Ο φανταστικά φρικιαστικός Δανός δημιουργός, Lars von Trier φαίνεται ότι έχει χτίσει μέρος της καριέρας του στην κινηματογραφική μελέτη της κατάθλιψης. Και καταφέρνει να την αντιπροσωπεύει οπτικά με τον πιο εντυπωσιακό, τον πιο ονειρικό τρόπο που θα μπορούσε κανείς να το κάνει. Σε αυτό το άρθρο θα κάνουμε ανάλυση των ψυχικών μοτίβων που προκύπτουν από τις αμφιλεγόμενες ταινίες Antichrist, Melancholia και Nymphomaniac, ανεπίσημα γνωστές και ως η Τριλογία της Κατάθλιψης.
Οι ταινίες του von Trier είναι στον πυρήνα τους εξαιρετικά προσωπικές και αποκαλυπτικές. Γεμάτες εικόνες, τεκμηριώνουν τον αγώνα του με σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές. Δείχνουν, την ίδια στιγμή, την εμπειρία του σκηνοθέτη με την τεχνική της έκθεσης στη γνωστική συμπεριφορική θεραπεία και την αναλυτική ψυχολογία του Γιουνγκ.
Στις συγκεκριμένες ταινίες, οι κεντρικές πρωταγωνίστριες είναι πάντα γυναίκες, έμμεση αναπαράσταση του εαυτού του von Trier, των οποίων οι μελαγχολικοί τρόποι αντιμετώπισης του τραύματός τους μας επιτρέπουν να κρίνουμε υποκειμενικά την κάθε κατάσταση, βάζοντας και τις δικές μας εμπειρίες στο μικροσκόπιο. Μέσα από τις ταινίες βλέπουμε πραγματικά ριζοσπαστικές ανθρώπινες αντιδράσεις, σε διάφορες μορφές, στο εκάστοτε ψυχολογικό τραύμα που βιώνουν.
Antichrist (2009)
Η πλοκή
Η μούσα του von Trier, Charlotte Gainsbourg, απεικονίζει μια γυναίκα που γνωρίζουμε μόνο ως She, ενώ ο σύζυγός της, που παίζει ο Willem Dafoe, είναι ο He. Την ώρα που οι δυο τους κάνουν σεξ, το παιδί τους πέφτει από το παράθυρο και βρίσκει ακαριαίο θάνατο. Η She είναι γεμάτη ενοχές και θλίψη· ο He λιγότερο. Αποφασίζουν να αποδράσουν σε μία καμπίνα στο δάσος όπου ο He, ως ψυχοθεραπευτής, αναλαμβάνει να της παρέχει συμβουλευτική υποστήριξη. Εκεί, τα πράγματα πάνε από το κακό στο χειρότερο. Συμβολικά και υπερρεαλιστικά γεγονότα οδηγούν την ήδη μανιακή She στα πρόθυρα της κρίσης. Αυτό που ακολουθεί είναι μια σειρά από έντονες πράξεις βίας.
Η έμπνευση
Η ταινία επηρεάστηκε από τον αγώνα που έδωσε ο von Trier με την κατάθλιψη και το άγχος. Ο ίδιος, σχολίασε την όλη εμπειρία ως έναν διασκεδαστικό τρόπο να δουλέψει τις ψυχικές του διαταραχές. Ακόμα, αντλεί έμπνευση από το είδος του τρόμου με σκοπό μια dark ατμόσφαιρα. Πράγματι, επιτυχία του Antichrist αποτελεί το γεγονός ότι η κατάθλιψη εκφράζεται και δια μέσω του το νεορομαντικού τοπίου και των υπερφυσικών στοιχείων. Έτσι, δημιουργούν ένα grotesque αριστούργημα, μια απροκάλυπτα σουρεαλιστική και φρικιαστική ψυχολογική ταινία τρόμου.
Τα ψυχικά μοτίβα
Γενικά, είναι δύσκολο να κατανοηθεί η καταστροφική μανία της γυναίκας. Η ταινία εκφράζει έντονα πώς η σαδιστική επιθετικότητα ασκείται ασυνείδητα από τη μητέρα στο γιο, όπως διαφαίνεται και στις λίγες σκηνές που τους βλέπουμε μαζί. Αυτό φαίνεται να απορρέει από το γεγονός ότι η γυναίκα φοβάται τον χωρισμό και βλέπει το παιδί σαν ένα εμπόδιο στη σχέση της. Η βία της γυναίκας είναι επίσης μια αντίδραση στον θεραπευτή σύζυγό της, ο οποίος, θέλοντας να την διορθώσει, όχι μόνο δεν κατανοεί, αλλά περιορίζει τον εσωτερικό της κόσμο, οπότε ο θεραπευτικός διάλογος καταλήγει σε μια επιθετική αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο. Και αυτό με τη σειρά του της δημιουργεί την επιθυμία για εκδίκηση. Σε αυτό το πλαίσιο, η ταινία θεωρείται ως μια κριτική στη γνωστική συμπεριφορική θεραπεία.
Melancholia (2011)
Η πλοκή
Την ημέρα του γάμου της, η Justine (Kirsten Dunst) προσπαθεί να κρατήσει υπό έλεγχο την σοβαρή κατάθλιψή της και να φαίνεται ευτυχισμένη μπροστά στον κόσμο. Μόνο η αδελφή της, Claire (Charlotte Gainsbourg), φαίνεται να καταλαβαίνει τι περνάει και προσπαθεί να την βοηθήσει, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ο γάμος ακυρώνεται και η Justine πέφτει πιο βαθιά στην ασθένειά της. Εν τω μεταξύ, ένας τεράστιος μπλε πλανήτης με το όνομα Melancholia κινείται απειλητικά προς τη Γη. Όλοι αντιμετωπίζουν αυτό το γεγονός με τον δικό τους τρόπο, αλλά μόνο η πρωταγωνίστρια ξέρει τι πραγματικά θα συμβεί.
Η έμπνευση
Ο von Trier εμπνεύστηκε κι αυτήν την ταινία από μια δική του εμπειρία. Η αρχική έμπνευση για το Melancholia ήταν ένα έντονο καταθλιπτικό επεισόδιο που βίωσε ο σκηνοθέτης. Κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας, ο θεραπευτής του von Trier ανέφερε ότι τα άτομα με κατάθλιψη τείνουν να αντιδρούν πιο ήρεμα σε καταστροφικές καταστάσεις γιατί έτσι κι’αλλιώς περιμένουν το χειρότερο. Πράγματι, παρόλο που ο κόσμος φαίνεται να φτάνει στο τέλος του, η Justine είναι ο μόνος άνθρωπος που παραμένει απόλυτα ήρεμος μπροστά στην επικείμενη καταστροφή.
Τα ψυχικά μοτίβα
Η Justine πάσχει από σοβαρή μελαγχολική κατάθλιψη. Αυτό δεν εξηγείται στην ταινία και, όντως, βλέπουμε λίγα για την προσωπικότητά της εκτός από τα γεγονότα που εκδηλώνουν την ψυχολογική της κρίση. Με κλινικούς όρους, η συμπεριφορά της Justine ονομάζεται ανηδονία, δηλαδή απώλεια ενδιαφέροντος για τις συνήθεις πηγές απόλαυσης. Έλκεται μόνο από τον πλανήτη Melancholia (σε μια σκηνή την βλέπουμε γυμνή κάτω από το μπλε φως) γιατί ταυτίζεται με την δική της αυτοκαταστροφική φύση. Το μόνο πράγμα που μπορεί να την ικανοποιήσει είναι η εξόντωση. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο von Trier επιλέγει να χρησιμοποιήσει συγκεκριμένες κινηματογραφικές τεχνικές για να δώσει στους θεατές μία διαστρεβλωμένη αίσθηση του χώρου και του χρόνου, σύνηθες σύμπτωμα της κατάθλιψης.
Nymphomaniac (2013)
Η πλοκή
Η ταινία χωρίζεται σε δύο μέρη και ακολουθεί την ιστορία της Joe (Charlotte Gainsbourg) από μικρή ηλικία. Η Joe έχει εμμονή με το σεξ και φοβάται ό,τι μπορεί να χαλάσει τις αποκλειστικά φυσικές απολαύσεις που προσφέρει η σεξουαλική επαφή. Ο αγώνας της πρωταγωνίστριας, η βαθμιαία ωρίμανσή της και η συλλεχθείσα σοφίας της, καθώς αντιμετωπίζει ό, τι και αν συμβεί στη ζωή της, είναι μερικά από τα πράγματα με τα οποία καταπιάνεται η ταινία. Υπάρχουν άφθονες σκηνές γύμνιας και σεξ καθώς, σύμφωνα με τον σκηνοθέτη, “το σεξ είναι πολύ σοβαρό για να παραμείνει μόνο στη βιομηχανία του πορνό.”
Η έμπνευση
Μετά την ανάγνωση του μνημειώδους “In Search of Lost Time” του Proust, ο von Trier εμπνεύστηκε να κάνει το Nymphomaniac. Ερωτήματα σχετικά με το σεξ και την σεξουαλικότητα διατρέχουν και τα δύο έργα, αλλά δεν αποτελούν το κύριο θέμα τους. Το κοινό τους είναι ότι απορρίπτουν αυτό που βλέπουν ως τεχνητό διαχωρισμό μεταξύ της αντικειμενικής αλήθειας αφενός και του συναισθήματος και της αντίληψης από την άλλη. Κάθε εμπειρία και αντικείμενο φιλτράρεται μέσα από την προσωπικότητα του ατόμου που τα βιώνει με μοναδικό τρόπο.
Τα ψυχικά μοτίβα
Στην ταινία απεικονίζεται με ακρίβεια η γυναικεία υπερσεξουαλικότητα. Αυτή εκδηλώνεται ως καθυστερημένη απάντηση στην παραμέληση, τη συναισθηματική κακοποίηση και άλλα είδη τραύματος που εμφανίζονται στην παιδική ηλικία. Η Joe βασίζεται στην σεξουαλική δραστηριότητα για να ξεφύγει από το άγχος, τη συναισθηματική δυσφορία και τον πόνο υποκείμενων ψυχολογικών προβλημάτων, όπως η κατάθλιψη. Και βασίζεται τόσο πολύ, που παύει να αισθάνεται. Σε μια άλλη κουβέντα, αν και το σεξ την ελέγχει, είναι απόλυτα συνειδητοποιημένη για την κατάστασή της. Ακόμα και σήμερα, η κοινωνία μας αποθαρρύνει τις γυναίκες από το να είναι σεξουαλικά διεκδικητικές και όταν μια γυναίκα περνά πέρα από τα όρια του κοινωνικά αποδεκτού, τότε της κολλάνε τις γνωστές ετικέτες. Ίσως γι’αυτό στο τέλος η Joe να λέει την ιστορία της με ντροπή.
Πηγή εικόνας: hindustantimes.com
Συμπεράσματα
Σε μια κοινωνία όπου συνήθως κρύβουμε και δεν μιλάμε για τις ψυχικές ασθένειες (και πολλές φορές τις δαιμονοποιούμε), ίσως η τέχνη, σε οποιαδήποτε μορφή της, είναι το μέρος όπου μπορούμε να αναζητήσουμε και να βρούμε σοβαρές και ειλικρινείς απεικονίσεις γι ‘αυτά τα θέματα.
Στην Τριλογία της Κατάθλιψης, ο Lars von Trier έχει απογυμνώσει την ψυχή του. Δεν έχει αποκαλύψει εντελώς την ωμότητα των σκέψεών του, αλλά έχει αφήσει πολλά πράγματα ανοιχτά για περαιτέρω ερμηνεία από το κοινό. Λέει τα πάντα, αλλά δεν λέει τίποτα. Σαν αληθινός καλλιτέχνης, ο von Trier δημιούργησε ίσως περισσότερες ερωτήσεις από ό,τι απάντησε. Από όποια γωνία και να το κοιτάξεις, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο άνθρωπος είναι μία ιδιοφυΐα. Και αν δεν έχεις δει τις παραπάνω ταινίες, ήρθε η ώρα να το κάνεις!
