παράδειγμα, θα ήταν θεμιτό οι στρατιωτικές μονάδες να μην προκαλούν καταστροφές οι οποίες απαιτούν μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές θυσίες από το ηττημένο κράτος. Έτσι, επιτυγχάνεται η αναδιάρθρωσή του από εκεί που σταμάτησε και όχι από ένα σημείο απόλυτης εξαχρείωσης. Εάν η χώρα διατηρήσει κάποια αναλλοίωτα χαρακτηριστικά της, τόσο πιο εύκολα θα ανακάμψει με τη βοήθεια ανθρωπιστικής βοήθεια, επιχορηγήσεων από διεθνείς φορείς και του τουρισμού.
Ακόμη μια πολιτική διαφύλαξης του πολιτισμού αποτελεί και η καταστροφή κάθε απειλής. Μολονότι δεν συνιστά τον πιο ειρηνικό και αναίμακτο τρόπο προστασίας, έχει χρησιμοποιηθεί σε μερικές περιπτώσεις. Στη Λιβύη το 2011, η Μπλε Ασπίδα παρέδωσε στο ΝΑΤΟ μια λίστα μνημείων πολιτιστικής σημασίας. Αμέσως, δόθηκε διαταγή στα στρατεύματα να καταστρέψουν (με όπλα ακριβείας και όχι μαζικής καταστροφής) κάθε ενδεχόμενη εχθρική απειλή που προσέγγιζε το σημείο.
Τι συμπεραίνουμε από όλο αυτό;
Αναμφίβολα, η πολιτιστική κληρονομία και η εθνική ταυτότητα είναι τα στοιχεία που καθορίζουν ένα λαό. Εάν ένα έθνος χάσει την πολιτιστική του υπόσταση αρχίζει η πορεία προς τον αφανισμό του. Όπως αναφέρει και ο Βίκτωρ Ουγκώ:
«Η ειρήνη είναι το ηθικό προτέρημα ενός πολιτισμένου λαού. Ο πόλεμος είναι το έγκλημά του».
Ωστόσο, πολιτισμός δεν είναι μόνο τα μνημεία και τα τεχνουργήματα. Ο πολιτισμός στην ευρύτερη και πρακτικότερη έννοια του περιλαμβάνει και τους ανθρώπους. Ακόμα και αν δεν υπάρξει ουδεμία φθορά του υλικού πολιτισμού, οι επιπτώσεις που έχει ένας πόλεμος στην ανθρώπινη ψυχή είναι ανεπανόρθωτες. Συνεπώς, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το να είσαι άνθρωπος σημαίνει να επιζητείς πρωτίστως την επιβίωσή σου και ύστερα την προστασία της απτής περιουσίας.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Stone, P. (2020). Destroying cultural heritage is an attack on humanity’s past and present – it must be prevented. Ανακτήθηκε από https://theconversation.com/destroying-cultural-heritage-is-an-attack-on-humanitys-past-and-present-it-must-be-prevented-129412 (τελευταία πρόσβαση 22.1.2021)
ΗΠΑ: Προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στις εμπόλεμες ζώνες από τον στρατό. (2019). Ανακτήθηκε από https://ecozen.gr/2019/10/ipa-prostasia-tis-politistikis-klironomias-stis-empolemes-zones/ (τελευταία πρόσβαση 22.1.2021)
Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στο διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο. (2019). Ανακτήθηκε από https://thesafiablog.com/2019/07/08/vakalopoulou-analysis-2/ (τελευταία πρόσβαση 22.1.2021)
