Απώτερος σκοπός των γονέων, από τη στιγμή που θα φέρουν στον κόσμο ένα παιδί είναι πώς θα μεγαλώσει για να γίνει ευτυχισμένο. Κατά τη διάρκεια των παιδικών του χρόνων, το παιδί αποκτά εφόδια και χτίζει τις βάσεις πάνω στις οποίες δομείται η συμπεριφορά του στη μετέπειτα του ζωή. Όπως έλεγε και ο Ντοστογιέφσκι: “το δεύτερο μισό της ζωής ενός ανθρώπου δεν αποτελείται από τίποτε άλλο παρά από τις συνήθειες που μάζεψε στο πρώτο μισό”. Στη Σουηδία, για να αποκτήσουν τα παιδιά όλα εκείνα τα εφόδια που χρειάζονται για να είναι ευτυχισμένα κι επιτυχημένα, εφάρμοσαν τις «16 Συνήθειες του Μυαλού».
Τι είναι όμως ακριβώς οι “συνήθειες του μυαλού”;
Πρόκειται για 16 διακριτές συμπεριφορές. Εκπαιδευτικοί ερευνητές, υπό την καθοδήγηση του Arthur L. Costa, όρισαν τις «Συνήθειες του Μυαλού» ως δεξιότητες που σχετίζονται άμεσα με τη ζωή και είναι απαραίτητες για την επίλυση προβλημάτων και την αποτελεσματική συμμετοχή στην κοινωνία. Λειτουργικά εργαλεία για κάθε σκεπτόμενο μυαλό όταν βρίσκεται μπροστά σε ένα μικρό ή μεγάλο πρόβλημα, ένα ερώτημα, μια άγνωστη κατάσταση. Όσο νωρίτερα καλλιεργηθούν τόσο περισσότερο εξελίσσονται και χρησιμοποιούνται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του κάθε έξυπνου ανθρώπου. Αυτές οι “συνήθειες του μυαλού” προάγουν το στρατηγικό συλλογισμό, την οξυδέρκεια και διορατικότητα, την επιμονή και αποφασιστικότητα, τη δημιουργικότητα και την ανάπτυξη ποικίλων δεξιοτήτων.
Οι συνήθειες του μυαλού στην πράξη: το παράδειγμα της Σουηδίας
Στο δημοτικό σχολείο της Gottsunda της Σουηδίας, οι Συνήθειες του Μυαλού συνιστούν μια προσφιλή μέθοδος στους/στις μαθητές/τριες. Τα παιδιά, δοκιμάζοντας τις διάφορες συνήθειες, εντοπίζουν εκείνη που είτε υποσυνείδητα εφάρμοζαν ως τώρα, είτε συμπορεύεται με τον τρόπο σκέψης και λήψης αποφάσεών τους. Παράλληλα, γνωρίζοντας τις 16 αυτές συνήθειες, αναπτύσσουν εφεδρικές στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων. Στόχος της μεθόδου είναι να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα, διλήμματα και καταστάσεις που απαιτούν αποφάσεις.
Μέσα από τις 16 «Συνήθειες του Μυαλού» και τη διδασκαλία τους στο σχολείο της Gottsunda οι εκπαιδευτικοί προσδοκούν να εφοδιάσουν τους μαθητές/τριες με στρατηγικές που έχουν αποδειχθεί βοηθητικές και να ενισχύσουν την ανάπτυξη ικανοτήτων που θα τους θα επιφέρουν τελέσφορα αποτελέσματα στην προσαρμογή τους στο κοινωνικό σύνολο.
Οι 10 συνήθειες που ξεχώρισαν:
1) Επιμονή
Η έννοια της επιμονής αποτελεί την πρώτη και πολύ βασική συνθήκη για μια επιτυχημένη ενήλικη ζωή. Μεταφράζεται ως η ικανότητα παραμονής σε μία κατάσταση δύσκολη ή προβληματική μέχρι να φτάσουμε στη λύση της. Οι αποτελεσματικοί άνθρωποι επιμένουν σε αυτό που έχουν να κάνουν μέχρι να το τελειώσουν. Δεν τα παρατάνε εύκολα. Έχουν την ικανότητα να αναλύουν το πρόβλημα, να δημιουργούν ένα σύστημα, μια δομή, να αναπτύσσουν μια στρατηγική για να λύσουν το πρόβλημα. Διαθέτουν μια γκάμα από εναλλακτικές στρατηγικές για να επιλύουν προβλήματα.
Συνήθως, οι μαθητές τα παρατάνε και μάλιστα απελπίζονται εάν δεν έχουν σύντομα στη διάθεσή τους την απάντηση σε ένα πρόβλημα. Έτσι λοιπόν, σταματούν την προσπάθεια καθώς θεωρούν ότι «δεν μπορούν να το κάνουν» ή «είναι πολύ δύσκολο». Δίνουν τέτοιου είδους εξηγήσεις καθώς με αυτό τον τρόπο προσπαθούν να ξεμπερδέψουν και να απαλλαγούν από αυτό που τους ζορίζει. Η εκμάθηση της επιμονής λοιπόν, της πρώτης από τις συνήθειες του εγκεφάλου, επιφέρει τη δοκιμαστική εφαρμογή και άλλων στρατηγικών μέχρι την επίλυση. Επίσης, ενισχύει την ικανότητα ανάλυσης μια κατάστασης και την ανάπτυξη ενός σχεδίου για την αντιμετώπιση της.
2) Διαχείριση παρορμητικότητας
Είναι με άλλα λόγια η σκέψη πριν τη δράση, η κατανόηση του προβλήματος, των δεδομένων και των κατευθύνσεων που αυτό μπορεί να πάρει. Πολλές φορές τα παιδιά δίνουν την πρώτη απάντηση που θα ξεπηδήσει στο μυαλό τους. Συχνά μάλιστα δίνουν αυτή την απάντηση, πριν καν να έχουν ακούσει ολόκληρη την ερώτηση, χωρίς να έχουν στη διάθεσή τους όλα τα δεδομένα και χωρίς να έχουν οργανώσει τη σκέψη τους. Μπορεί λοιπόν να υιοθετήσουν μια πρόταση ή μια ιδέα χωρίς να αναζητήσουν τις εναλλακτικές και χωρίς να έχουν σκεφτεί τις συνέπειες. Ο έλεγχος της παρόρμησης, έτσι, δίνει τον χρόνο στα παιδιά να προσεγγίσουν τις εναλλακτικές επιλογές, να κρίνουν και να οργανωθούν. Προάγει την κατανόηση της κατάστασης πριν την αναζήτηση της λύσης της.
3) Ακρόαση με κατανόηση και ενσυναίσθηση
Πολλοί ψυχολόγοι πιστεύουν ότι η ικανότητα να ακούμε έναν άλλον άνθρωπο, να συμμεριζόμαστε και να κατανοούμε τη δικιά του οπτική, είναι μία από τις σπουδαιότερες ενδείξεις υψηλής νοημοσύνης. Πρόκειται για την ικανότητα να παραφράζουμε τα λεγόμενα κάποιου, να εντοπίζουμε τα συναισθήματά του και την ψυχολογική του κατάσταση από τα λόγια του, αλλά και από την γλώσσα του σώματός του. Είναι αυτό που ο Piaget ονομάζει «ξεπέρασμα του εγωκεντρισμού» (overcoming ego-centrism). Αναπτύσσει στα παιδιά την κριτική σκέψη, μειώνει την επίδραση των προκαταλήψεων και στερεοτύπων. Επιπροσθέτως, ενισχύει την βαθύτερη και πληρέστερη γνώση του υπό συζήτηση θέματος και δίνει σαφή εικόνα των απόψεων και του τρόπου σκέψης του ομιλητή.
Συχνά στο σχολείο τα παιδιά, γελοιοποιούν, κοροϊδεύουν ή απορρίπτουν τις ιδέες και τα λεγόμενα των άλλων. Διακόπτουν και δεν καταφέρνουν ούτε να νοηματοδοτήσουν, ούτε να αξιολογήσουν αυτά που ακούνε. Κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό να εκπαιδευτεί ο άνθρωπος να επενδύει εγκεφαλική ενέργεια για να ακούσει αυτά που λέει ο άλλος άνθρωπος και να βάλει τον εαυτό του στην θέση του άλλου. Η ενεργητική ακρόαση λοιπόν, έρχεται να προστεθεί στην αξιοσημείωτη λίστα με τις συνήθειες του μυαλού.
4)Ευέλικτη σκέψη
Ο γιατρός και ψυχολόγος Edward de Bono έχει πολύ σοφά θέσει το ερώτημα: “Γιατί να έχεις μυαλό αν ποτέ δεν αλλάζεις τον τρόπο που σκέφτεσαι;” Μια αξιοθαύμαστη ανακάλυψη της εποχής μας είναι η πλαστικότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου. Η ικανότητα του εγκεφάλου να δημιουργεί καινούργιες συνάψεις, να αλλάζει, ακόμα και να αποκαθιστά τις βλάβες, του επιτρέπει να γίνεται όλο και πιο έξυπνος. Μιλάμε για ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα του είδους μας.
Οι ευέλικτοι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να προσεγγίσουν ένα ζήτημα από πολλές πλευρές και με διαφορετικές θεάσεις. Λειτουργούν με αυτό που ονομάζουμε πλάγια σκέψη. Δύναται να διαχειριστούν πολλαπλές πηγές πληροφοριών την ίδια στιγμή, που μπορεί μάλιστα να είναι και αντιφατικές. Η ευελιξία θεωρείται λοιπόν απαραίτητο στοιχείο για να μπορεί κάποιος να κινηθεί στις σημερινές πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Και τούτο διότι μπορεί πολύ πιο εύκολα να δει τα πράγματα από την οπτική γωνία του άλλου ανθρώπου.
5) Σκέψη για τη σκέψη (μεταγνώση)
Η διαδικασία της μεταγνώσης διαδραματίζεται στον νεοφλοιό του εγκεφάλου μας και είναι η ικανότητά μας να γνωρίζουμε αυτά που γνωρίζουμε και αυτά που δε γνωρίζουμε. Η μεταγνώση σχετίζεται με τη γνώση και την κατανόηση που έχει ένας άνθρωπος για το επίπεδο και τις δυνατότητες της σκέψης του, του προσωπικού του συστήματος επεξεργασίας των πληροφοριών και οικοδόμησης της γνώσης. Σχετίζεται με την επίγνωση και τον έλεγχο που έχει κάποιος επί των σκέψεων και των δραστηριοτήτων που βιώνει.
Το αξιοσημείωτο είναι ότι δεν κατακτούν όλοι οι άνθρωποι τη μεταγνώση. H πιθανότερη αιτία είναι ότι δεν ασχολούμαστε αρκετά με το να αναλογιστούμε τις εμπειρίες μας. Όταν λοιπόν, οι δάσκαλοι τους ρωτάνε «Τι έκανες για να λύσεις αυτό το πρόβλημα; Τι σκέφτηκες; Τι βήματα ακολούθησες;» ή «Πώς κατέληξες σε αυτό το συμπέρασμα;» τα παιδιά συχνά απαντάνε «Δεν ξέρω. Απλώς το έκανα». Είναι απαραίτητο όμως τα παιδιά είναι να έχουν συνείδηση για το τι γνωρίζουν και τι όχι. Να χρησιμοποιούν τη γνώση τους συνειδητά και να γνωρίζουν τι τους λείπει ώστε να μπορέσουν να το προσθέσουν και να χτίσουν νέα γνώση πάνω σε αυτή που ήδη διαθέτουν.
6) Προσπάθεια για ακρίβεια
Η προσπάθεια για ακρίβεια και τελειότητα συχνά ωθεί τους ανθρώπους σε έλεγχο, αξιολόγηση και μεταστροφή προς το καλύτερο. Οι άνθρωποι που αποδίδουν μεγάλη σημασία στην αρτιότητα και στη λεπτομέρεια, επενδύουν χρόνο στο να ελέγχουν το τελικό προϊόν της δουλειά τους. Ελέγχουν τους κανόνες που χρειάζεται να ακολουθήσουν, τις οδηγίες που τους έχουν δοθεί και τα κριτήρια που χρειάζεται να πληροί αυτό που έχουν αναλάβει, ώστε να είναι σίγουροι ότι η δουλειά τους είναι σύμφωνη με αυτά.
Για τον λόγο αυτό και είναι σημαντική ικανότητα για τους μαθητές/τριες. Μεταφέρει το ενδιαφέρον από την εκτέλεση μιας εργασίας στην δημιουργία κάτι ολοκληρωμένου και συντελεί σε καλύτερα αποτελέσματα και πιο επίμονους ανθρώπους, με υψηλότερους στόχους.
7) Διερώτηση
Ο Albert Einstein έχει πει: «Το να θέσεις ένα ερώτημα είναι συχνά πιο ουσιώδες από την απάντηση στο ερώτημα αυτό. Ένα νέο ερώτημα, μια νέα πιθανότητα, η προσέγγιση ενός παλιού ερωτήματος από διαφορετική οπτική γωνία, απαιτεί δημιουργική φαντασία και αποτελεί πραγματική πρόοδο…»
Ένα από τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον άνθρωπο από άλλες μορφές ζωής, είναι η τάση και η ικανότητά του να ανακαλύπτει προβλήματα προς επίλυση. Οι ευφυείς άνθρωποι γνωρίζουν να θέτουν ερωτήματα και να καλύπτουν το κενό ανάμεσα σε αυτό που ξέρουν και σε αυτό που δεν ξέρουν. Ο τρόπος ωστόσο, που εκπαιδεύονται τα παιδιά δεν τα οδηγεί στο να θέτουν ερωτήσεις αλλά στο να αναμασάνε απαντήσεις. Έτσι, συχνά συναντάμε μαθητές που δεν κατανοούν την θεμελιώδη σημασία των ερωτήσεων. Ως αποτέλεσμα, δεν κατανοούν την τεράστια σημασία του να θέτεις τις κατάλληλες ερωτήσεις για να καταφέρεις να επιλύσεις ένα πρόβλημα.
8) Εφαρμογή προϋπάρχουσας γνώση σε νέες καταστάσεις
Οι ευφυείς άνθρωποι μαθαίνουν μέσα από την εμπειρία τους. Όταν λοιπόν έρχονται αντιμέτωποι με ένα νέο και περίπλοκο πρόβλημα, συχνά ανατρέχουν σε προηγούμενα βιώματα τους. Μπορούν με αυτόν τον τρόπο και δημιουργούν αναλογίες, κάνοντας αναφορές σε περασμένες παρόμοιες περιπτώσεις.
Πολλές φορές παρατηρείται μαθητές να προσεγγίζουν τα σχολικά τους καθήκοντα σαν να τα αντιμετωπίζουν για πρώτη φορά. Αδυνατούν να ανακαλέσουν προηγούμενες γνώσεις τους και να βρουν αναλογίες ανάμεσα σε αυτό που έχουν ήδη καταφέρει και στο καινούργιο που καλούνται να διαχειριστούν. Είναι σαν να «εγκιβωτίζεται» η προηγούμενη γνώση και να μην υπάρχει πρόσβαση σε αυτήν πλέον. Το φαινόμενο αυτό καλείται στην ψυχολογία «αποσπασματική αντίληψη της πραγματικότητας». Το ζητούμενο για το άτομο έγκειται στο να καταφέρει να εναρμονίζει την γνώση και τις εμπειρίες που ήδη έχει με τις καινούργιες.
9) Αίσθηση του χιούμορ
Ένα μοναδικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους είναι το χιούμορ και η αίσθηση του χιούμορ. Για τον λόγο αυτόν εντάσσεται στις 10 συνήθειες του μυαλού. Πραγματικά, το γέλιο μεταμορφώνει τον άνθρωπο. Επηρεάζει τόσο τη χημεία όσο και γενικότερα τη λειτουργία του ανθρώπινου σώματος, καθώς επηρεάζει τους παλμούς, την έκκριση των ενδορφινών και την ποσότητα του οξυγόνου στο αίμα, αυξάνοντάς την. Έρευνες έχουν δείξει ότι ενισχύει τη δημιουργικότητα και βελτιώνει το επίπεδο της σκέψης μας σε όλους τους τομείς: από το να δημιουργούμε καινούργιες σχέσεις μέχρι να έχουμε πιο ζωηρή φαντασία.
Η δυνατότητα να κατανοούμε ποτέ μια κατάσταση είναι πραγματικά αστεία είναι σημαντική, ειδικά για τα παιδιά που συχνά κάνουν χιούμορ με στοιχεία όπως η διαφορετικότητα και οι δυσκολίες των άλλων. Το δημιουργικό χιούμορ αντιθέτως βοηθά να αναγνωρίζουμε τις εναλλακτικές.
10) Δίψα για μάθηση
Τελευταίο, αλλά εξίσου σημαντικό στοιχείο, που ξεχωρίζει από τις συνήθειες του μυαλού. Οι ευφυείς άνθρωποι θέλουν να μαθαίνουν αδιάκοπα. Η πίστη τους σε συνδυασμό με την τάση τους για αναζήτηση τους επιτρέπει να ψάχνουν συνεχώς για καινούργιες και καλύτερες μεθόδους. Άνθρωποι με τέτοια νοοτροπία αποζητούν πάντα τη βελτίωση, την ανάπτυξη, τη μάθηση και συνεχώς προσαρμόζουν και καλυτερεύουν τους εαυτούς τους. Κάθε πρόβλημα, ένταση, σύγκρουση, κατάσταση είναι γι’ αυτούς μια ευκαιρία για να μάθουν.
Όμως, το να είμαστε σίγουροι και κλειστοί μας γεμίζει με άνεση, ενώ το να είμαστε ανοιχτοί και αμφισβητίες μας γεμίζει με φόβο. Αποτελεί κοινό τόπο πως από πολύ νωρίς στην εκπαίδευση τα παιδιά μαθαίνουν αποσπασματικά και ανταγωνιστικά. Επίσης, εκπαιδεύονται να αντιδρούν απλώς σε ερεθίσματα. Έτσι καταλήγουν να δίνουν αξία στην βεβαιότητα και όχι στην αμφισβήτηση, στις απαντήσεις και όχι στις ερωτήσεις, στις λύσεις και όχι στις εναλλακτικές μεθόδους. Το ζητούμενο όμως είναι να εκπαιδεύονται οι άνθρωποι για να γίνουν δημιουργικοί και να διψάνε για μάθηση. Αυτό προϋποθέτει επίγνωση της ίδια μας της άγνοιάς. Το “ἕν οἶδα, ὅτι οὐδέν οἶδα” του δικού μας Σωκράτη, αποτελεί το ύψιστο επίπεδο διανόησης. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος αποδέχεται ότι δεν ξέρει τότε πετάει από πάνω του τον φόβο να ανακαλύψει όλα αυτά που δεν ξέρει και να ξεκινήσει το ταξίδι στη μάθηση, στη ζωή την ίδια.
Πηγές:
- Habits of mind- Οι Δεκαέξι Συνήθειες του Μυαλού. Ανακτήθηκε από www.ekpaideytikos.gr (τελευταία πρόσβαση στις 3/9/2020)
- Ποιες είναι οι 16 συνήθειες του μυαλού που θα έπρεπε να διδάσκονται στα σχολεία. Ανακτήθηκε από www.themamagers.gr (τελευταία πρόσβαση στις 4/9/2020)
- Οι 16 συνήθειες του μυαλού που πρέπει να καλλιεργούνται στο σχολείο. Ανακτήθηκε από www.mediazone.gr (τελευταία πρόσβαση στις 4/9/2020)
- Μετάγνωση. Ανακτήθηκε από www.science.fandom.com (τελευταία πρόσβαση στις 4/9/2020)
