Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου προστατεύονται μεταξύ άλλων το δικαίωμα στη ζωή, η προσωπική ελευθερία και οι προσωπικές επιλογές, καθώς και η ελευθερία συνείδησης, θρησκείας και έκφρασης. Η συνύπαρξη και ταυτόχρονη τήρηση αυτών των θεμελιωδών αρχών δημιουργεί σε συγκεκριμένες περιπτώσεις το παράδοξο της μεταξύ τους σύγκρουσης. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η δωρεά οργάνων και, κυρίως, το ζήτημα της συναίνεσης του δότη.
Τι είναι, λοιπόν, σημαντικότερο; Η ζωή του ασθενή που έχει ανάγκη το μόσχευμα ή η προσωπική επιλογή του νεκρού; Τίθεται, λοιπόν, ένα ηθικό δίλημμα ικανό να προκαλέσει σφοδρές αντιπαραθέσεις στο πλαίσιο των λεπτών ισορροπιών του. Την απάντηση στην ηθική γκρίζα ζώνη τη δίνει ο νομοθέτης, που στην Ελλάδα ορίζει την ισχύ της Μη Εικαζόμενης ή Μη Τεκμαιρόμενης Συναίνεσης. Δηλαδή για τη δωρεά οργάνων στη χώρα μας απαιτείται η εκ των προτέρων συναίνεση του δότη μέσω της κάρτας Δωρητή, ή η συναίνεση των συγγενών του εκλιπόντος. Όπως και να έχει, η οικογένεια του δότη πάντα ενημερώνεται και ερωτάται για τη διάθεση των οργάνων προς μεταμόσχευση, ανεξαρτήτως νομοθετικής ισχύος ή μη της Τεκμαιρόμενης Συναίνεσης ή ύπαρξης της κάρτας Δωρητή.
Σε αυτό το σημείο προκύπτει ο πιο καθοριστικός ίσως παράγοντας στην εξασφάλιση των μοσχευμάτων. Ο λόγος, φυσικά, για την οικογένεια. Μία οικογένεια που θρηνεί, που είναι ψυχολογικά καταπονημένη, που δεν μπορεί να σκεφτεί καθαρά το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον και που σε πολλές περιπτώσεις ίσως αρνείται να αποδεχτεί ακόμα και τον χαμό του αγαπημένου της προσώπου. Πώς να αποδεχτεί κάποιος τον λεγόμενο εγκεφαλικό θάνατο τη στιγμή που βλέπει την καρδιά του συγγενή του να χτυπά, έστω και με μηχανική υποστήριξη; Πώς να πιστέψει ότι όντως δεν υπάρχει επιστροφή; Ακόμα και ο πιο ενημερωμένος πολίτης σε θέματα ιατρικής δεν πρόκειται να χάσει την ελπίδα του. Επομένως, πώς να δεχτεί να αφαιρεθούν τα όργανα του φαινομενικά ζωντανού αδερφού του, γιου, κόρης, συζύγου του;
Κι αν υπάρχει ιατρικό σφάλμα; Ή ακόμα χειρότερα, αν υφίσταται κάποιος δόλος; Ευτυχώς η απάντηση είναι απλή και ακέραιη, αφού περιλαμβάνει ένα σύνολο κλινικών δοκιμασιών ελέγχου του εγκεφαλικού στελέχους, όπως και παρακλινικών επιβεβαιωτικών δοκιμασιών. Οι δοκιμασίες αυτές διενεργούνται από τρεις έμπειρους στο θέμα ιατρούς, οι οποίοι δεν μπορούν να έχουν ιεραρχική σχέση μεταξύ τους. Ο ένας είναι ο θεράπων ιατρός, ο δεύτερος νευρολόγος ή νευροχειρουργός και ο τρίτος αναισθησιολόγος. Επίσης, απαιτείται επανάληψη όλης της διαδικασίας διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου δύο φορές, έτσι ώστε να αποφευχθεί και η παραμικρή πιθανότητα λάθους. Επομένως, είναι σαφές πως εξαλείφεται ο ανθρώπινος παράγοντας σφάλματος και κάθε υποψία δόλου. Είναι αναγκαία, λοιπόν, η σωστή και πλήρης ενημέρωση του κοινού.
Πρόκειται, βέβαια, για τη μισή λύση του προβλήματος που προκύπτει πολλές φορές με την άρνηση της οικογένειας. Το δεύτερο καθοριστικό βήμα είναι η ψυχολογική εκτίμηση των συγγενών και ο τρόπος προσέγγισής τους. Ακόμα και ο πιο ευαισθητοποιημένος σε θέματα δημόσιας υγείας και κοινού συμφέροντος πολίτης είναι πιθανό να αδιαφορήσει για τον συνάνθρωπό του τη στιγμή που βιώνει τον απόλυτο πόνο, την πιο ψυχοφθόρα εμπειρία της ζωής του. Σε αυτό το σημείο η σωστή επικοινωνία δύναται να άρει το τελικό εμπόδιο στη σωτηρία μίας άλλης ζωής. Ακόμα και αυτή η τόσο δυσάρεστη εμπειρία της απώλειας, ακόμα και ό, τι πιο αρνητικό υπάρχει στη ζωή, το αντίθετό της ουσιαστικά, ο ίδιος ο θάνατος, μπορεί να αποτελέσει πόρο για τη διατήρηση του συγκοινωνούντος δοχείου του. Η ζωή είναι η απάντηση.
Δυστυχώς στη χώρα μας η απάντηση αυτή φαίνεται να μη συναντά καν την ερώτησή της. Η αδιαφορία σε θέματα Υγείας και η έλλειψη ευαισθητοποίησης και κοινωνικής αλληλεγγύης έχουν ως αποτέλεσμα τα αποθαρρυντικά στατιστικά στη δωρεά οργάνων. Ενδεικτικά, το 2015 ο δείκτης δωρεάς οργάνων ήταν μόλις 3,5 δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού. Την ίδια στιγμή η Ισπανία κατέχει την πρωτιά με 35 δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού. Βέβαια, μεγάλο μερίδιο ευθύνης φέρει και η Πολιτεία, αφού για να αυξηθεί ο αριθμός των δοτών θα πρέπει αρχικά να εντοπιστούν οι δυνητικοί δότες και να εισέλθουν εγκαίρως στη ΜΕΘ. Στην Ελλάδα πολλές φορές ασθενείς με ενδείξεις εγκεφαλικού θανάτου δεν εισέρχονται ποτέ στη ΜΕΘ λόγω έλλειψης κλινών.
Σίγουρα η εφαρμογή ενός διαφορετικού νομοθετικού πλαισίου, όπως η Τεκμαιρόμενη Συναίνεση, θα μπορούσε να οδηγήσει άμεσα σε θεαματική αύξηση των ποσοστών στη δωρεά οργάνων. Ίσως στην προαναφερθείσα ηθική γκρίζα ζώνη κάτι τέτοιο να μην είναι απαγορευτικό. Ίσως να είναι ακόμα και θεμιτό, αφού με το πέρας της ζωής παύει να υφίσταται εν μέρει ο παράγοντας της προσωπικής επιλογής. Μα και πάλι προκύπτουν άλλα τόσα ζητήματα βιοηθικής που μόνο να περιπλέξουν μπορούν την κατάσταση. Είναι πολύ απλούστερη και αυτονόητη η προστασία των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένης της ελεύθερης βούλησης. Ταυτόχρονα, όμως, είναι υποχρεωτική η σωστή ενημέρωση και κυρίως η οργάνωση σε αυτό το τόσο ευαίσθητο θέμα, που μόνο οφέλη μπορεί να επιφέρει, κοινωνικά και οικονομικά.
Η απάντηση στην αρχική ερώτηση; Η δωρεά οργάνων είναι επιλογή. Υποχρέωση είναι ο σεβασμός αυτής της επιλογής, η ενίσχυση του μηχανισμού περάτωσής της και η ανάδειξη της αναγκαιότητάς της.
