Ο Νοέμβριος στην Ελλάδα έχει τη δική του ξεχωριστή θέση γιατί ξεκινάει το λιομάζωμα. Είναι ο μήνας που η γη φορά τα πιο γήινα της χρώματα, ο αέρας μυρίζει φρεσκοβρεγμένο χώμα και οι ήχοι από τα ραβδιστήρια και τα τελάρα πλημμυρίζουν τους ελαιώνες. Είναι η εποχή του λιομαζώματος, της ιερής αυτής τελετουργίας, που περισσότερο από κάθε άλλη αγροτική δραστηριότητα, συνδέει τον Έλληνα με τη γη του, την παράδοσή του και την τέχνη του.
Η ελιά και το λιομάζωμα: ρίζες βαθιές στον χρόνο
Η ελιά δεν είναι απλώς ένα δέντρο· είναι σύμβολο. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αποτελεί σημείο αναφοράς του ελληνικού πολιτισμού, της αυτάρκειας και της ειρήνης. Οι αρχαίοι Έλληνες τη θεωρούσαν ιερή· σύμφωνα με τη μυθολογία, η θεά Αθηνά χάρισε στους Αθηναίους την ελιά ως δώρο σοφίας και ευφορίας, κερδίζοντας έτσι τη διαμάχη με τον Ποσειδώνα για την ονομασία της πόλης.
Η συγκομιδή του ελαιοκάρπου υπήρξε ανέκαθεν οικογενειακή υπόθεση. Μια πράξη συλλογική, που συνδύαζε εργασία και κοινωνικότητα. Από τα αρχαία χρόνια, όπου οι άνθρωποι χτυπούσαν τα κλαδιά με ραβδιά από ευλύγιστο ξύλο, μέχρι τις σημερινές μηχανικές μεθόδους, το λιομάζωμα παραμένει ένα πανηγύρι της υπαίθρου. Αυτός ο βαθύς δεσμός ανθρώπου και ελιάς δε θα μπορούσε παρά να περάσει και στην τέχνη, μιας και αποτέλεσε καθρέφτη της ψυχής πολλών καλλιτεχνών. Ο ελαιώνας, το λιομάζωμα, το λιοτρίβι, το μπουκάλι με το φρέσκο λάδι, έγιναν πηγή έμπνευσης για ζωγράφους, ποιητές, λογοτέχνες και κινηματογραφιστές.
Η ελιά και το λιομάζωμα στη ζωγραφική
Η ελιά, με το ασημοπράσινο φύλλωμά της και τον σκληρό κορμό της, αποτέλεσε αγαπημένο θέμα των Ελλήνων και ξένων ζωγράφων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, ο λαϊκός ζωγράφος της ελληνικής ψυχής, απαθανάτισε την ελιά και τους ελαιώνες της Μυτιλήνης μέσα από εικόνες καθημερινής ζωής: γυναίκες με μαντίλες που μαζεύουν ελιές, παιδιά που βοηθούν, χωρικοί με τα τελάρα γεμάτα καρπό. Οι πίνακές του αποπνέουν τη ζεστασιά του μόχθου και τη συλλογικότητα του χωριού.
Στη νεότερη ζωγραφική, ο Σπύρος Βασιλείου αποτυπώνει την ελιά ως διαχρονικό τοπίο, ενώ ο Αλέκος Φασιανός την χρησιμοποιεί συμβολικά, συνδέοντας τη φύση με την ελληνικότητα. Σε πίνακές του, οι ανθρώπινες μορφές συνυπάρχουν με κλαδιά ελιάς, σαν προέκταση του σώματος και της ψυχής.
Δεν θα μπορούσε να λείψει από το πάνθεον των λατρών αυτού του αειθαλούς δέντρου και ο Βίνσεντ βαν Γκογκ. Αν και Ολλανδός, εμπνεύστηκε από το φως του Νότου και ζωγράφισε τις «Ελιές της Προβηγκίας» με τέτοια ένταση, ώστε οι πίνακές του να μοιάζουν να πάλλονται. Οι στριφογυριστοί κορμοί, οι πυκνές πινελιές και το χρυσό φως θυμίζουν τον παλμό που νιώθει κάθε στο λιομάζωμα.
Το λιομάζωμα στη λογοτεχνία και την σύγχρονη τέχνη
Η ελιά, το λάδι και το λιομάζωμα έχουν αφήσει ανεξίτηλο αποτύπωμα και στη λογοτεχνία. Από τα ομηρικά έπη έως τη σύγχρονη πεζογραφία, η ελιά συμβολίζει τη γαλήνη, τη σοφία, την επιμονή, την ιερότητα και τη γονιμότητα.
Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας σχεδιάζει το τέλος των μνηστήρων κάτω από μια ελιά «Τότες καθίσαν στῆς ἱερῆς ἐλιᾶς τὴ ρίζα οἱ δυό τους, νὰ δοῦν πὼς θὰ ξεκάμουνε τοὺς ἄτιμους μνηστῆρες», ενώ ο γάμος του με την Πηνελόπη έχει για σύμβολο ένα κρεβάτι φτιαγμένο από κορμό ελιάς «Γιατί σ’ αυτή την τορνευτή μας κλίνη κάποιο σημάδι υπάρχει απαραγνώριστο – το ’καμα εγώ, άλλος κανείς. Φύτρωνε μέσα στου σπιτιού μας τον περίβολο κορμός μακρόφυλλης ελιάς, με θαλερό το φούντωμά της, κι αυτός χοντρός σαν μια κολόνα.».
Επίσης για τον Κωστή Παλαμά «Η ελιά είναι του ήλιου η θυγατέρα Η πιο απ’ όλες χαϊδευτή», ενώ ο Ιωάννης Πολέμης γράφει «Πατρίδα, τα λιοτρίβια σου δουλεύουν νύχτα μέρα. Με του λαδιού τη μυρωδιά γεμίζουν τον αέρα.»
Ακόμη ο Νικηφόρος Βρεττάκος στο ποιήμα του «Η Λιομαζώχτρα» αναφέρει «Με τη σκάλα στον ώμο, ανάμεσα στις ελιές, επέρασε το φάντασμά της. Ήταν η μάνα μου. Κάθε τέτοια εποχή, απλώνει τα λιοπάνια της και τα ξαναμαζεύει. Έρχεται και βοηθάει τη γη.»
Στην πεζογραφία, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης περιγράφει με λεπτομέρεια τη ζωή στα νησιά και στους αγρούς, αναδεικνύοντας τη σχέση του ανθρώπου με τη γη. Στα διηγήματά του, η ελιά είναι παρούσα ως σκηνικό ή ως σύμβολο επιμονής μέσα στις δυσκολίες. Αλλά και ο Ηλίας Βενέζης, στα έργα του για τη Μικρασιατική γη, αναπολεί τους ελαιώνες της πατρίδας του, εκεί όπου «το λάδι είχε μυρωδιά μνήμης». Η ελιά γίνεται έτσι σύμβολο της χαμένης πατρίδας αλλά και ελπίδας.
Το λιομάζωμα έχει βρει τη θέση του και στο ελληνικό τραγούδι. Παλιά δημοτικά, κυρίως της Πελοποννήσου και της Κρήτης, τραγουδούν το λιομάζωμα με χαρά και ρυθμό:
«Στου λιομαζώματος καιρού, χορεύουνε τ’ αγγόνια,
κι η μάνα ραβδίζει τ’ ακρόκλαδα, να γίνουνε τραγούδια».
επιπρόσθετα, στις σύγχρονες κινηματογραφικές παραγωγές, η ελιά συχνά χρησιμοποιείται ως σύμβολο επιστροφής στις ρίζες, όπως στην ταινία «Ελιές» (El Olivo, 2016) της Ιθίαρ Μπογιαΐν , όπου μια νεαρή γυναίκα παλεύει να επαναφέρει ένα ξεριζωμένο αιωνόβιο δέντρο στον τόπο του. Παρότι ισπανική, η ταινία συνομιλεί με το ελληνικό βίωμα του λιομαζώματος, της απώλειας και της συνέχειας.
Η ελιά ως βραβείο και έθιμο
Όπως είναι γνωστό, στην αρχαία Αθήνα, ο παναθηναϊκός αμφορέας, βραβείο των αθλητών , περιείχε λάδι ιερής ελιάς, αλλά και στους αρχαίους Ολυμπιακούς αγώνες, οι νικητές στεφανώνονταν με ένα «κότινο», ένα στεφάνι φτιαγμένο από κλαδί αγριελιάς. Αυτά τα βραβεία μαρτυρούν πως η ελιά και το λάδι θεωρούνταν μέγιστη τιμή και σύμβολα της δόξας που ένωναν τον αθλητισμό με τη φύση και την ιερότητα.
Όσον αφορά τις παραδόσεις πολλών περιοχών, το λιομάζωμα συνοδεύεται από έθιμα. Για παράδειγμα, μετά την πρώτη παραγωγή, ανάβουν το «φωτάκι του λαδιού», μια μικρή φλόγα που θεωρείται ευλογία για το σπίτι. Αυτή η ιερότητα, που διατηρείται ακόμη στα χωριά, έχει περάσει και στη λαϊκή τέχνη, όπου η ελιά απεικονίζεται ως σύμβολο μακροζωίας. Επιπλέον, με το πρώτο λάδι της χρονιάς οι νοικοκυρές συνήθιζαν να φτιάχνουν λουκουμάδες, ενώ οι άνδρες, μόλις έφερναν το φρέσκο λάδι στο σπίτι, έψηναν ψωμί και το ράντιζαν με αυτό για να γιορτάσουν την αρχή της νέας παραγωγής.
Το λιομάζωμα σήμερα
Παρότι η εποχή έχει αλλάξει, το λιομάζωμα εξακολουθεί να συγκινεί. Πολλοί νέοι καλλιτέχνες επιστρέφουν στην ύπαιθρο, συμμετέχουν σε προγράμματα αγροτουρισμού και βιωματικής τέχνης, δημιουργώντας έργα εμπνευσμένα από τη διαδικασία της συγκομιδής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο καλλιτέχνης Άγγελος Παναγιωτίδης που δημιούργησε μια ορειχάλκινη ελιά με σκοπό να τοποθετηθεί στην κεντρική πλατεία της περιοχής του, την Αμφιλοχία.
Στις μέρες μας, βλέπουμε εικαστικές εγκαταστάσεις που χρησιμοποιούν κλαδιά ελιάς, εκθέσεις φωτογραφίας όπως στην Πύλο και την Αλεξανδρούπολη που πραγματοποιήθηκαν το περασμένο καλοκαίρι, ντοκιμαντέρ τα οποία εξιστορούν τη ζωή γύρω από τη συγκομιδή ελαιοκάρπου και το ελαιοτριβείο. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι εικόνες των ελαιώνων του Νοέμβρη διαδέχονται καθημερινά η μία την άλλη παρουσιάζοντας μια νέα, ψηφιακή εκδοχή της παράδοσης.
Η διαχρονική τέχνη της ελιάς
Από την αρχαία αγγειογραφία μέχρι τη σύγχρονη φωτογραφία, η ελιά και το λιομάζωμα διατρέχουν όλη την ιστορία της τέχνης. Το λιομάζωμα, πέρα από αγροτική εργασία, είναι πράξη πολιτισμού. Είναι η στιγμή όπου ο άνθρωπος συμμετέχει στη δημιουργία της φύσης και μετατρέπει τον κόπο σε τέχνη. Όπως κάθε καλλιτέχνης, έτσι κι ο λιομαζωτής χρειάζεται υπομονή, ρυθμό, σεβασμό και αγάπη για το έργο του.
Ο Νοέμβριος, λοιπόν, δεν είναι απλώς μήνας συγκομιδής ελαιοκάρπου, είναι μήνας καλλιτεχνικής μνήμης. Κάθε τέτοια εποχή, κυρίως μέσω της τέχνης, τιμούμε “το υγρό χρυσάφι” των Ελλήνων, το ελαιόλαδο, τους καρπούς της ελιάς και τον άνθρωπο που μοχθεί για τα παραπάνω αγαθά.
Πηγές:
«Οι ποιητές της ελιάς: από τον Όμηρο στον Παλαμά». Ανακτήθηκε από: www.elniplex.com . (Τελευταία προβολή:15.11.2025)
Βασιλείου, Τ. (2013). «Για το Βαν Γκογκ, τα δέντρα της ελιάς». Ανακτήθηκε από: el.oliveoiltimes.com. (Τελευταία προβολή:15.11.2025)
«The history of greek olive oil». Aνακτήθηκε από: www.discovergreece.com . (Τελευταία προβολή:15.11.2025)
«The olive in ancient art». Ανακτήθηκε από: athenagaia.com. (Τελευταία προβολή:15.11.2025)
