Το δίλημμα μεταξύ του «Ναι» και του «Όχι»
Να φορτωθούμε τις ενοχές του «όχι» ή τη δυσαρέσκεια του «ναι»; Ένα καθολικό δίλημμα της καθημερινότητας που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις αποφάσεις μας. Γιατί όμως, συχνά, επιλέγουμε να ευχαριστήσουμε τους άλλους αντί να προστατεύσουμε τον εαυτό μας;
Σε πολλούς τομείς της ζωής μας καλούμαστε να πάρουμε αποφάσεις βάσει των οποίων κάποιος θα πρέπει δυσαρεστηθεί: εμείς ή οι γύρω μας. Για πολλούς ανθρώπους είναι επίκτητη ανάγκη να ικανοποιούν διαρκώς τους άλλους, ανεξαρτήτως της δυσαρέσκειας που ενδέχεται να ακολουθήσει. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε πολλές κοινωνικές και ψυχολογικές διαστάσεις. Από την ανάγκη για αποδοχή και τον φόβο ενδεχόμενης σύγκρουσης μέχρι το αίσθημα χαμηλής αυτοεκτίμησης και την αποφυγή συναισθηματικού πόνου.
Το βάρος των επιλογών απέναντι σε αυτό το δίλημμα μας υπενθυμίζει την σημασία της αυτογνωσίας. Να μπορούμε, δηλαδή, να αναγνωρίζουμε τις δικές μας ανάγκες και προτεραιότητες. Ανάμεσα στις επιθυμίες και τις απαιτήσεις των άλλων και στις δικές μας, κάθε «ναι» και «όχι» κρύβει μια μάχη που αξίζει να παρατηρήσουμε.
Νευρολογικές βάσεις του «Όχι» και της ενοχής
Η απόφαση να πεις «όχι» ενεργοποιεί περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με ηθική κρίση, αυτοανάλυση και κοινωνική συναίσθηση. Τέτοιες περιοχές είναι: προμετωπιαίος φλοιός, πρόσθια έλικα του προσαγωγίου, αμυγδαλή, ιππόκαμπος, ορβιτομετωπιαίος φλοιός, νησιωτικός φλοιός. Αυτές οι περιοχές, μεταξύ άλλων, εμπλέκονται στη διαχείριση συναισθημάτων τύπου ενοχής.
Προμετωπιαίος φλοιός (PFC)
Ο προμετωπιαίος φλοιός είναι υπεύθυνος για την αυτορρύθμιση, τη λήψη αποφάσεων, την πρόβλεψη συνεπειών. Για παράδειγμα, όταν λες «όχι», συχνά, πρέπει να αντισταθείς σε μία παρόρμηση ή κοινωνική πίεση. Εδώ ο προμετωπιαίος φλοιός λειτουργεί ως «φρένο». Παράλληλα, εμπλέκεται και στην ηθική κρίση. Αξιολογεί, δηλαδή, αν η άρνηση σου συμφωνεί ή αντικρούεται με τους εσωτερικούς και κοινωνικούς σου κανόνες.
Πρόσθια έλικα του προσαγωγίου (ACC)
Η πρόσθια έλικα του προσαγωγίου είναι το «κέντρο ανίχνευσης σύγκρουσης». Όταν λες «όχι» μπορεί να νιώσεις εσωτερική ένταση. Θέλεις να προστατεύσεις τον εαυτό σου αλλά φοβάσαι και μήπως πληγώσεις τον άλλον ή απορριφθείς. Αυτή η σύγκρουση (προσωπικές ανάγκες vs κοινωνικές προσδοκίες) ανιχνεύεται από την ACC, που σε κάνει να συνειδητοποιείς την ένταση και να αναζητάς λύση.
Αμυγδαλή και μεταιχμιακό σύστημα
Η αμυγδαλή είναι βασικό κομμάτι του μεταιχμιακού συστήματος. Ενεργοποιείται όταν βιώνουμε έντονα συναισθήματα, όπως ενοχή, φόβο, άγχος. Στην περίπτωση του «όχι» συμβάλλει στο αίσθημα ενοχής ή στο άγχος ότι θα απογοητεύσεις τον άλλον. Μέσω των συνδέσεων με τον ιππόκαμπο φέρνει στο προσκήνιο αναμνήσεις από παρόμοιες εμπειρίες, ενισχύοντας το συναίσθημα.
Ιππόκαμπος
Ο ιππόκαμπος συνδέεται με την μνήμη και την ανάκληση εμπειριών. Όταν λες «όχι» ενεργοποιεί αναμνήσεις προηγούμενων καταστάσεων, όπου ίσως ένιωσες ενοχή ή άγχος. Έτσι, μπορείς να αξιολογήσεις την νέα απόφαση με βάση το παρελθόν. Σε συνεργασία με την αμυγδαλή ενισχύει την συναισθηματική φόρτιση των αναμνήσεων, δίνοντας μεγαλύτερο βάρος στην ενοχή.
Ορβιτομετωπιαίος φλοιός (OFC)
Ο OFC, υποπεριοχή του προμετωπιαίου φλοιού, επεξεργάζεται τις κοινωνικές συνέπειες των πράξεών μας και την ηθική διάσταση των αποφάσεων. Όταν λες «όχι» αξιολογεί αν η επιλογή σου θα επηρεάσει θετικά ή αρνητικά τη σχέση σου με τους άλλους. Συνδέεται με τον προμετωπιαίο φλοιό και την ACC ώστε να ενσωματώνει τόσο συναισθηματικές όσο και λογικές πληροφορίες στη λήψη αποφάσεων.
Νησιωτικός φλοιός (insula)
Η insula σχετίζεται με την σωματική αντίληψη των συναισθημάτων: π.χ. την ένταση στο στομάχι, την καρδιακή επιτάχυνση, την γενική αίσθηση άγχους. Όταν λες «όχι», η insula μετατρέπει το συναίσθημα της ενοχής σε σωματική εμπειρία. Αυτή η εμπειρία σε προειδοποιεί ή σε ενισχύει να αναλογιστείς τη θέση σου. Συνδέεται με την αμυγδαλή και τον προμετωπιαίο φλοιό, ώστε η σωματική αίσθηση να ενσωματώνεται στη γνωστική και συναισθηματική αξιολόγηση.
Νευρολογικές βάσεις του «Ναι» και της δυσαρέσκειας
Η δυσαρέσκεια του να λες «ναι» όταν θέλεις να πεις «όχι» ενεργοποιεί το ίδιο νευρωνικό δίκτυο που συμμετέχει στην ηθική κρίση και την ενοχή. Εδώ δίνεται έμφαση στην ACC και την αμυγδαλή που σχετίζονται με την εσωτερική σύγκρουση και την συναισθηματική ένταση.
Προμετωπιαίος φλοιός (PFC)
Όταν λες «ναι» χωρίς να το θέλεις ο PFC αξιολογεί την σύγκρουση ανάμεσα στις ανάγκες σου και στην κοινωνική πίεση. Προσπαθεί να εμποδίσει την παρορμητική αντίδραση να πεις «όχι» και να διαχειριστεί την επακόλουθη εσωτερική ένταση.
Πρόσθια έλικα του προσαγωγίου (ACC)
Η ACC ενεργοποιείται έντονα όταν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στο επιθυμητό (να πεις όχι) και το πραγματικό (λες ναι). Αυτή η ενεργοποίηση είναι που δημιουργεί την αίσθηση δυσφορίας και ψυχικής έντασης.
Αμυγδαλή και Ιππόκαμπος
Η αμυγδαλή αντιδρά στο συναίσθημα της αναγκαστικής συμφωνίας, ενώ ο ιππόκαμπος ενισχύει την μνήμη προηγούμενων παρόμοιων καταστάσεων που έφεραν δυσαρέσκεια. Όταν λέμε «ναι» ενώ θέλουμε να πούμε «όχι» η αμυγδαλή ενεργοποιείται έντονα επειδή αντιλαμβάνεται την εσωτερική σύγκρουση ως συναισθηματική απειλή. Υπάρχει η πίεση να ικανοποιήσουμε τον άλλον, ενώ παράλληλα θέλουμε να προστατεύσουμε τα όρια μας. Το αποτέλεσμα είναι έντονο συναίσθημα δυσφορίας, ακόμα και άγχος ή νευρικότητα.
Ορβιτομετωπιαίος φλοιός (OFC)
Ο OFC ενεργοποιείται για να αξιολογήσει την κοινωνική αποδοχή ή την πιθανή απογοήτευση που προκαλεί η άρνηση, ενισχύοντας την πίεση να πεις «ναι».
Νησιωτικός φλοιός (insula)
Η insula μετατρέπει τη δυσφορία από την αναγκαστική συμφωνία σε σωματικά συμπτώματα. Ενισχύει την συνειδητοποίηση της δυσφορίας και μπορεί να οδηγήσει είτε σε αναστολή είτε σε αλλαγή της συμπεριφοράς.
Ψυχολογική σύγκρουση
Το δίλημμα της επιλογής ανάμεσα στην ενοχή ή στη δυσαρέσκεια δεν αποτελεί απλώς μία λογική διεργασία. Αντίθετα, περιλαμβάνει ποικίλες εσωτερικές ψυχολογικές διεργασίες μέχρι το άτομο να φτάσει στην τελική απόφαση. Από τη μία πλευρά βρίσκονται οι προσωπικές μας ανάγκες, οι επιθυμίες, οι προτεραιότητες μας. Από την άλλη αναμετριόμαστε με τις κοινωνικές προσδοκίες, τις πιέσεις του περιβάλλοντος για ανάγκη και αποδοχή.
Το «όχι», συχνά, συνοδεύεται από αίσθημα ενοχής, φόβο απόρριψης ή ανησυχία για την πιθανή δυσαρέσκεια των άλλων. Από την άλλη πλευρά, το «ναι», όταν δεν ανταποκρίνεται στις πραγματικές μας επιθυμίες, συνοδεύεται από δυσφορία και ψυχικό βάρος. Αυτή η σύγκρουση δεν είναι μόνο ψυχολογική αλλά και σωματική. Το σώμα εκδηλώνει το άγχος ή την ένταση με συμπτώματα, όπως αυξημένο καρδιακό παλμό, σφίξιμο στο στομάχι, αίσθηση βάρους και δυσφορίας.
Σε κάθε, λοιπόν, απόφαση αμφιταλαντευόμαστε ανάμεσα στη λογική και το συναίσθημά μας. Το τι θα υπερισχύσει εξαρτάται και από άλλους παράγοντες, όπως οι συνθήκες στις οποίες μεγαλώσαμε, τα ερεθίσματα και τα πρότυπα που λάβαμε, ο τρόπος που καλλιεργήσαμε της αυτοεικόνα μας. Όλα αυτά, μεταξύ άλλων, συνδιαμορφώνουν τις επιλογές μας και καθορίζουν τις αντιδράσεις μας.
Γιατί αισθανόμαστε ενοχές όταν κάνουμε αυτό που θέλουμε;
Advertising
Κεντρικές προσωπικότητες του διλήμματος
Μπορούμε να αναγνωρίσουμε 3 βασικά ψυχολογικά προφίλ ανθρώπων που έρχονται αντιμέτωποι με αυτό το δίλημμα:
- Οι ευαίσθητοι προς την κοινωνική αποδοχή: Προτιμούν να λένε «ναι» για να αποφύγουν πιθανές συγκρούσεις. Φοβούνται την απόρριψη και ανησυχούν για πιθανή δυσαρέσκεια του άλλου ατόμου. Επιλέγουν να καταπιέσουν τις δικές τους ανάγκες και επιθυμίες, προκειμένου να ικανοποιηθούν οι γύρω. Έχουν προτεραιότητα να ανταποκρίνονται επαρκώς στις κοινωνικές τους συνέπειες και ανησυχούν διαρκώς για το πως τους αντιλαμβάνονται οι άλλοι.
- Οι αυτόνομοι / οι αυθεντικοί: Τείνουν να λένε «όχι» όταν καταλαβαίνουν ότι οι ανάγκες τους δεν συνάδουν με των άλλων. Αντιλαμβάνονται πότε κάτι υπερβαίνει τις δυνάμεις τους και αντιστέκονται στις κοινωνικές πιέσεις. Διαχειρίζονται με πιο υγιή τρόπο το συναίσθημα της ενοχής και προτιμούν να βιώσουν αυτό, σε έναν υγιή βαθμό, παρά μία κατάσταση που τους εξουθενώνει ψυχικά. Έχουν μάθει να διαχωρίζουν τις ανάγκες τους από τα κοινωνικά «πρέπει» και να βάζουν όρια σε καθετί που αναστατώνει έντονα την ψυχική τους ισορροπία.
- Οι εσωτερικά συγκρουόμενοι: Συχνά νιώθουν πίεση όποια απόφαση και αν πάρουν και καταλήγουν στην αναποφασιστικότητα και την ψυχική κόπωση. Βρίσκονται διαρκώς σε μία μάχη ανάμεσα στις ανάγκες τους και στην πίεση να ικανοποιήσουν τους άλλους. Χρειάζονται εργαλεία για να αναγνωρίσουν τις προτεραιότητές τους και να ισορροπούν τα συναισθήματα με την λογική.
Επιπτώσεις στην καθημερινότητα
Η τελική μας επιλογή μπορεί να έχει συνέπειες στην καθημερινότητά μας. Αρχικά, σε ατομικό επίπεδο η απόφασή μας καθορίζει, έως κάποιο βαθμό, την αυτοεκτίμησή μας. Αν δεν ακούμε τις ανάγκες μας και υποβαλλόμαστε συνέχεια στις ανάγκες των γύρω, μειώνεται η εκτίμηση που έχουμε για τον εαυτό μας και αυξάνεται το άγχος μας. Αντίθετα, η συνειδητή λήψη αποφάσεων ενισχύει την αίσθηση προσωπικής υπευθυνότητας και αυτοκυριαρχίας.
Επιπλέον, επηρεάζονται σημαντικά και οι σχέσεις μας. Όταν υποχωρούμε συνεχώς στις επιθυμίες των άλλων μπορεί να νιώθουμε ένα αίσθημα εκμετάλλευσης αλλά και συναισθηματικής απομάκρυνσης. Μπορεί, μάλιστα, να χάσουμε και την εκτίμηση των γύρω μας όταν δείχνουμε ότι δεν μπορούμε να υπερασπιστούμε τα «θέλω» μας. Παράλληλα, ακόμη και σε επαγγελματικό επίπεδο, μπορεί να πέσουμε θύματα εκμετάλλευσης και να μην μας αντιμετωπίζουν με σεβασμό, καταπατώντας δικαιώματά μας, αφού θα γνωρίζουν ότι δεν πρόκειται να αντιδράσουμε.
Ταυτόχρονα, όμως, και η επαναλαμβανόμενη άρνηση μπορεί να προκαλέσει συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις. Εάν βρισκόμαστε στο αντίθετο άκρο και δεν νοιαζόμαστε παρά για την προσωπική μας ικανοποίηση, τότε κινδυνεύουμε να δημιουργήσουμε σοβαρές εντάσεις στις σχέσεις μας. Η ισορροπία, επομένως, είναι κρίσιμη. Είναι πολύ σημαντικό να μπορούμε να διαχωρίζουμε πότε κάτι ξεπερνάει τις δυνάμεις του ψυχισμού μας και μας προκαλεί έντονο στρες και πότε μπορεί να δοκιμάζει την προσαρμοστικότητά μας χωρίς να μας επιβαρύνει ουσιαστικά.
Θα υπάρξουν φορές που μπορεί να χρειαστεί να κάνουμε υποχωρήσεις και να συμβιβαστούμε με καταστάσεις. Πρέπει, όμως να μάθουμε να αναγνωρίζουμε πότε κάτι ξεπερνάει τα όρια μας και πότε μπορεί να λειτουργήσει για το καλό μας. Ωστόσο, όταν κάτι υπερβαίνει τις δυνάμεις, μας προκαλεί δυσφορία και έντονη δυσαρέσκεια, τότε θα πρέπει να επιλέγουμε πάντα τις ενοχές.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Hinton Jr, A. O., McReynolds, M. R., Martinez, D., Shuler, H. D., & Termini, C. M. (2020). The power of saying no. EMBO reports, 21(7), e50918.
Maté, G. (2011). When the body says no: The cost of hidden stress. Vintage Canada.
Menon, V., & D’Esposito, M. (2022). The role of PFC networks in cognitive control and executive function. Neuropsychopharmacology, 47(1), 90-103.
Rachidi, I., Minotti, L., Martin, G., Hoffmann, D., Bastin, J., David, O., & Kahane, P. (2021). The insula: a stimulating Island of the brain. Brain Sciences, 11(11), 1533.
Roozendaal, B., McEwen, B. S., & Chattarji, S. (2009). Stress, memory and the amygdala. Nature Reviews Neuroscience, 10(6), 423-433.
Rudebeck, P. H., & Rich, E. L. (2018). Orbitofrontal cortex. Current Biology, 28(18), R1083-R1088.
Stevens, F. L., Hurley, R. A., & Taber, K. H. (2011). Anterior cingulate cortex: unique role in cognition and emotion. The Journal of neuropsychiatry and clinical neurosciences, 23(2), 121-125.
Squire, L. R., & Cave, C. B. (1991). The hippocampus, memory, and space. Hippocampus, 1(3), 269-271.
