Για αρχή, ας διευκρινίσουμε τον όρο Κώδικας· προέρχεται απ’ τον λατινικό όρο codex που σημαίνει σώμα, σωμάτιο. Όταν, στο πλαίσιο της παλαιογραφίας, αναφερόμαστε σε κώδικες εννοούμε βιβλιοδετημένες σελίδες παπύρου, περγαμηνής ή χαρτιού πάνω στις οποίες γράφονταν χειρόγραφα κείμενα. Οι χειρόγραφοι, αυτοί, κώδικες χρησιμοποιούνταν ευρέως πριν από την τυπογραφία.
Τι χρωστούμε στους κώδικες; Λίγο πολύ τους οφείλουμε όλη σχεδόν την γραπτή παράδοση του δυτικού πολιτισμού και, κυριότερα, τη διάσωση του αρχαιοελληνικού και του ρωμαϊκού. Σημαντικά κείμενα- πυλώνες του πολιτισμού μας, που διασώθηκαν από τους αντιγραφείς στα scriptorium, θα μπορούσαν σε άλλη περίπτωση να είχαν εκλείψει για πάντα.
1. Σκριπτόριο
Στο νούμερο 1 ας αναφερθούμε στο σκριπτόριο – ή με τον λατινικό του όρο: scriptorium. Τα σκριπτόρια δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ειδικά διαμορφωμένοι χώροι, συνήθως στα μεσαιωνικά και βυζαντινά μοναστήρια, μέσα στους οποίους συνέβαινε η ανάγνωση και αντιγραφή των κειμένων. Συχνά ο όρος scriptorium μπορεί να αναφέρεται στο ειδικό ξύλινο γραφείο επί του οποίου βρισκόταν ο κώδικας και ο αντιγραφέας – σε συνθήκες ακραίας ησυχίας- επιδιδόταν στο έργο του.
2. Γραφείς και αντιγραφείς
Οι γραφείς και οι αντιγραφείς δεν ήταν αποκλειστικά μοναχοί του μοναστηριού αλλά μπορεί να προέρχονταν και από τις τάξεις των κληρικών ή ακόμα και των λαϊκών ανθρώπων.
Οι γραφείς χωρίζονταν σε ειδικότητες ανάλογα με τα τα προσόντα και τις ικανότητές τους:
Στενογράφοι ( ή ταχυγράφοι): Είχαν την ικανότητα να γράφουν με ταχείς ρυθμούς καθ’ υπαγόρευση ή να κρατούν σημειώσεις κατά τη διάρκεια συζητήσεων για κάποιο Κώδικα.
Καλλιγράφοι: Οι καλλιγράφοι ήταν εκείνοι που διακοσμούσαν τους τίτλους και τα πρωτογράμματα (βλ. παρακάτω εικόνα) με καλαίσθητα θέματα και μοτίβα. Αρκετά από αυτά τα μοτίβα μάλιστα είναι τόσο λεπτοδουλεμένα και περίτεχνα που αποτελούν από μόνα τους πολύτιμα έργα τέχνης!
Χρυσογράφοι: Οι χρυσογράφοι ήταν υπεύθυνοι για την επένδυση γραμμάτων ή μερών του κειμένου με χρυσό (χρυσό χρώμα ή λεπτά φύλλα χρυσού). Οι ερυθρογράφοι αναλάμβαναν να γράφουν με κόκκινο χρώμα.
Μικρογράφοι: Στου βυζαντινούς κώδικες πολύ συχνά συναντούμε δίπλα από τα κείμενα εικόνες ή αλλιώς μικρογραφίες. Οι μικρογραφίες μπορεί να βρίσκονταν τόσο στα περιθώρια του κειμένου ή ακόμα και να καταλάμβαναν ολόκληρη σελίδα. Οι μικρογράφοι, λοιπόν, ήταν εκείνοι που αναλάμβαναν τη δημιουργία των μικρογραφιών. Οι παραστάσεις των μικρογραφιών είναι παρμένες από την καθημερινή ζωή, την καθημερινότητα των αυτοκρατόρων, τη ζωή των Αγίων ή είχαν πολεμικά θέματα.
3. Απασχόληση «πολυτελείας»
Στα χρόνια εκείνα ήταν κοινή παραδοχή πως όποιος κατείχε μια θέση στα «scriptoria» και ασχολούνταν με την αντιγραφή κειμένων ήταν άνθρωπος άξιος σεβασμού. Αυτό γιατί η αντιγραφή συνιστούσε μια απασχόληση κύρους και υψηλού επιπέδου. Άλλωστε, οι αριστοκράτες ξόδευαν συχνά υπέρογκα ποσά στην παραγγελία βιβλίων από τους αντιγραφείς. Δυστυχώς, πριν την ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο, η ανάγνωση και, κυρίως, η κατοχή βιβλίων ήταν προνόμιο των λίγων.
4. Η Θεοδώρα Ραούλαινα
Η Θεοδώρα Ραούλαινα ήταν αριστοκράτισσα του 13ου αιώνα μ.Χ. και κατείχε υψηλή μόρφωση. Διέθεσε μεγάλος μέρος της περιουσίας της στην κατασκευή αριστοτεχνικών κωδίκων και μάλιστα είχε καλλιγραφήσει και η ίδια, μόνη της, δύο χειρόγραφα.
5. Ο νόμος της σιωπής
Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, στα σκριπτόρια των μοναστηριών οι κανόνες περί σιωπής ήταν απαράβατοι. Η συνεννόηση μάλιστα μεταξύ αντιγραφέων και βιβλιοθηκάριου γινόταν με τη χρήση νοηματικής γλώσσας.
5 + 1. Ο Σιναϊτικός κώδικας. Ο παλαιότερος ελληνικός κώδικας.
Ο Σιναϊτικός κώδικας πρόκειται για τον παλαιότερο σωζόμενο ελληνικό κώδικα και είναι ουσιαστικά ένα χειρόγραφο κείμενο της Αγίας Γραφής στα ελληνικά. Χρονολογείται στα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ. και σήμερα φυλάσσεται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου…
Πηγές:
- http://www.xanthi.ilsp.gr/istos/manuscript/labs/labs_1.htm
Γραφείς και αντιγραφείς – Βιβλιογραφικά εργαστήρια
- https://www.kathimerini.gr/culture/books/956608/skriptorio-i-allios-o-kosmos-tis-siopis/ Σκριπτόριο, ή αλλιώς ο κόσμος της σιωπής
