Ο όρος προγραμματισμένη απαξίωση (planned obsolescence), γνωστός και ως ενσωματωμένη απαξίωση, έχει προκαλέσει έντονες συζητήσεις στην οικονομία, τον βιομηχανικό σχεδιασμό και την κοινωνία. Πρόκειται για μια στρατηγική, σύμφωνα με την οποία τα προϊόντα σχεδιάζονται με τρόπο ώστε να έχουν περιορισμένη διάρκεια ζωής, καθιστώντας τα παρωχημένα ή μη λειτουργικά μετά από ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Αυτή η πολιτική εξυπηρετεί κυρίως τους κατασκευαστές, οι οποίοι αποκομίζουν οφέλη από την ανάγκη των καταναλωτών να αντικαθιστούν συνεχώς τα προϊόντα τους, ενισχύοντας έτσι τον κύκλο της κατανάλωσης.
Εντούτοις, αυτή η στρατηγική έχει προκαλέσει πολλές ανησυχίες, τόσο για τις ηθικές της διαστάσεις όσο και για τις περιβαλλοντικές της επιπτώσεις, καθώς οδηγεί σε υπερβολική παραγωγή απορριμμάτων και επιβάρυνση του πλανήτη για την απαξίωση. Παρόλο που θεωρείται οικονομικά ωφέλιμη για τις επιχειρήσεις, οι συνέπειες της προγραμματισμένης απαξίωσης είναι ιδιαίτερα αρνητικές για τους καταναλωτές, οι οποίοι αναγκάζονται να πληρώνουν συνεχώς για νέα προϊόντα, ενώ η βιωσιμότητα των προϊόντων τους παραμένει αμφίβολη.
Το Καρτέλ “Phoebus”
Η ιδέα της προγραμματισμένης απαξίωσης εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1920 και συνεχίστηκε μέχρι την αρχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν κατασκευαστές λαμπτήρων, όπως η General Electric, η Philips και η Osram, συμφώνησαν να περιορίσουν τη διάρκεια ζωής των λαμπτήρων τους στις 1.000 ώρες (από τις 2500). Αυτό ήταν το περίφημο καρτέλ Phoebus, που θεωρείται η πρώτη οργανωμένη εφαρμογή αυτής της στρατηγικής. Η πρακτική αυτή επεκτάθηκε σταδιακά σε πολλούς τομείς, όπως η αυτοκινητοβιομηχανία, οι οικιακές συσκευές και τα ηλεκτρονικά.
Πώς Λειτουργεί
Η προγραμματισμένη απαξίωση εφαρμόζεται με διάφορους τρόπους, όπως:
- Υλικά χαμηλής ποιότητας: Τα προϊόντα κατασκευάζονται με ευαίσθητα υλικά που φθείρονται γρήγορα, προκαλώντας την ανάγκη για αντικατάσταση πριν την αναμενόμενη διάρκεια ζωής τους.
- Τεχνολογικοί περιορισμοί: Ο σχεδιασμός γίνεται με τρόπο που αποτρέπει την επισκευή ή την αναβάθμιση, όπως με κολλημένα εξαρτήματα ή μη αποσπώμενες μπαταρίες, παραδείγματα είναι τα κινητά, οι φορητοί υπολογιστές και οι τηλεοράσεις. Τέτοιες πρακτικές αυξάνουν το κόστος επισκευής ή αναβάθμισης σε βαθμό που είναι ασύμφορο οικονομικά για τον καταναλωτή να προχωρήσει σε αυτές. Το αποτέλεσμα είναι η αντικατάσταση με την αγορά μιας νέας συσκευής.
- Πολιτισμική ή Ψυχολογική απαξίωση: Τα προϊόντα καθίστανται παρωχημένα λόγω της κυκλοφορίας νέων, πιο «μοντέρνων» μοντέλων, ακόμα και αν οι διαφορές είναι ελάχιστες και κυρίως εμφανισιακές και όχι λειτουργικές. Αυτή η πρακτική εφαρμόζεται κυρίως σε ηλεκτρονικές συσκευές, όπως τα κινητά τηλέφωνα, που τείνουν να αποτελούν και σύμβολο κοινωνικού στάτους.
Οι Επιπτώσεις
Οι καταναλωτές συχνά βρίσκονται παγιδευμένοι σε έναν αέναο κύκλο αγοράς και αντικατάστασης προϊόντων. Αυτός ο κύκλος, πρακτικά, θέτει τον καταναλωτή σε μια συνθήκη “ενοικίασης” (subscription business model) και όχι ουσιαστικής κατοχής του προϊόντος. Ο καταναλωτής καταβάλλει χρήματα σε τακτά χρονικά διαστήματα για να αντικαταστήσει και συνεχίσει να χρησιμοποιεί ένα προϊόν που έχει συγκεκριμένη ημερομηνία λήξης, χωρίς, παράλληλα, να παραχωρείται το δικαίωμα επισκευής ή αναβάθμισης. Αυτό το μοντέλο περιορίζει την αξία του προϊόντος για τον καταναλωτή, οδηγώντας τον σε συνεχείς δαπάνες, χωρίς να μπορεί να αξιοποιήσει πλήρως τη διάρκεια ζωής του προϊόντος.
Αυτό δεν είναι μόνο οικονομικά επιζήμιο, αλλά και περιβαλλοντικά καταστροφικό. Οι ηλεκτρονικές συσκευές, για παράδειγμα, αποτελούν μία από τις κύριες πηγές ηλεκτρονικών αποβλήτων, τα οποία συχνά καταλήγουν σε χωματερές, μολύνοντας το περιβάλλον και δημιουργώντας κινδύνους για την υγεία. Η συνεχής αντικατάσταση, σε συνδυασμό με την αδυναμία επισκευής ή αναβάθμισης, ενισχύει τη ροή αυτών των αποβλήτων, καθιστώντας δύσκολη τη μείωση των επιπτώσεων της βιομηχανίας στην οικολογία.
Η στρατηγική της προγραμματισμένης απαξίωσης έχει, λοιπόν, μακροπρόθεσμες συνέπειες, όχι μόνο για τους καταναλωτές, αλλά και για τον πλανήτη.
Η Αντίδραση των Καταναλωτών
Η προγραμματισμένη απαξίωση εγείρει σοβαρά ηθικά ζητήματα, καθώς οι καταναλωτές συχνά νιώθουν εξαπατημένοι όταν τα προϊόντα που αγοράζουν έχουν σχεδιαστεί με σκοπό να χαλάσουν ή να καταστούν αχρηστευμένα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η πρακτική αυτή δημιουργεί αμφιβολίες ως προς τη διαφάνεια και την υπευθυνότητα των κατασκευαστών.
Το 2023, η Ευρωπαϊκή Ένωση προχώρησε στην έκδοση οδηγίας που θέτει σαφή όρια στις πρακτικές της προγραμματισμένης απαξίωσης, ουσιαστικά απαγορεύοντάς την. Η νέα νομοθεσία απαιτεί από τους κατασκευαστές να διασφαλίζουν ότι τα προϊόντα είναι ανθεκτικά, επισκευάσιμα και έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής.
Ωστόσο, στην πράξη είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποδειχτεί η σκοπιμότητα πίσω από αυτές τις πρακτικές. Ορισμένες χώρες, όπως η Γαλλία το 2015 και το 2020 και το Ηνωμένο Βασίλειο το 2023, στράφηκαν εναντίον κολοσσών κατασκευαστών ηλεκτρονικών συσκευών, επιβάλλοντας πρόστιμα που αγγίζουν τα 2 δισεκατομμύρια ευρώ για τις κακές πρακτικές τους. Παρόλα αυτά, η σκοπιμότητα αυτών των κακών πρακτικών είναι δύσκολο να αποδειχτεί, καθώς μπορεί να δικαιολογηθούν ως τεχνικά προβλήματα, είτε στο λογισμικό είτε στο υλισμικό των προϊόντων.
Από την άλλη πλευρά, τα πρόστιμα που επιβάλλονται στις μεγάλες εταιρείες συγκριτικά με τα κέρδη τους αποτελούν ουσιαστικά ένα “χαδι”, καθώς το ύψος τους είναι συχνά αμελητέο σε σχέση με τα τεράστια κέρδη που αποκομίζουν από την εφαρμογή αυτών των στρατηγικών. Αυτό δημιουργεί την αίσθηση ότι, παρά τις νομικές παρεμβάσεις, οι εταιρείες εξακολουθούν να αποκομίζουν οφέλη από τη στρατηγική της προγραμματισμένης απαξίωσης.
Η αυξανόμενη ευαισθητοποίηση των καταναλωτών οδηγεί σε κινήματα κατά της προγραμματισμένης απαξίωσης. Πολλοί απαιτούν διαφάνεια στον τρόπο κατασκευής των προϊόντων, ενώ άλλοι στηρίζουν πρωτοβουλίες για τη διευκόλυνση της επισκευής, όπως το «δικαίωμα στην επισκευή». Επίσης, αυξάνεται η ζήτηση για ανθεκτικά προϊόντα που μπορούν να αναβαθμιστούν ή να επισκευαστούν εύκολα.
Πηγές άρθρου:
Environment Analyst (2023). «EU Law Will Ensure Product Durability: Directive Will Ban Greenwashing and Designed Obsolescence, Requiring Environmental Claims to Be Backed by Evidence — and Those Based Solely on Offsetting Will Not Qualify.» Environment Analyst, 17 Μαΐου 2023. Ανακτήθηκε από: https://environment-analyst.com/global/109402/eu-law-will-ensure-product-durability. [Τελευταία πρόσβαση: 3 Ιανουαρίου 2025].
Krajewski, M. (2014). “The Great Lightbulb Conspiracy: The Phoebus cartel engineered a shorter-lived lightbulb and gave birth to planned obsolescence”. IEEE Spectrum. Ανακτήθηκε από: https://spectrum.ieee.org/the-great-lightbulb-conspiracy [Τελευταία πρόσβαση: 3 Ιανουαρίου 2025].
MacKinnon, J. B. (2016). “The L.E.D. Quandary: Why There’s No Such Thing as ‘Built to Last'”. The New Yorker. Ανακτήθηκε από: https://www.newyorker.com/business/currency/the-l-e-d-quandary-why-theres-no-such-thing-as-built-to-last [Τελευταία πρόσβαση: 3 Ιανουαρίου 2025].
O’Brien, J. P. (2023). Can You Be Sued for “Planned Obsolescence”? JOHN P. O’BRIEN. Ανακτήθηκε από: https://www.johnpobrienesq.com/can-you-be-sued-for-planned-obsolescence/#:~:text=Planned%20obsolescence%20is%20when%20products,common%20than%20many%20people%20realize. [Τελευταία πρόσβαση: 3 Ιανουαρίου 2025].
Piepenbring, D. (2014). Planned Obsolescence. The Paris Review.Ανακτήθηκε από:https://www.theparisreview.org/blog/2014/10/07/planned-obsolescence/ [Τελευταία πρόσβαση: 3 Ιανουαρίου 2025].
