Μητέρα, μανούλα, μαμά.. Μία από τις πρώτες λέξεις που βγαίνουν από το στόμα του βρέφους όταν έρχεται στον κόσμο. Μια λέξη που άλλοτε είναι έκκληση για βοήθεια, για κάλυψη ανάγκης, για κάτι ευχάριστο ή δυσάρεστο ή απλώς για να ηλεκτρίσει την ατμόσφαιρα με το νόημά της! Ο ρόλος της μητέρας είναι καθοριστικός για τον άνθρωπο, ήδη πριν από την γέννηση. Μια σχέση που το νήμα της ξετυλίγεται και έχει να μας αφηγηθεί πολλά.. Κι έχει νόημα να μιλάμε για σχέση, διότι η έννοια της μητέρας και η ίδια καθαυτή είναι στενά συνυφασμένη με το βρέφος. Ο Φρόιντ πρώτος ανέδειξε τη σημαντικότητα της σχέσης αυτής και απέκτησε αρκετούς οπαδούς.
Η σχέση μητέρας βρέφους
Ο Winnicott έχει πει το εξής: «ένα μωρό δεν υπάρχει μόνο του, καθώς και μια μητέρα δεν υπάρχει μόνη της. Με βεβαιότητα μπορούμε να την χαρακτηρίσουμε ως την πιο σημαντική σχέση. Θα μπορούσε ως ένα βαθμό να χαρακτηριστεί εξαρτητική, υπό την έννοια ο, τι η αλληλεπίδραση μεταξύ μητέρας και βρέφους εδράζεται στη βάση του δούναι και λαβείν. Τόσο το βρέφος, όσο και η μητέρα έχουν ανάγκη ο ένας τον άλλον. Στην ψυχανάλυση αποτελούν μία ολότητα, τουλάχιστον κατά τα πρώτα χρόνια ζωής του βρέφους.
Στην αρχή το Εγώ του βρέφους είναι κατά βάση σωματικό και ο ψυχισμός του βρίσκει την υπόστασή του στη μητέρα. Συνεπώς η παρουσία της δεν είναι απλά φυσική αλλά και ψυχική, την οποία το βρέφος ενδοβάλει για να μπορέσει να αναπτύξει τον ψυχισμό του. Η ύπαρξη του βρέφους δεν εξαρτάται από την μητέρα μόνο για τη σωματική του επιβίωση αλλά και για την ψυχική. Κατά ανάλογο τρόπο η μητέρα, δίνει ένα κομμάτι του εαυτού της στο βρέφος, με το οποίο πορεύεται δια παντός. Έτσι, μπορεί να μιλάμε για αυτονόμηση του βρέφους, αλλά ούτε αυτό, ούτε η μητέρα δεν μπορούν να υπάρξουν ξεχωριστά.
Τα πρώτα χρόνια
Η πιο κρίσιμη περίοδος στη σχέση μητέρας βρέφους είναι η βρεφική. Η ματαίωση ή υπερικναοποίηση των αναγκών του βρέφους μπορεί να οδηγήσουν σε δυσλειτουργίες μελλοντικά και να προκαλέσουν καθηλώσεις. Δηλαδή, η ανάπτυξη του βρέφους ‘καθηλώνεται’ στο αντίστοιχο αναπτυξιακό στάδιο και αυτό έχει ως συνέπεια την πρόκληση ψυχολογικών διαταραχών. Κάθε στάδιο κατά Φρόιντ (στοματικό, πρωκτικό, φαλλικό) έχει και μια συμβολική διάσταση. Η θέση της μητέρας σε κάθε ένα από αυτά είναι κυρίαρχη.
Θεωρία αντικειμενοτρόπων σχέσεων
Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι M. Klein, W. Bion και D. Winnicott. Εισάγουν την αλληλεπίδραση μητέρας βρέφους ως ένα ρυθμιστικό σύστημα της έντασης. Η μητέρα στην ψυχανάλυση αποτελεί το αντικείμενο ικανοποίησης τους βρέφους. Η έννοια του αντικειμένου πρόκειται για πρόσωπο ή πράγμα (ολικό αντικείμενο) ή μέρος αυτών (μερικό αντικείμενο), το οποίο είναι εξωτερικό (π.χ. μητέρα ή μητρικό στήθος, λούτρινο παιχνίδι, κ.α.) ή εσωτερικό (π.χ. εσωτερικευμένη αναπαράσταση της μητέρας), πραγματικό (π.χ. άτομο) ή φαντασιακό (π.χ. αναπαράσταση). Το αντικείμενο εξετάζεται σε σχέση με την ενόρμηση και την επιθυμία. Με τον όρο ενόρμηση εννοούμε της επίλυση της έντασης, άρα ικανοποίηση. Η επιθυμία αντίστοιχα είναι το δίπολο αγάπη- μίσος.
Συμβολοποίηση
Η Klein αποδέχεται τη λειτουργία των πρωταρχικών φαντασιώσεων και αρκετών δυνατοτήτων του ψυχικού οργάνου. Για τον λόγο αυτόν δεν την απασχολεί το ερώτημα εάν η μητέρα δημιουργεί τις συνθήκες για την ψυχονοητική ανάπτυξη του παιδιού. Ιδιαίτερη σημασία έχει το σύμβολο. Η μητέρα συμβολοποιείται για το βρέφος και αυτό εκδηλώνεται μέσα από το παιχνίδι για παράδειγμα. Για την Klein το σύμβολο ενέχει τη θέση του αντικειμένου (μητέρα), ως μνημείο του απωλεσθένος αντικειμένου. Φέρνει όλες τις ιδιότητες αυτού, τις αφομοιώνει στον ψυχισμό και αναπαριστά αυτό που έχει βιώσει. Η ικανότητα να δημιουργεί ένα σύμβολο της εμπειρίας συνιστά την συμβολική ικανότητα που φέρει συναισθήματα και εμπειρίες. Γίνεται επομένως αντιληπτό πόσο σημαντικό είναι να προσφέρει η μητέρα στο παιδί έναν πλούτο συναισθηματικό και εμπειρικό. Διότι, θα τον κουβαλάει δια παντός μαζί του συμβολικά.
Μεταβατικό αντικείμενο
Κοντά στην θέση της Klein βρίσκεται ο Winnicott και το μεταβατικό αντικείμενο. Υποστήριξε ότι η ανάπτυξη του παιδιού πρέπει να γίνεται σε ένα ασφαλές περιβάλλον. Η αγκαλιά της μητέρας κρατά σε ολότητα ψυχή και σώμα και τα συγκρατεί. Έτσι, δημιουργεί την αίσθηση του εαυτού. Το ίδιο ισχύει και με το άγγιγμα. Η έννοια του μεταβατικού αντικειμένου αποτελεί μια προβολή όλων αυτών. Αναδύεται σε έναν δυνητικό χώρο, το οποίο εδράζεται ανάμεσα σε μια αυταπάτη, ότι είναι ένα με την μητέρα και στην επίγνωση ότι είναι ξεχωριστές οντότητες. Το μεταβατικό αντικείμενο δημιουργείται τη στιγμή που το παιδί βιώνει την απώλεια αντικειμένου. Ένα παράδειγμα μεταβατικού αντικειμένου αποτελεί η κουβερτούλα που έχουν πολλά παιδιά μαζί τους συνέχεια ή κάποιο λούτρινο αρκουδάκι. Στην πορεία εγκαταλείπεται, εφόσον το παιδί έχει καταφέρει να το εσωτερικεύσει. Αδυναμία εσωτερίκευσης συνεπάγεται αναζήτηση αυτού εξωτερικά, για παράδειγμα στην χρήση ουσιών μεγαλώνοντας. Υπάρχει συνεπώς ένα ψυχικό έλλειμμα.
Το καθρέφτισμα
Έννοια που συνδέει δύο μεγάλους διανοητές της ψυχανάλυσης, τον Winnicott και τον Lacan. Στη δόμηση του ψυχισμού του παιδιού είναι σημαντική η διαδικασία του καθρεφτίσματος της μιας ματιάς στην άλλη, ανάμεσα στο παιδί και τη μητέρα του. Καθρέφτισμα που συνοδεύει τη συναισθηματική ανταλλαγή που συμβαίνει μεταξύ παιδιού και μητέρας. Το πώς χτίζεται ο ψυχισμός του παιδιού μέσα από το είδωλό του, που αντιλαμβάνεται να μορφώνεται στα μάτια της μητέρας του. Στην περίφημη εργασία του για το στάδιο του καθρέφτη, ο Lacan μίλησε για εκείνη την ιδιαίτερη φάση της συνάντησης του παιδιού με την εικόνα του, την οποία του την επιστρέφει ο άλλος-καθρέφτης και για το πώς συγκροτείται το εγώ του παιδιού μέσα από αυτήν την εικόνα.
Συνοψίζοντας, αντιλαμβανόμαστε ότι η μητρική υπόσταση δεν είναι απλά ένα σώμα που είναι παρόν στην ανάπτυξη του παιδιού. Είναι σύνολο συναισθημάτων και λειτουργιών που συντροφεύουν το παιδί. Το άγγιγμά της, το βλέμμα της, τα λόγια της, το χάδι συναπαρτίζουν την ουσία της μητρότητας. Κάθε ένα από αυτά τα φέρει το βρέφος μέσα του, μέσα από τις διαδικασίες που προαναφέρθηκαν. Μια παρούσα μητέρα οντολογικά αλλά απούσα συναισθηματικά ισοδυναμεί με μία ολοκληρωτική απουσία. Κάτι τέτοιο θα τραυμάτιζε τον ψυχισμό του βρέφους..
