Το Τρίτο πρόγραμμα είναι το τρίτο ραδιόφωνο της ΕΡΤ με εκπομπές επικεντρωμένες στον πολιτισμό και την κλασική μουσική. Βγήκε στον αέρα για πρώτη φορά στις 19 Σεπτεμβρίου του 1954 με πρωτοβουλία του Διονυσίου Ρώμα, δύο χρόνια μετά την ίδρυση του Δεύτερου προγράμματος. Όμως η πραγματική κορύφωση, η πραγματική άνθηση του μέσου αυτού ήταν -χωρίς να θέλω να υπονομεύσω τις υπόλοιπες δουλειές- σαφέστατα επί διεύθυνσης του Μάνου Χατζιδάκι (1975-1981).
«Ζητάμε ν’ αλλάξουμε την παθητική σχέση ακροατή-ραδιοφώνου, που υπήρχε μέχρι σήμερα. Να ενεργοποιήσουμε τον ακροατή με αφυπνιστικούς ερεθισμούς σε προβλήματα σκέψεως και τέχνης», δήλωνε σε συνέντευξή του για το Τρίτο Πρόγραμμα ο Μάνος Χατζιδάκις. Κι έτσι έγινε! Με κόπο, διαρκείς μάχες με εξωτερικούς παράγοντες που επιθυμούσαν το τερματισμό του Τρίτου, όπως αυτό γινόταν. Το Τρίτο πρόγραμμα επί Μάνου Χατζιδάκι τάραξε τα νερά με το πρόγραμμα του, με υποτιτλισμό “παιδεία-τέχνη-ενημέρωση”. Πρότεινε ένα νέο τρόπο ακρόασης για τα τότε δεδομένα. Σαφώς ο Χατζιδάκις δε θα μπορούσε να είναι μόνος του σε όλο αυτό, έτσι λίγο, λίγο άρχισε να μαζεύει νέα παιδιά τα οποία είχαν φύγει από την Ελλάδα και είχαν πάει στην Ευρώπη. Κουρουπός, Κοντογεωργίου, Λεβίδη, Κυπουργός είναι κάποιοι από τους ανθρώπους οι οποίοι στελέχωσαν με το παραπάνω το Τρίτο πρόγραμμα. Προσέφεραν από πολλές θέσεις και αγκάλιασαν το πνεύμα του Χατζιδάκι ακολουθώντας τον σε μία μοναδική και δύσκολη πορεία. Ο ίδιος ο Χατζιδάκις ζητούσε να εκφραστεί μέσα από το πρόγραμμα η πιο δημιουργική διάσταση των ανθρώπων.
Όπως είναι φυσικό το Τρίτο πρόγραμμα δεν ήταν αμιγώς μουσικό. Υπήρχε το ραδιοφωνικό θέατρο όπου ιερά τέρατα του τότε θεάτρου έδιναν ραδιοφωνικές παραστάσεις μίας ποιότητας ανώτερης. Άκουγε κανείς στο τρίτο τζαζ, ροκ, ελληνική μουσική, παραδοσιακή, εθνικές μουσικές του κόσμου, θέατρο, ποίηση! Ωστόσο δεν ήταν απλά εκπομπές καθαρά καλλιτεχνικές, είχαν μέσα τους στοιχεία όπως η πολιτική και ο σχολιασμός της επικαιρότητας. Ακούστηκαν πολλά πράγματα, δυσνόητα ίσως στο ευρύ κοινό όπως οι μελέτες του Μαρωνίτη από τον ίδιο για τον Ηρόδοτο σε μουσική Ελένης Καραΐνδρου ή σοβαρότατες μελέτες για την Ελληνική επανάσταση.
Μέσα σ’ όλα αυτά, από τις 30 Απριλίου του 1978 και κάθε Κυριακή μεσημέρι ακούγονταν στο ραδιόφωνο για περίπου πέντε λεπτά ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις με τα σχόλια του. Κείμενα με χιούμορ, καυστικότητα, πρωτοτυπία, αυτοσαρκασμό και κυνικότητα. Σχόλια τα οποία έβαζαν το δάχτυλο στις πληγές της ελληνικής κοινωνίας, στις παθογένειες της, ασχολήθηκαν με τις αγκυλώσεις της μεταπολιτευτικής Ελλάδας! Το 1980 κυκλοφόρησαν τα ραδιοφωνικά κείμενα του Μάνου Χατζιδάκι από τις εκδόσεις «Εξάντας» με τον τίτλο, «Τα σχόλια του Τρίτου». Ο ίδιος στον πρόλογο του βιβλίου σημειώνει: «Σχόλιο με το σχόλιο σχημάτιζα τον τρόπο, τη γραφή και το επίπεδο μέσα στο οποίο έβλεπα το νεοελλαδικό κόσμο, μιας και επικοινωνούσα ολοένα με ένα πλατύτερο κοινό ή καλύτερα με ένα μεγαλύτερο κοινό, γιατί ποτέ είναι αλήθεια δεν υπήρξα κατάλληλος για το πλατύ κοινό. Φυσικά, επικοινωνούσα με όλους, εκτός από τους παραδημοσιογράφους και τον αρμόδιο Υφυπουργό- ανίκανους για οποιαδήποτε επικοινωνία!».
Παρακάτω μπορείτε να ακούσετε τον Μάνο Χατζιδάκι σε δύο επιλεγμένα σχόλια από την ιστορική του εκπομπή. Το πρώτο που ακολουθεί είναι και το πρώτο μεταδιδόμενο σχόλιο ενώ το άλλο καταπιάνεται με τη νεολαία, η οποία δυστυχώς μικρή διαφορά παρουσιάζει μέχρι και σήμερα!
Μέσα σε όλα αυτά ξεπήδησε η αγαπημένη παιδική εκπομπή “Λιλιπούπολη” με κείμενα της Ρεγκίνας Καπετανάκη και της Ελένης Βλάχου. Η Μαριανίνα Κριεζή ήταν η στιχουργός των τραγουδιών και μια σειρά νέων καλλιτεχνών Δημήτρης Μαραγκόπουλος, Λένα Πλάτωνος, Νίκος Κυπουργός και Νίκος Χριστοδούλου συνέθεταν τις μουσικές, τα οποία τραγουδούσαν οι Σπύρος Σακκάς, Σαβίνα Γιαννάτου, Αντώνης Κοντογεωργίου και Νένα Βενετσάνου. Αν και αρχικά δεν είχε την αναμενόμενη ακροαματικότητα με κίνδυνο να αποσυρθεί ο Χατζιδάκις το υποστήριξε θεωρώντας το ως κάτι αξιόλογο που ήθελε το χρόνο του. Με κάποιες παρεμβάσεις της Άννας Παναγιωτοπούλου κάνοντας το λόγο πιο θεατρικό το κοινό αυξήθηκε δραματικά. Έτσι η “Λιλιπούπολη” έγινε ένα μυθικό καλοστημένο ραδιοφωνικό κόμικ που απευθύνονταν σε μικρούς και μεγάλους αφήνοντας τον καθένα να καταλάβει αυτά που έπρεπε, μιας και τα παιδιά έβλεπαν κάτι άλλο από τους μεγάλους, όλοι όμως έβλεπαν αλήθειες. Η Μαριανίνα Κριεζή αναφέρει χαρακτηριστικά πως «…άρχισαν οι ήρωες να αποκτούν χαρακτήρα. Άρχισε να αλλάζει η θεματολογία. Η “Λιλιπούπολη” πήρε πολιτική διάσταση, συνέβαιναν γεγονότα, γίνονταν εκλογές όπως τις κάνουν οι μεγάλοι»
Ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος είχε δηλώσει για την “Λιλιπούπολη”, την πόλη των μικρών ανθρώπων, «…Η Λιλιπούπολη υπήρξε ένα πρόγραμμα τολμηρό και ανατρεπτικό για την εποχή του σε όλα τα επίπεδα, απ’ το πολιτικό μέχρι το οικολογικό…». Το σενάριο κάποια στιγμή ήθελε τον χαρακτήρα Δυστροπόπιγκας να διεκδικεί την ηγεσία της Λιλιπούπολης από τον δήμαρχό της Χαρχούδα. Κίνηση που έφερε πολιτιλούς τριγμούς στη φανταστική πόλη. Ο Χαρχούδας συνδέθηκε με τη Δεξιά Κυβέρνηση ενώ ο Δυστροπόπιγκας με την Αριστερά αντιπολίτευση. Τα κόμματα, κυρίως η τότε Κυβέρνηση, και μία μερίδα του Τύπου άρχισαν να σχολιάζουν έντονα την σειρά, κατηγορώντας την ως κομμουνιστική προπαγάνδα. Ο Τσαλδάρης, η Λαμπρία και ο Αβέρωφ αντέδρασαν εντονότατα με τον τελευταίο να δηλώνει «Ακούμε τη “Λιλιπούπολη” και νομίζουμε ότι ακούμε Ράδιο Μόσχα!». Η επερώτηση στη βουλή του Τσαλδάρη οδήγησε στη δημιουργία της δικής του «Τσαλδαρούπολης». Ο Νίκος Κυπουργός αναφέρει πως κανένας από τους συντελεστές «…δεν φανταζόταν ποτέ ότι η εκπομπή θα έβρισκε τόση απήχηση…», ενώ ο Μαραγκόπουλος προσθέτει πως: «…Αυτό που κυρίως ενόχλησε ήταν οι συχνές αναφορές στην επικαιρότητα. Μπορεί να μην κάναμε επιθεωρησιακή εκπομπή, ωστόσο οι διάλογοι που έθιγαν τις σχέσεις των παιδιών με τους γονείς ή με την κοινωνία θεωρήθηκαν ιδιαιτέρως τολμηροί…». Δυστυχώς το μεγάλο κόστος παραγωγής, οι πιέσεις από τα κόμματα, συνδικαλιστές και τον τύπο έφεραν το τέλος της εκπομπής. Ο Χατζιδάκις με όλες του τις δυνάμεις προστάτευε τόσο οικονομικά όσο και πολιτικά την εκπομπή μέχρι το τέλος. Η σειρά τελικά άντεξε μέχρι το 1980. Από τις εκπομπές 3 χρόνων διασώθηκαν μόνο 74. Σε κείμενό του είχε χαρακτηρίσει τη «Λιλιπούπολη»:
“γέννημα μιας φιλελεύθερης και πειραματικής ραδιοφωνίας από τη μία, του Τρίτου Προγράμματος, και από την άλλη μιας ομάδας νέων ανθρώπων με πολύ ταλέντο που συγκεντρώθηκαν στο Τρίτο και δούλεψαν ελεύθερα, με κέφι, με αξιοπρέπεια και αυτοσεβασμό. Αυτό βέβαια δεν στάθηκε εμπόδιο στο να εξοργιστεί η αντιδραστική παραδημοσιογραφία του ελληνικού Τύπου που χαρακτήρισε τη “Λιλιπούπολη”… κομμουνιστική. Ίσως γιατί πρώτη φορά κάποιοι μιλούσαν στα παιδιά υπεύθυνα με καθαρή ποιητική γλώσσα. Θίγοντας (με τον τρόπο αυτόν) θέματα που βασανίζουν και πονάνε τον τόπο και όχι ως εκπαιδευτικοί ή γονείς ανόητοι που συμπεριφέρονται στα παιδιά λες και αποτείνονται σε υπανάπτυκτους και ατελείς οργανισμούς με θέματα ανώδυνα και γλώσσα απονεκρωμένη και συμβατική”
Δυστυχώς το Τρίτο πρόγραμμα με το Μάνο Χατζιδάκι τελείωσε γρήγορα. Ωστόσο, όπως έχει δηλώσει ο κος. Κουρουπός συνεργάτης του Χατζιδάκι με δικαίωμα να υπογράφει “αντ’ αυτού” είχε ξεκινήσει μία παρακμή ή έστω μία πτώση στη δημιουργικότητα μιας και όλη η ομάδα είχε κουραστεί και από το ιλιγγιώδες τρέξιμο για την ολοκλήρωση των εκπομπών αλλά και τις συνεχόμενες πιέσεις, τα σχόλια αλλά και τις διαρκές πληγές που τους προξενούσαν ακόμα και κάτω από την ασπίδα του Χατζιδάκι.
Η σύγκρουση με του επίσημους φορείς και τα συνδικαλιστικά όργανα της ΕΡΤ ήταν μετωπική! Το Τρίτο πρόγραμμα ήταν ένα διαρκές αγκάθι στα σπλάχνα της ΕΡΤ και ένας συνεχής λόγος τριβής και αναστάτωσης. Η στεγνή δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία των ανθρώπων που δούλευαν στο περίφημο “μαυσωλείο” -όπως η ομάδα του Χατζιδάκι ονόμαζε το κτίριο της ΕΡΤ – δεν άφηνε τους ανθρώπους να δουν με καλό μάτι τον τρόπο λειτουργίας αυτών των ανθρώπων που πραγματικά παρήγαγαν έργο. Επιθέσεις γινόταν σε αυτούς για τους μισθούς που ελάμβαναν ή για τις ώρες που δούλευαν. Ακόμα, ακόμα για τους χώρους που μαζεύονταν για να συζητήσουν όπως ο “Μαγεμένος Αυλός”. Διάφορες εφημερίδες τότε ανοήτως βγήκαν να τον κατηγορήσουν τον Χατζιδάκι ότι διευθύνει το Τρίτο πρόγραμμα από τον “Μαγεμένο Αυλό” απαντώντας τους με το ιδιαίτερο ύφος του “στον καφενέ μάθαμε να σκεφτόμαστε και σε αυτόν αν θέλουμε θα δουλεύουμε”, μία απάντηση καθόλου άδικη για να ειπωθεί ειδικά αν λάβουμε υπόψιν μας εκείνες τις συγκεντρώσεις στο “πατάρι του Λουμίδη” με ιερά τέρατα του πολιτιστικού κεφαλαίου της χώρας αλλά και τις συναντήσεις με τον Νίκο Γκάτσο στο “Βυζάντιο”. Τελικώς ο Χατζιδάκις και όλη η ομάδα αποπέμφθηκε ενώ ακολούθησαν κατευθυνόμενες, αυστηρές και χυδαίες κριτικές προς τον Χατζιδάκι από συνδικαλιστικά όργανα, από κάποιους πολιτευτές και των δύο τότε βασικών κομμάτων αλλά και του μη φιλικού τύπου προς αυτόν.
Όσο για την αποζημίωση που γράφει η εφημερίδα ο Μάνος Χατζιδάκις χωρίς να πει τίποτα σε κανέναν -και φτάνοντας σε εμάς από διήγηση του οδηγού του- την έδωσε στις κατασκηνώσεις των παιδιών των υπαλλήλων της ΕΡΤ. Για τα παιδιά των ανθρώπων που τον μίσησαν και αυτόν και το έργο του φτάνοντας στα άκρα! Αυτός ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις, αυτό και το “Τρίτο Πρόγραμμα” της ΕΡΤ. Ελπίζω να σας πέρασα το μικρόβιο να ακούσετε τι είχε να πει ο “Μεγάλος Ερωτικός” στα σχόλια του .Ας ελπίσουμε ξανά σε ένα τέτοιο ραδιόφωνο ή σε μία τέτοια ποιότητα στα Μέσα μας.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
- Τρίτο Πρόγραμμα: «Σαν αγορά υποδημάτων για παιδιά που δεν έχουν ακόμα ενηλικιωθεί» ανακτήθηκε από popaganda.gr
- Αρχείο της ert.gr
- εκπομπές: Έλληνες του Πνεύματος και της Τέχνης: Μάνος Χατζιδάκις/ Παρασκήνιο:ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ/ Πρωταγωνιστές: Αφιέρωμα στον Μάνο Χατζιδάκι
- βιβλίο: ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΤΡΙΤΟΥ: Μάνος Χατζιδάκις, εκδ. ΕΞΑΝΤΑΣ
- βικιπαίδεια
