Πηγή εικόνας: simplycharly.com
Ο Theodor Adorno είναι ένα από τα βασικά μέλη της Σχολής της Φρανκφούρτης, μιας νεομαρξιστικής σχολής, που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Η σχολή, με τη μέθοδο της κριτικής θεωρίας, εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο η βιομηχανία της κουλτούρας επιδρά στο άτομο, μεταβιβάζοντάς του ιδέες, υποσκάπτοντας την ιδιωτικότητά του και εξουσιάζοντας τον ελεύθερο χρόνο του. Η κριτική θεωρία αποτελεί ένα κράμα απόψεων επηρεασμένων από τον μαρξισμό και τον χεγκελιανό ιδεαλισμό. Οι Theodor Adorno και Max Horkheimer υποστηρίζουν την αυθεντική κουλτούρα. H μουσική για τους ίδιους λειτουργεί ως κοινωνική κριτική και έχει ως στόχο την αποκάλυψη της αλήθειας. Η άποψη του Adorno συνοψίζεται στη φράση «Η τέχνη για την τέχνη». Η τέχνη για χάρη της δημιουργίας και όχι ως καταναλωτικό προϊόν.
Ο Adorno με τον Horkheimer Πηγή εικόνας: wikipedia.org
Ο Adorno ασκεί οξύτατη κριτική στον εκβιομηχανισμένο πολιτισμό και τον τρόπο λειτουργίας του. Θεωρεί ότι η δημοφιλής μουσική είναι πλήρως τυποποιημένη. O φιλόσοφος αντιμετωπίζει την κοινωνία ως ένα όλον με διάφορες πτυχές, μια εκ των οποίων είναι η τέχνη, επομένως και η μουσική. Οι πτυχές αυτές διέπονται από αντιφάσεις, που αποτελούν την κινητήρια δύναμη της κοινωνίας. Έτσι, ένα από τα σημεία κριτικής στη δημοφιλή μουσική είναι ότι αυτή, λόγω της ομοιογένειάς της, δεν έχει αντιθέσεις. Αυτό αντικατοπτρίζει μια στατική εικόνα για την κοινωνία.
Επιπλέον, στα καλλιτεχνικά προϊόντα δεν υπάρχει ποικιλομορφία. Χρησιμοποιούνται διαρκώς τα ίδια, δοκιμασμένα, επιτυχημένα πρότυπα, μέχρι την εμπορική εξάντλησή τους. Η τυποποίηση αυτή, σε συνδυασμό με την εξάντληση του ατόμου από την εργασία του, οδηγεί στην παθητική κατανάλωση. Η έννοια της διασκέδασης στον όψιμο καπιταλισμό είναι συνυφασμένη με την παθητικότητα και την απώλεια κριτικής σκέψης.
Πηγή εικόνας: artinews.gr
Οι τύποι ακροατών μουσικής κατά τον Theodor Adorno
- Ο ειδικός ακροατής. Ο πιο σπάνιος τύπος, που αφορά κυρίως τους επαγγελματίες, οι οποίοι μπορούν να διαχωρίζουν σε ένα έργο τα δομικά στοιχεία του, όπως το κύριο θέμα, την επανέκθεση κλπ.
- Ο καλός ακροατής. Άτομα που ο Adorno θεωρεί ανώτερου μορφωτικού επιπέδου ή/και κοινωνικής τάξης, που μπορούν να αντιλαμβάνονται τα κυριότερα στοιχεία της μουσικής δομής.
- Ο μορφωτικός ακροατής ή καταναλωτής, ο οποίος, παρά τη λιγοστή επαφή του με το αντικείμενο, προσπαθεί να προβάλλεται ως γνώστης, συλλέγοντας μανιωδώς γνώσεις, κυρίως, βιογραφικού περιεχομένου.
- Ο συναισθηματικός ακροατής. Αντιμετωπίζει τη μουσική ως μέσο συναισθηματικής διέγερσης και αδιαφορεί για το μουσικό περιεχόμενο, κάτι που τον καθιστά διαχειρίσιμο και εμπορικά κατευθυνόμενο.
- Ο στατικός ή μνησίκακος ακροατής. Αυτός ο τύπος ακροατή προκύπτει από αντίδραση στους προηγούμενους. Προβάλλει την απέχθειά του για τη μουσική της εποχής του και στρέφεται σε παλαιότερες περιόδους, τις οποίες θεωρεί απαλλαγμένες από την εμπορευματοποίηση. Ακραία εκδοχή αυτού του τύπου είναι ο ακροατής διασκέδασης. Η ακροαματική συμπεριφορά του χαρακτηρίζεται ως παθητική, με αποτέλεσμα να οδηγεί, σύμφωνα με τον Adorno, σε συμπτώματα εξάρτησης από τη δημοφιλή μουσική.
Πηγή εικόνας: Zzzreview.gr
Τα δημοφιλή μουσικά προϊόντα απευθύνονται σε αυτούς τους τύπους ακροατών, που αναζητούν τη σιγουριά και την προβλεψιμότητα των μαζικών επιτυχιών. Η μαζική κουλτούρα ταυτίζεται με τη γενικότερη επιθυμία του ανθρώπου να συμβαδίζει με το όλον, με τη γενική τάση και να καταδικάζει ό,τι δε χωράει σε αυτήν. Η τέχνη προσφέρεται ως διέξοδος, ώστε ο εργαζόμενος να ξεκουραστεί από την εργασιακή διαδικασία, για να μπορέσει να επιστρέψει, ανανεωμένος, πίσω σε αυτήν. Το άτομο, άθελά του σχεδόν, εξυπηρετεί και ενισχύει ακόμα περισσότερο την παντοδυναμία του κεφαλαίου.
Η πρόκληση, που φαίνεται πως έχουμε να αντιμετωπίσουμε ως κοινωνικά όντα, είναι να ρισκάρουμε να έρθουμε σε επαφή με μια μουσική, η οποία θα είναι απομακρυσμένη από το μαζικό γούστο. Αυτή η άποψη θυμίζει τη θέση του Αριστοτέλη ότι ακόμα και η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου μας χρειάζεται εκπαίδευση, προκειμένου να αναζητήσουμε τις δραστηριότητες που είναι ουσιαστικές και πραγματικά αξίζουν την ενασχόλησή μας.
Χρειάζεται να θυμόμαστε, ως ακροατές, ότι η μουσική ακρόαση δεν είναι παθητική, αλλά δημιουργική διαδικασία. Απαιτεί την ενεργή εγκεφαλική, πνευματική και συναισθηματική συμμετοχή μας. Και φυσικά, όπως όλες οι ανθρώπινες δεξιότητες, δεν παραμένει στάσιμη, αλλά καλλιεργείται και εξελίσσεται.
Η διαλεκτική του Διαφωτισμού Το πιο διάσημο σύγγραμμα των Adorno & Horkheimer Πηγή εικόνας: wikipedia.org
Είναι όλα μέρος του συστήματος που περιγράφει ο Adorno;
Ο Theodor Adorno κατάφερε σε μεγάλο βαθμό να περιγράψει το μέλλον του εκβιομηχανισμένου πολιτισμού, ενώ οι τύποι ακροατών που διέκρινε παραμένουν επίκαιροι. Ωστόσο, ο ίδιος κάνει αυστηρούς διαχωρισμούς μεταξύ καλής και κακής μουσικής και, σε πολλές περιπτώσεις, οδηγείται στον δογματισμό. Αυτού του είδους η απολυτότητα και οι ρηξικέλευθες απόψεις είναι απαραίτητες για να καθιερωθεί μια φιλοσοφική θέση. Όμως, στην άλλη όψη του νομίσματος, το ίδιο κοινό που ο φιλόσοφος διαχωρίζει σε τύπους, λαμβάνοντας υπόψιν αυστηρά κριτήρια, είναι το κοινό που, σε πολλές περιπτώσεις, αντιλήφθηκε την αξία μιας πρωτοποριακής για την εποχή της μουσικής και την ανέδειξε.
Ο ίδιος ο Adorno δεν αφήνει περιθώρια για παρεκκλίσεις ως προς το τι θεωρεί καλή μουσική. Ασκεί οξύτατη κριτική στην τζαζ, για παράδειγμα, αλλά το κοινό την αγάπησε και αφουγκράστηκε την πρωτοπορία και την αξία της. Αν ο Adorno ήταν μεταγενέστερος, ίσως κατέκρινε τη ροκ μουσική, το χιπ χοπ και τα ρεμπέτικα, αντίστοιχα. Με αυτόν τον τρόπο εμπνευσμένοι καλλιτέχνες, που με το έργο τους άλλαξαν την ιστορία της μουσικής, θα είχαν λοιδορηθεί ως επικίνδυνοι για τις κοινωνικές αξίες και υπέρμαχοι της υποταγής των μαζών. Είναι βέβαιο πως κανένας μουσικός ακροατής δε θα μπορούσε να υποστηρίξει κάτι τέτοιο για την Billie Holiday, τους Pink Floyd ή τον Βαμβακάρη.
Σε κάθε εποχή υπάρχει η τάση αντίστασης και κριτικής απέναντι στο νέο και διαφορετικό. Όμως, ιστορικά, έχει φανεί ότι όταν το διαφορετικό έχει ουσιαστικό νόημα, αναγνωρίζεται και αναδεικνύεται, έστω και μεταγενέστερα. Από μια πιο αισιόδοξη οπτική, μπορούμε να ελπίζουμε ότι το ίδιο θα συμβεί και στη δική μας εποχή.
Οι τρεις μουσικοί του Picasso Πηγή εικόνας: popi-it.gr
Πηγές:
Αντόρνο Τ.Β. Η φιλοσοφία της Νέας Μουσικής. Μετάφραση Τούλα Σιέτη, Όλυ Κοσμά Ψυχοπαίδη- Φράγκου. Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2012
Αντόρνο Τ.Β., & Χορκχάιμερ Μ. (1996). Διαλεκτική του Διαφωτισμού: Φιλοσοφικά Αποσπάσματα, μετάφραση Αναγνώστου Α. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος
Monroe C. Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών, μετάφραση Δημοσθένης Κούρτοβικ, Παύλος Χριστοδουλίδης, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 1989
