Σατυρικό δράμα: Γένεση και χαρακτηριστικά του είδους

Το σατυρικό δράμα, μαζί με την τραγωδία και την κωμωδία, συμπληρώνουν τα τρία είδη του αρχαίου δράματος. Οι περισσότεροι εξ ημών είμαστε εξοικειωμένοι με τα δύο τελευταία, ακόμη και αν δεν έχουμε εντρυφήσει στην βαθιά μελέτη αυτών.

Η δημιουργία και η πρώιμη φάση του σατυρικού δράματος συνδέονται με την γένεση της τραγωδίας. Τον 5^ο αιώνα π.Χ., χάρη στον Πρατίνα  γίνεται δημοφιλές και ενσωματώνεται στο πρόγραμμα των εν Άστει Διονυσίων. Ο κάθε τραγικός ποιητής παρουσίαζε τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα. Από τα μέσα του 4^ου αιώνα π.Χ. ( που ξεκίνησε η παρακμή του είδους) μόνο ένας εκ των τριών ποιητών που συμμετείχαν αναλάμβανε ( ίσως με κλήρωση ή με δική του πρωτοβουλία) να γράψει και ένα σατυρικό δράμα. Το έργο αυτό, παιζόταν στην αρχή των δραματικών αγώνων ( εκτός συναγωνισμού) τιμητικά για τον θεό Διόνυσο.

Σύμφωνα με τους μελετητές, το σατυρικό δράμα εντάσσεται στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ τραγωδίας και κωμωδίας έχοντας τόσο ομοιότητες όσο και διαφορές με τα δύο αυτά είδη. Ο φιλόσοφος, Δημήτριος ο Φαληρεύς, στο δοκίμιο του «Περί ερμηνείας», του αποδίδει τον χαρακτηρισμό «τραγωδία παίζουσα».

Πώς ερμηνεύεται όμως η φράση του Δημήτριου, συγκρίνοντας το σατυρικό δράμα με την κωμωδία και την τραγωδία;

Αρχικά, το σατυρικό δράμα είναι στενά συνδεδεμένο με την τραγωδία, τόσο στους υποκριτές, τους χορούς, το λεξιλόγιο και την ενδυμασία, όσο, επίσης, το μέτρο, την δομή και την δραματική μορφή του. Ένα ακόμη σημείο σύνδεσης είναι η θεματολογία τους, δεδομένου ότι και τα 2 είδη αντλούν τα θέματα τους από τους μυθικούς κύκλους.

Advertisements

Από την άλλη, ως προς τον τόνο και την ατμόσφαιρα, είναι πιο κοντά στην κωμωδία. Στόχος του είναι πάντα η αίσια έκβαση, που είναι κοινό στην κωμωδία, έτσι ώστε οι θεατές να διασκεδάσουν και να αποφορτιστούν. Μη ξεχνάμε εξάλλου, ότι το σατυρικό δράμα παιζόταν στο τέλος μιας τετραλογίας. Ο τόνος του, δεν είναι δηκτικός και επικριτικός αλλά ευχάριστος και ανέμελος.

Τέλος, τον χορό στο σατυρικό δράμα, εν αντιθέσει με τα άλλα δύο είδη, αποτελούν οι σάτυροι μαζί με τον γέροντα πατέρα τους, Σ(ε)ιληνό. Απο αυτούς πήρε το όνομα του το είδος. Πρόκειται για μικρόσωμα ανθρωπόμορφα πλάσματα της φύσης, κάτοικοι των δασών που έγιναν ακόλουθοι του θεού Διονύσου. Έχουν σώμα ανθρώπου, μυτερά αυτιά, με πόδια τράγου και ουρά αλόγου. Παριστάνονται συνήθως με γενειάδα, μικρή φαλάκρα, γυμνοί, με ανάκατα άγρια μαλλιά παραπέμποντας έτσι στην ζωώδη φύση τους. Είναι λάτρεις του κρασιού, του έρωτα και των υλικών απολαύσεων. Όντα οκνηρά, θρασύδειλα, κουτοπόνηρα, αφελή, αναξιόπιστα που συνεχώς χορεύουν και τραγουδούν.

Ο Σ(ε)ιληνός είναι αυτόνομο δραματικό πρόσωπο αλλά συγχρόνως συμπεριφέρεται ως εκπρόσωπος των σατύρων. Οι σάτυροι, μέσα στην ιστορία που εμπλέκονται, βρίσκονται συνήθως σε συνθήκες δουλείας ή αιχμαλωσίας, από την οποία απελευθερώνονται στο τέλος και επιστρέφουν στον αφέντη τους, τον Διόνυσο. Ο χορός των σατύρων δεν παρατηρεί απλώς ή σχολιάζει τις εξελίξεις ( όπως συμβαίνει στην τραγωδία) αλλά παρεμβαίνει συνεχώς καθορίζοντας την ατμόσφαιρα και την δράση.

Τα σημαντικότερα γνωρίσματα του σατυρικού δράματος

Απαριθμώντας τα χαρακτηριστικά του είδους μπορούμε να συνοψίσουμε τα εξής:

• Μόνιμη χρήση του χορού των σατύρων

•  Χρήση μυθολογικών υποθέσεων. Το σατυρικό δράμα, όπως αναφέραμε, αντλεί τα θέματα του από τον μύθο, τον οποίο παρωδεί, χωρίς να τον χλευάζει . Αυτό είναι η κυριότερη πηγή του κωμικού στοιχείου, αφού κορυφαίες μυθολογικές μορφές (όπως ο Ηρακλής, ο πολύφημος, ο Ερμής) υποβιβάζονται σε ευτελείς ρόλους της καθημερινής ζωής.

• Χρήση ίδιας γλώσσας, μέτρου και δραματουργικών τρόπων με την τραγωδία, προσαρμοσμένα στην ιδιαίτερη φύση του είδους. Ύπαρξη μεγαλύτερης μετρικής ελευθερίας, σε σχέση με την τραγωδία.

• Το ύφος είναι έντονο, ζωηρό, με περιστασιακή χρήση χονδροκομμένων αστείων και βωμολοχιών.

• Περιορισμένο ρεπερτόριο στερεότυπων θεμάτων, αφηγηματικών στοιχείων, καταστάσεων και χαρακτήρων. Θέματα όπως, η απάτη, η υπερνίκηση τεράτων-γιγάντων, η παραβίαση των κανόνων φιλοξενίας, οι γάμοι, οι έρωτες, η διάσωση, η απόδραση είναι συχνά στο σατυρικό δράμα και θυμίζουν στοιχεία που συναντάμε στα λαϊκά παραμύθια

• Απουσία της σάτιρας σύγχρονων προσώπων ή καταστάσεων.

Τα διασωθέντα σατυρικά δράματα

Το σατυρικό δράμα που μας έχει σωθεί ακέραιο είναι ο «Κύκλωψ» του Ευριπίδη. Πρόκειται για το επεισόδιο της Οδύσσειας, στο νησί των Κυκλώπων, όπου ο Πολύφημος τρώει τους συντρόφους του Οδυσσέα και εκείνος με την σειρά του τυφλώνει τον Κύκλωπα. Μέχρι το 1911 αποτελούσε το μοναδικό δείγμα, αλλά από το 1950 και έπειτα ήρθαν στο φως περισσότερα κείμενα, μέσα από παπυρικές ανακαλύψεις.  Εκτός του «Κύκλωψ» σώζονται μεγάλα τμήματα δύο ακόμη σατυρικών ( Δικτυουλκοί του Αισχύλου και Ιχνευται του Σοφοκλή) καθώς και σπαράγματα άλλων δραμάτων.

Είναι σαφές, πως το έργο των μελετητών, ως προς την ανάλυση αποσπασματικών κειμένων, είναι αρκετά δύσκολο. Τα στοιχεία που υπάρχουν είναι ελλιπή και απαιτεί βαθιά γνώση, έρευνα και διασταύρωση πληροφοριών. Πολλές φορές το αποτέλεσμα μιας μελέτης, πιθανόν να μη δώσει ασφαλή απάντηση αλλά θα αποτελέσει μια βάσιμη εκδοχή.

Χαρακτηριστικά, αναφέρουμε το σατυρικό δράμα «Πρωτεύς» του Αισχύλου, Είναι ένα από τα κείμενα που μας έχουν διασωθεί σε μικρά αποσπάσματα. Από τον τίτλο και τα συμφραζόμενα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι αναφέρεται στο επεισόδιο της Οδύσσειας, όπου ο Μενέλαος βρέθηκε, μαζί με τους συντρόφους του,  για 20 μέρες στο νησί του Πρωτέα (Φάρος) και προσπαθούσαν με το ψάρεμα και το κυνήγι να κορέσουν την πείνα τους. Από την επική διήγηση του Ομήρου, μπορούμε να καταλάβουμε περίπου την δράση μέσα σ’ αυτό το σατυρικό δράμα καθώς και τα πιθανά πρόσωπα του έργου.

Ο κρατήρας του Προνόμου

Το θέατρο, εξαιτίας της δημοφιλίας του, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους Αθηναίους αγγειογράφους του 5^ου – 4^ου αι. π.Χ. Ο κρατήρας του Προνόμου, είναι ένα ελικωτό αγγείο, που χρονολογείται περί στα 400 π.Χ και βρέθηκε στο Runo της Απουλίας. Το αγγείο αυτό, είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την ιστορία του δράματος, γιατί είναι μια σπανιότατη απεικόνιση των συντελεστών ενός σατυρικού δράματος ( ηθοποιοί, χορευτές, συγγραφέας, μουσικοί).

Οι δύο ζώνες της παράστασης

Στο κέντρο της πρώτης ζώνης βλέπουμε τον θεό Διόνυσο, καθισμένος σε μια κλίνη. Η γυναικεία που κρατάει αγκαλιά είναι, πιθανώς, η Αριάδνη. Στην άκρη της κλίνης κάθεται μια ανώνυμη γυναικεία μορφή, φορώντας τον μακρύ ποδήρη χιτώνα των ηθοποιών και έχοντας στο χέρι της ένα προσωπείο. Δίπλα σ αυτήν την μορφή βλέπουμε τον φτερωτό Ίμερο ( ακόλουθος της θεάς Αφροδίτης) που ενσαρκώνει τον ερωτικό πόθο. Δεξιότερα είναι δυο εκ των ηθοποιών, των οποίων η ενδυμασία φανερώνει και τους ρόλους που ενσαρκώνουν. Ο ένας ενσαρκώνει τον Ηρακλή και ο άλλος τον γέροντα Σ(ε)ιληνό. Στα αριστερά της κλίνης, στέκεται ο τρίτος ηθοποιός με ποδήρη χιτώνα και τιάρα στο κεφάλι που πιθανόν υποδυόταν κάποιον ηγεμόνα. Δίπλα του δυο νεαρούς χορευτές ντυμένους σατύρους.

Στην αριστερή μεριά της κάτω ζώνης βλέπουμε τον ποιητή Δημήτριο, καθισμένο σε ένα τριποδικό τραπέζι και κρατώντας στο αριστερό του χέρι ένα κυλινδρικό ειλητάριο ( πιθανώς είναι το κείμενο). Στο κέντρο της κάτω ζώνης, απεικονίζεται ο αυλητής Πρόνομος καθισμένος σε έναν κλισμό και δίπλα του ένας νεαρός με την λύρα στο χέρι. Ανάμεσα στον ποιητή και στον Πρόνομο, ένας χορευτής χορεύει σε ζωηρό τόνο, φορώντας το προσωπείο του σατύρου και το χαρακτηριστικό περίζωμα  γύρω από την μέση του, από το οποίο κρέμεται ένα ομοίωμα φαλλού.

Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα το θέμα του σατυρικού δράματος που αναπαριστά ο κρατήρας, αλλά, βάσει των προσωπείων και της ενδυμασίας των ηθοποιών, συμπεραίνουμε πως ήταν μια από τις περιπέτειες του Ηρακλή στην Ανατολή.

Εν κατακλείδι…

Ακόμη και αν το σατυρικό δράμα, είναι, για κάποιους μη “μυημένους” στο αρχαίο δράμα, γνωστό ως τίτλος και οχι ως περιεχόμενο, αυτό δεν ακυρώνει την υπόσταση του και την δεσπόζουσα θέση του , τόσο στο ελληνικό όσο και στο παγκόσμιο δραματολόγιο. Η απόκτηση γνώσης και παιδείας, μέσα από την ανάγνωση σατυρικών κειμένων, λειτουργούν ως “φάροι” για την εξέλιξη του ανθρώπου στην σύγχρονη κοινωνία.

Βιβλιογραφία

1. Ρούσσος, Τάσος, Αισχύλου Αποσπάσματα, Μετάφραση – Σχόλια Τ. Ρ., εκδ. Κείμενα, Αθήνα 1985
2. Seidensticker, Bern, «Διθύραμβος, κωμωδία και σατυρικό δράμα» στο Justina Gregory, Όψεις και θέματα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, μτφρ. Μαρία Καίσαρ κ. ά., Παπαδήμας, Αθήνα 2010
3. Sutton, D. F., «Το σατυρικό δράμα», στο P. E. Easterling & B. M. W. Knox, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφρ. Ν. Κονομής κ. ά., Παπαδήμας, Αθήνα 2005
4. Χουρμουζιάδης, Νίκος Χ., Σατυρικά, εκδ. Εταιρεία Σπουδών Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 2 1984
5. Μανώλης Βουτυράς & Αλεξάνδρα Γουλάκη – Βουτυρά «Η αρχαία ελληνική τέχνη και η ακτινοβολία της», εκδ. Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη, 2011