Γιατί δεν θυμόμαστε τίποτα από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας; Το ερώτημα αυτό είναι οικείο σε όλους, με απαντήσεις που άλλοτε ερμηνεύονται με απλότητα («δεν είχε αναπτυχθεί ο εγκέφαλος») και άλλοτε με μυθοπλασία («ήταν τραυματικό»). Όμως η αλήθεια είναι βαθύτερη, πολυπαραγοντική και πιο συναρπαστική από όσο φανταζόμαστε. Η βρεφική αμνησία είναι η αδυναμία ανάκλησης επεισοδιακών αναμνήσεων από την ηλικία κάτω των τριών ετών και είναι κοινή εμπειρία σε όλα τα υγιή άτομα, αλλά η επιστήμη αποκαλύπτει τώρα πως δεν είναι απουσία μνήμης. Είναι περιορισμός πρόσβασης. Και όπως φαίνεται, οι μνήμες των βρεφών υπάρχουν. Απλώς… δε μας ανήκουν (ακόμα).
Η μεγάλη ανατροπή: Ο ιππόκαμπος “δουλεύει” στα βρέφη
Το Μάρτιο του 2025, μια ομάδα ερευνητών δημοσίευσε στο κορυφαίο περιοδικό Science τη μελέτη “Hippocampal encoding of memories in human infants” με χρήση fMRI σε ξύπνια βρέφη ηλικίας 4–24 μηνών. Το εύρημα ήταν εντυπωσιακό: ο ιππόκαμπος ενεργοποιείται κατά την κωδικοποίηση οπτικών ερεθισμάτων, και η δραστηριότητα αυτή προβλέπει την αναγνώριση των εικόνων αργότερα.
Αυτό σημαίνει πως το βρεφικό μυαλό μπορεί να σχηματίσει επεισοδιακή μνήμη, συγκεκριμένα στον οπίσθιο ιππόκαμπο, μια περιοχή που σχετίζεται με την ανάμνηση γεγονότων και εμπειριών στους ενήλικες. Η μελέτη θέτει υπό αμφισβήτηση την κλασική αντίληψη πως η βρεφική αμνησία οφείλεται στην “ανωριμότητα” του εγκεφάλου.
Μνήμη που δεν μπορεί να ανακληθεί
Αν οι αναμνήσεις υπάρχουν, γιατί δεν τις θυμόμαστε; Η απάντηση, όπως διαμορφώνεται από πλήθος ερευνών, είναι ότι η μνήμη δεν είναι μόνο βιολογική. Είναι γλωσσική, κοινωνική και συνειδησιακή. Για να “θυμηθούμε”, πρέπει να έχουμε έναν εαυτό που αναγνωρίζει και αφηγείται. Ο σχηματισμός της αυτοεικόνας συμβαίνει γύρω στα 18–24 μήνες. Η ανάπτυξη της γλώσσας, το μέσο με το οποίο “βάζουμε ετικέτα” στην εμπειρία, είναι εξίσου καθοριστική.
Επομένως, το βρέφος πιθανόν έχει μνήμες, αλλά δεν μπορεί να τις εντάξει σε ιστορία, να τις ονομάσει ή να τις συνδέσει με το “εγώ”. Είναι σαν να έχουμε φωτογραφίες χωρίς άλμπουμ και λεζάντες.
Η γλώσσα ως κλειδί της μνήμης
Μελέτες από γνωσιακούς επιστήμονες δείχνουν ότι χωρίς γλωσσική επεξεργασία, οι αναμνήσεις είναι ευάλωτες στη λήθη. Η θεωρία της μεταγλώσσας και της αυτοβιογραφικής μνήμης προτείνει ότι οι λέξεις οργανώνουν τις εμπειρίες και τις κάνουν ανακλήσιμες.
Πρόσφατα άρθρα σε ελληνικές πηγές όπως το MaxMag και το Paidorama εξηγούν την αμνησία ως αποτέλεσμα της γλωσσικής ανωριμότητας και της νευρωνικής υπερπλαστικότητας. Ο βρεφικός εγκέφαλος αλλάζει τόσο γρήγορα, ώστε οι πρώιμες αναμνήσεις “σβήνονται” καθώς γράφονται νέες. Όχι λόγω ανικανότητας, αλλά λόγω υπερ-ικανότητας να προσαρμόζεται.
Αναμνήσεις που διαμορφώνουν τη ζωή (χωρίς να τις θυμόμαστε)
Αν και δεν έχουμε πρόσβαση στις πρώτες μας αναμνήσεις, οι εμπειρίες εκείνης της περιόδου διαμορφώνουν τον ψυχισμό και τη συμπεριφορά.
Οι πρώτες σχέσεις, οι ήχοι, τα βλέμματα, τα συναισθήματα εγγράφονται στον εγκέφαλο, όχι ως επεισόδια, αλλά ως πρότυπα αντιδράσεων, ως σχήματα συναισθηματικής αναγνώρισης και προσκόλλησης. Έτσι, η βρεφική αμνησία δεν σημαίνει απουσία επιρροής. Αντιθέτως, είναι η κρυφή μνήμη της προσωπικότητας.
Ένα μέλλον με περισσότερη μνήμη;
Οι ερευνητές εστιάζουν πλέον στο πώς μπορούμε να ενισχύσουμε την κωδικοποίηση πρώιμων εμπειριών χωρίς να παρέμβουμε στη φυσική τους εξέλιξη. Η διγλωσσία, η αφήγηση από ενήλικες, η συναισθηματική σταθερότητα, όλα φαίνεται να βοηθούν στη μακροπρόθεσμη διατήρηση.
Κι αν κάποτε, η τεχνολογία μας βοηθήσει να «ανακτήσουμε» αυτές τις μνήμες, δεν θα πρόκειται για αναμνήσεις με τη στενή έννοια, αλλά για εικόνες του ποιοι είμαστε όταν ακόμα δεν ξέραμε ότι υπάρχουμε.
Πηγές:
https://www.jneurosci.org/content/jneuro/37/24/5783.full.pdf
https://www.researchgate.net/publication/260213311_Infantile_amnesia_Forgotten_but_not_gone
https://www.oloygeia.gr/paidi-oikogeneia/anamniseis-apo-mora-giati-ochi/
