Με την παγκόσμια ημέρα βιβλίου να πλησιάζει, δεν θα μπορούσαμε να μην κάνουμε λόγο για την κινηματογραφική μεταφορά ενός αριστουργήματος της μοντέρνας αμερικανικής λογοτεχνίας. Αναφερόμαστε φυσικά στο Catch-22, το ογκώδες αντιπολεμικό μυθιστόρημα του Joseph Heller, που κυκλοφόρησε το 1961. Στο σινεμά αποδόθηκε το 1970 από τον Mike Nichols (“The Graduate”, “Closer”), ενώ πρόσφατα ο George Clooney το μετέφερε σε μια μίνι-σειρά. Ιδανική ευκαιρία λοιπόν να επανεξετάσουμε την κάπως ξεχασμένη ταινία του 1970.
Η Πλοκή
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μια ομάδα ετερόκλητων πιλότων και σμηνάρχων έχει εγκαθιδρύσει μια αεροπορική βάση, σε ένα νησί λίγο έξω από την Ιταλία. Όπως είναι φυσικό, παράξενα συμβάντα λαμβάνουν χώρα μεταξύ των χαρακτήρων: ένας σμήναρχος που συνεχώς αυξάνει τον απαιτούμενο αριθμό αποστολών, ένας υπεύθυνος σίτισης που αρχίζει συνδικάτο και ανταλλάσσει τρόφιμα και αγαθά για κέρδος, ένας πιλότος που συνεχώς πέφτει στη θάλασσα και επιστρέφει σώος και αβλαβής, ένας άλλος πιλότος που δεν θέλει να φύγει επειδή έχει ερωτευτεί μια ιερόδουλη και άλλα πολλά. Και στη μέση όλων αυτών, ο Γιοσάριαν (Alan Arkin), πιλότος-βομβαρδιστής, που απλά θέλει να μείνει ζωντανός και να μην κινδυνεύει κάθε τρεις και λίγο λόγω των αεροπορικών αποστολών.
Το Βιβλίο-Ρίζωμα
Πριν πούμε για την ταινία, πρέπει να αφιερώσουμε δυο λόγια για το βιβλίο του Heller. Το Catch-22 λοιπόν κατά κοινή ομολογία αποτελεί έναν ογκόλιθο της αμερικανικής λογοτεχνίας: είναι αστείο, κωμικοτραγικό, μεθοδευμένο, πανέξυπνο και παρά τις 600+ σελίδες του κρατάει το ενδιαφέρον και περνάει τον αντιπολεμικό του χαρακτήρα.
Είναι όμως ένα βιβλίο δύσκολο στην κινηματογραφική του απόδοση, ακριβώς γιατί είναι αυτό που οι Deleuze και Guattari ονομάζουν ριζωματικό (βλ “Χίλια Πλατώματα”, κεφάλαιο 1). Με λίγα λόγια, δεν έχει μια συγκεκριμένη γραμμική αφήγηση, ούτε και ένα καθορισμένο κέντρο. Αντίθετα, αποτελείται από διάφορα φαινομενικά ασύνδετα περιστατικά, από συμβάντα που το καθένα έχει την δική του αξία. Αρχίζοντας να το διαβάζει κανείς νιώθει πως δεν ξέρει τι γίνεται, πως δεν βγάζει νόημα. Προχωρώντας όμως, οι σκηνές συνδέονται, οι χαρακτήρες και τα συμβάντα αρχίζουν και αναδεικνύουν την ιστορία, η αεροπορική βάση χτίζεται νοητικά, ως πολλαπλότητα σταδιακά παρουσιαζόμενων μερών. Όπως και το ρίζωμα, έτσι και το Catch-22 είναι σαν ένας χάρτης: δεν έχει συγκεκριμένη αρχή, μέση και τέλος, αλλά έχει πολλαπλά σημεία από τα οποία μπορείς να αρχίζεις να το διαβάζεις.
Έτσι ο Heller σχηματίζει τον χάρτη ενός ολόκληρου στρατοπέδου, όπως ο Kerouac σχημάτισε τον χάρτη ολόκληρης της Αμερικής. Ριζωματική τάση της αμερικανικής λογοτεχνίας: “Ωστόσο, ό,τι σημαντικό συνέβη, ό,τι σημαντικό συμβαίνει, προχωρά με το αμερικανικό ρίζωμα: μπήτνικ, αντεργκράουντ, υποχθόνιοι, ομάδες και συμμορίες, διαδοχικές πλευρικές ώσεις σε άμεση σύνδεση με το έξω” (“Χίλια Πλατώματα”, σ. 35).
Πάμε να δούμε πώς λειτούργησε η μεταφορά αυτού του ριζώματος στον κινηματογράφο.
Κριτική της ταινίας
Πριν μπούμε σε περισσότερες λεπτομέρειες αξίζει να τονίσουμε πως το Catch-22 είναι μια πολύ καλή ταινία που δεν ξεστρατίζει και τόσο από το βιβλίο-όχι πολύ, αλλά ξεστρατίζει όμως. Στην ταινία του Nichols πχ δεν εμπεριέχονται οι σκηνές του βιβλίου με τον ψυχολόγο που ζητάει από τον Γιοσάριαν να του αφηγηθεί τα όνειρά του. Ούτε εμπεριέχεται οι σελίδες με τον πιλότο που πυροβολούσε αρουραίους, ούτε οι ενδιαφέρουσες συζητήσεις για το deja vu, ούτε και άλλες ξεκαρδιστικές σκηνές. Από τη μία, αυτές οι παραλείψεις είναι κατανοητές: δεν μπορεί να συμπιεστούν 600 ολόκληρες σελίδες σε φιλμικό χρόνο 2 ωρών. Από την άλλη, με αυτόν τον τρόπο αισθανόμαστε πως η ταινία χάνει κάτι από το ειρωνικό, χιουμοριστικό, σουρεαλιστικό κλίμα του βιβλίου στο όνομα μιας κινηματογραφικής ψυχαγωγίας και συνοχής. Αναμενόμενο.
Η ταινία Catch-22 έχει και ως όπλο της ένα πολύ δυνατό καστ: Alan Arkin, Art Garfunkel, Jon Voight, Antony Perkins, Martin Sheen, Bob Balaban και ένας απολαυστικότατος Orson Welles δομούν μια ετερόκλητη ομάδα από χαρακτήρες που με την δική τους τρέλα αντιμετωπίζουν τον πόλεμο, την στρατιωτική εξουσία και την πιθανότητα του σκοτωμού τους.
Επιπροσθέτως, η σκηνοθεσία του Nichols -η φήμη του οποίου εκτοξεύτηκε μετά το The Graduate- μας δίνει ενδιαφέρουσες γωνίες λήψης και κάδρα.
Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε και το πολιτικό-κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κυκλοφόρησε η ταινία. Είμαστε την περίοδο του πολέμου στο Βιετνάμ, ο οποίος έχει ήδη κρατήσει πάρα πολύ και έχει επιφέρει μέγιστες απώλειες στις ΗΠΑ. Επόμενο είναι λοιπόν να κυκλοφορήσουν και αντιπολεμικές σάτιρες όπως το Catch-22 ή το MASH του Robert Altman, που γυρίστηκε την ίδια χρονιά και πάλι ασχολείται με μια πολυσχιδή ομάδα στρατιωτών που προσπαθούν να επιβιώσουν.
Έτσι, το Catch-22 αποτελεί μια αξιοπρεπή μεταφορά ενός τρισμέγιστου βιβλίου. Είναι μια ψυχαγωγική ταινία, με καλό καστ, σκηνοθεσία και σενάριο-ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε το πόσο δύσκολο και μεγάλο ήταν το σύγγραμμα του Heller. Αλλά, εντάξει, τι να κάνουμε, θα αναγκαστούμε να κλείσουμε με μια κοινοτοπία: το βιβλίο ήταν καλύτερο.
