Το έπος του ’40 αναφέρεται στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, ο οποίος ξεκίνησε με την ιταλική εισβολή στην Ελλάδα στις 28 Οκτωβρίου 1940 και κατέληξε στην κατοχή της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα. Οι φρικαλεότητες και η σκοτεινή πραγματικότητα του πολέμου επηρέασαν την κοινωνία της εποχής οδηγώντας την στην πείνα, τη φτώχεια, την εξαθλίωση και τη δυστυχία. Στα δυστοπικά όμως αυτά χρόνια υπήρξε και μια μικρή χαραμάδα ελπίδας και παρηγοριάς: η τέχνη! Στις αντίξοες συνθήκες οι καλλιτέχνες δεν έχασαν το κουράγιο τους και δεν έπαψαν στιγμή να αγωνίζονται, με τον δικό τους πάντα τρόπο, δίνοντας έτσι δύναμη και κουράγιο στον ελληνικό λαό που πολεμούσε ηρωικά τους κατακτητές. Λογοτέχνες, ζωγράφοι, άνθρωποι του θεάτρου και της μουσικής απεικόνιζαν την αθλιότητα του πολέμου ενώ ταυτόχρονα με το έργο τους εμψύχωναν τους Έλληνες που πολεμούσαν.
Θέατρο
Μετά την έναρξη του πολέμου το φθινόπωρο του 1940 όλες οι θεατρικές παραστάσεις σταμάτησαν. Ξεκίνησαν ξανά στο Εθνικό Θέατρο στις 24 Νοεμβρίου με τους «Πέρσες» του Αισχύλου. Και συνέχισαν να ανεβαίνουν παραστάσεις ακόμα και κατά τη Γερμανική Κατοχή. Ο Κάρολος Κουν το 1942 ίδρυσε το Θέατρο Τέχνης. «Ήταν μια συναισθηματικά πλούσια εποχή. Έδινες κι έπαιρνες πολλά. Μας ζώνανε κίνδυνοι, στερήσεις, βία, τρομοκρατία. Γι’ αυτό σαν άνθρωποι αισθανόμασταν την ανάγκη της πίστης, της εμπιστοσύνης, της συναδέλφωσης, της έξαρσης και της θυσίας» έλεγε ο Κάρολος Κουν, ανακαλώντας εκείνες τις δύσκολες εποχές.
Παρουσιάστηκαν έργα με κύριο θέμα τον πόλεμο και την ελευθερία, ενώ ανέβηκε πολύ η επιθεώρηση. Με αυτό το είδος οι ηθοποιοί εξέφραζαν την αγανάκτηση τους για τον πόλεμο και την στήριξη τους στους συμπατριώτες που πολεμούσαν παρουσιάζοντας την ζοφερή πραγματικότητα του πολέμου στη σκηνή. Μεγάλα ονόματα όπως η Μαρίκα Κοτοπούλη, Σοφία Βέμπο κλπ. έπαιζαν σε επιθεωρήσεις και δράματα με πατριωτικό περιεχόμενο.
Ζωγραφική
Στις εικαστικές τέχνες επικράτησαν οι αφίσες, οι λιθογραφίες, τα σκίτσα και οι γελοιογραφίες ενώ η χαρακτική με εκπροσώπους όπως ο Τάσσος και η Βάσω Κατράκη έφτασε στο απόγειο της. Οι σκηνές φρίκης και θανάτου στα πεδία των μαχών επηρέασαν τους καλλιτέχνες οι οποίοι φρόντισαν να καταγράψουν τα τεκταινόμενα εκφράζοντας ταυτόχρονα και τα δικά τους συναισθήματα στον καμβά. Κάποιοι μάλιστα πολέμησαν και έζησαν από κοντά τα γεγονότα. Το 1940, ο ζωγράφος Αλέξανδρος Αλεξανδράκης κατατάχθηκε στον Στρατό ως δεκανέας πυροβολητής σε σύνταγμα του Πεζικού και στάλθηκε στο Μέτωπο, στην πρώτη γραμμή. Η εμπειρία του πολέμου επηρέασε τη ζωή και το καλλιτεχνικό του έργο, καθώς οι εικόνες των συμπολεμιστών του, των μαχών στις οποίες συμμετείχε και των κακουχιών αποτελούσαν το κύριο θέμα στους πίνακες του.
Ο Ουμβέρτος Αργυρός επιλέχθηκε από το Γενικό Επιτελείο Στρατού, σε ηλικία περίπου 60 ετών, να ακολουθήσει τα ελληνικά στρατεύματα και να απαθανατίσει τα γεγονότα στο Μέτωπο. Ενώ στους πίνακες του απεικόνιζε όλες τις δύσκολες στιγμές του πολέμου, όπως πορείες αρμάτων, ανεφοδιασμούς, βομβαρδισμένες περιοχές και μεταφορές τραυματιών απέφευγε να ζωγραφίσει μάχες και αιματηρές σκηνές, εστιάζοντας κυρίως στα τοπία και όχι τόσο στους ανθρώπους. Σε αντίθεση με τον Αργυρό, ο Αντώνης Κανάς αποτύπωσε όλη τη φρίκη του πολέμου στις λιθογραφίες του.
Το 1946, λίγο μετά την Απελευθέρωση, όπου οι μνήμες από την Κατοχή ήταν ακόμη νωπές, ο Αντώνης Κανάς, που είχε ενεργό ρόλο στην Εθνική Αντίσταση, έφτιαξε δώδεκα λιθογραφίες, στις οποίες αποτύπωσε με εξπρεσιονιστικό τρόπο το κλίμα του πολέμου. Στα έργα του κυριαρχούν σκοτεινά τοπία, αποστεωμένες και εξαθλιωμένες μορφές, σκηνές πείνας, δυστυχίας, και θανάτου.
Γελοιογραφίες
Οι γελοιογραφίες του 1940, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, αποτέλεσαν σημαντικό πολιτιστικό και καλλιτεχνικό φαινόμενο που αποτύπωνε-με χιουμοριστικό τρόπο-την κοινωνική και πολιτική κατάσταση της εποχής. Σημαντικοί εκπρόσωποι ήταν ο Φωκίων Δημητριάδης που αποτύπωσε με χιούμορ και σαρκασμό τις πολιτικές εξελίξεις και ο Νίκος Καστανάκης που με τις γελοιογραφίες του συνδύαζε την τέχνη με την πολιτική κριτική.
Επίσης, δεν έλειπαν και οι ανώνυμοι γελοιογράφοι που καυτηρίαζαν με τα σκίτσα τους τις εξελίξεις του πολέμου. Τα έργα αυτά εστίαζαν κυρίως σε τρεις θεματικές: την επίθεση της Ιταλίας, την επίθεση της Γερμανίας και τη συνδρομή της Μεγάλης Βρετανίας.
Λογοτεχνία
Λογοτέχνες και ποιητές με την πένα τους κατέγραψαν τη ζοφερή πραγματικότητα του πολέμου, αφήνοντας τα έργα τους ως παρακαταθήκη για τους σημερινούς αναγνώστες. Ο Καζαντζάκης έγραψε το «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», ο Ρίτσος το αφηγηματικό του ποίημα «Τελευταία Π.Α. εκατονταετία», ο Νίκος Γκάτσος κυκλοφόρησε σε χειρόγραφο την «Αμοργό», τη μοναδική ποιητική του συλλογή, ο Εγγονόπουλος έγραψε το «Μπολιβάρ», η Μαργαρίτα Λυμπεράκη τα «Ψάθινα Καπέλα», ο Ελύτης, γυρίζοντας από το μέτωπο, έγραψε τον «Ήλιο τον πρώτο» και στη συνέχεια δημιούργησε το «Άξιον Εστί», και ο Γιώργος Σεφέρης αφηγήθηκε τον πόλεμο μέσα από το Ημερολόγιο Καταστρώματος Α΄.
Μουσική
Ο πόλεμος άλλαξε τις ισορροπίες στην ελληνική πραγματικότητα. Πολλά ερωτικά τραγούδια αντικαταστάθηκαν ή τροποποιήθηκαν οι στίχοι τους για να ταιριάξουν με το κλίμα του πολέμου και να εμψυχώσουν τους Έλληνες που μάχονταν. Δημιουργήθηκαν τα τραγούδια του ’40. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιων τροποποιήσεων αποτελεί το τραγούδι της Σοφίας Βέμπο «Ζεχρά» που αργότερα έγινε «Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά» ενώ το «Κορόιδο Μουσολίνι» ήταν διασκευή του Ιταλικού “Reginella Campagnola”.
Εκτός από την τραγουδίστρια της νίκης Σοφία Βέμπο και άλλοι τραγουδιστές όπως Δανάη Στρατηγοπούλου, Ρόζα Εσκενάζυ, Ρίτα Δημητρίου, Κούλα Νικολαΐδου, Ρένα Βλαχοπούλου, Νίκος Γούναρης και πολλοί άλλοι εμψύχωναν με τις φωνές τους τον αγώνα των Ελλήνων. Επίσης εκείνη την περίοδο αναπτύχθηκε και το ρεμπέτικο τραγούδι που είχε κυρίως αντιπολεμικό χαρακτήρα όπως για παράδειγμα τα τραγούδια του Μάρκου Βαμβακάρη «Ο Μουσολίνι άλλαξε γνώμη» και «Ο Αγύμναστος».
Κινηματογράφος
Το 1943 κάνει την εμφάνιση και η πρώτη κατοχική ταινία, η «Φωνή της καρδιάς» του Ιωαννόπουλου με πρωταγωνιστές τους Αιμίλιο Βεάκη, Δημήτρη Χορν, Παντελή Ζερβό και Λάμπρο Κωνσταντάρα. Παραγωγός της ταινίας είναι η νεοϊδρυθείσα εταιρεία Φίνος Φίλμ.
Επίσης δημιούργημα εκείνης της εποχής είναι και η ασπρόμαυρη ταινία κινουμένων σχεδίων «Ο Ντούτσε αφηγείται» του σκιτσογράφου Σταμάτη Πολενάκη που σατιρίζει την ιταλική εισβολή και ιδιαίτερα τον Μουσολίνι με έτος παραγωγής 1942-1945.
Πηγές:
«Αφιέρωμα 28η Οκτωβρίου 1940: Η επέτειος του ΟΧΙ.» (2021) Καθημερινή. Ανακτήθηκε από:www.kathimerini.gr (Τελευταία πρόσβαση στις 27/10/2025)
«Γελοιογραφίες του 1940…» Αρχείον Πολιτισμού. Ανακτήθηκε από: www.arxeion-politismou.gr (Τελευταία πρόσβαση στις 27/10/2025)
«Οι Έλληνες ζωγράφοι που βρέθηκαν στο μέτωπο και κατέγραψαν τις μάχες, τις κακουχίες και τις ηρωικές στιγμές του Έπους του 1940.» Μηχανή του Χρόνου. Ανακτήθηκε από: www.mixanitouxronou.gr (Τελευταία πρόσβαση στις 27/10/2025)
Παπασπύρου Σ. (2017) «Κατοχή και Τέχνη: Η καλλιτεχνική παραγωγή της δεκαετίας του ’40 στην Ελλάδα.» Lifo. Ανακτήθηκε από: www.lifo.gr (Τελευταία πρόσβαση στις 27/10/2025)
«Τα τραγούδια που γράφτηκαν για το έπος του ’40.» (2014) Πρώτο θέμα. Ανακτήθηκε από: www.protothema.gr (Τελευταία πρόσβαση στις 27/10/2025)
Τρούσας Φ. (2022) «Αντώνης Κανάς: 12 λιθογραφίες με θέμα τον Πόλεμο και την Κατοχή.» Lifo. Ανακτήθηκε από: www.lifo.gr (Τελευταία πρόσβαση στις 27/10/2025)
