Ο Ραντουάν Νασσάρ συστήθηκε στο ελληνικό κοινό όταν πριν λίγους μήνες κυκλοφόρησε η νουβέλα του “ένα ποτήρι οργή” (εκδόσεις Πατάκη, 2023).
Τρία χρόνια πριν τη συγγραφή της νουβέλας αυτής είχε κυκλοφορήσει το πρώτο και μοναδικό μυθιστόρημα του Ραντουάν Νασσάρ “αρχαία καλλιέργεια”. Γραμμένο το 1975, το έργο αυτό αντανακλά το συντηρητισμό που διέπει την κοινωνία της Βραζιλίας την περίοδο διακυβέρνησης της χώρας από τον στρατό έπειτα από το πραξικόπημα εις βάρος του Βραζιλιάνου Προέδρου Ζοάο Γκουλάρτ την 1η Απριλίου του 1964.
Το έργο του “αρχαία καλλιέργεια” κυκλοφόρησε προσφάτως στα ελληνικά επίσης από τις εκδόσεις Πατάκη και σε μετάφραση της Αθηνάς Ψύλλια.
Θέλοντας να αποτυπώσει όσα συμβαίνουν σε κοινωνικό επίπεδο βάζει στο κέντρο της αφήγησης του μια οικογένεια. Ιδιοκτήτες μιας φαζέντας -φυτεία με υποστατικό- καλλιεργούσαν τη γη και εξέτρεφαν ζώα.
Η οικογένεια λειτουργούσε με αυστηρή θρησκευτικότητα και ευσέβεια. Τα μέλη της εκτελούσαν τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις τους ευλαβικά, χαλιναγωγώντας και τιθασεύοντας τυχόν παρεκκλίνουσες διαθέσεις, αποφεύγοντας την πρόκληση προβλημάτων και τη διατάραξη των ισορροπιών στον εύρυθμο τρόπος ζωής που επέβαλαν η προνοητικότητα και η μέριμνα.
Σε ρόλο ποιμένα ο πατέρας κηρύσσει την αγάπη, την ενότητα και τη δουλειά, στοιχεία που εγγυώνται την ιερότητα της οικογενειακής ζωής υπό το άχθος του καθωσπρεπισμού. Ο Αντρέ, δευτερότοκος γιος της οικογένειας, μεγαλώνει μέσα σε αυτό το αυστηρό πατριαρχικό περιβάλλον. Έφηβος πια, προσπαθεί να τιφασεύσει τις αμαρτωλές ορμές του. Τα ερωτικά αισθήματα για την αδερφή του Άνα θα τον οδηγήσουν στη φυγή από την οικογενειακή εστία. Πριν κάποιος εντοπίσει όσα έκρυβε το βλέμμα του για την αδερφή του θα φροντίσει να εξαφανιστεί. Η ενότητα που θεωρείται αδιαμφισβήτητη θα διασπαστεί με την αποχώρησή του. Η οικογένεια θα θεωρήσει την πράξη του αυτή απόρροια ανωριμότητας καθώς ο Αντρέ προφύλαξε το μυστικό του επιδεικνύοντας σύνεση και αυτοσυγκράτηση.
Η επίσκεψη του μεγαλύτερου αδερφού του, Πέντρο, στο καταφύγιο του, όσα του είπε για τη θλίψη της μητέρας τους μα και της Άνας για την υποτιθέμενη αποστασία του, θα τον πείσουν να επιστρέψει. Ο άσωτος υιός, ο αποστάτης, θα γίνει δεκτός σαν να μην έλειψε ποτέ. Χρησιμοποιώντας την παραβολή του Ασώτου υιού, ο συγγραφέας, δημιουργεί τη δική του ανατρεπτική εκδοχή. Τη λύτρωση από τη μετάνοια και την υποταγή στις παλαιές αξίες θα αντικαταστήσει η αποδοχή από τον “άσωτο” της δυσκαμψίας και της αδιαλλαξίας των προπατόρων σε καθετί νέο.
Ο Νασσάρ εστιάζει στο κοινωνικό κύτταρο της οικογένειας για να εντοπίσει και να αναδείξει τις παθογένειες της κοινωνίας στη χώρα του ως προϊόν της πολιτικής κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει. Το θέσφατο των κανόνων που έχουν επιβληθεί από την κεφαλή της οικογένειας/καθεστώτος αφαιρεί το δικαίωμα αμφισβήτησης τους και επιτάσσει τη σύμπλευση ώστε να εξασφαλιστεί η παραμονή στον κοινωνικό ιστό. Στη Βραζιλία πάνω από 400 άτομα “χάθηκαν”, φυλακίστηκαν ή υπέστησαν βασανισμούς από το χουντικό καθεστώς του ’64. Με τον τρόπο αυτό ο συγγραφέας υπογραμμίζει το δίλημμα μεταξύ προσωπικών επιλογών και υπακοής στις κοινωνικές/πολιτικές επιταγές.
Παράλληλα, θίγει τη διαδικασία ενηλικίωσης του γιου που περνά μέσα απο την αποκαθήλωση του πατέρα, τη σύγκρουση με τις πατρικές διδαχές και πρακτικές.
Η εμμονή στον περίκλειστο τρόπο ζωής που δεν επιτρέπει επιρροές από εξωγενείς πηγές οδηγεί στη δημιουργία στρεβλών καταστάσεων. Κάπως έτσι θα μπορούσαμε να δούμε τα ερωτικά αισθήματα που ανέπτυξε ο Αντρέ για τη Άνα.
Λάτρης της αγροτικής ζωής, την οποία και επέλεξε να ακολουθήσει, ο Νασσάρ περιγράφει γλαφυρά την καθημερινότητα στη φαζιέντα, τη σχέση της φύσης με τη διαμόρφωση των συνθηκών ζωής, και επεκτείνεται στην επίδραση που ασκείται στη γλώσσα.
“…τέτοια πράγματα έλεγε πάντα εκείνος με τη χαρακτηριστική του σύνταξη, τραχιά και σκληραγωγημένη απ’ τον ήλιο και τη βροχή, ήταν ο ινώδης γεωργός που ξεδιάλεγε από το χώμα την άμορφη πέτρα που δεν ήξερε πόσο εύπλαστη γινόταν στα χέρια του καθενός μας.”
Η διαμόρφωση της γλώσσας διαφαίνεται και από τη ρήξη μεταξύ του λόγου του πατέρα και του λόγου του υιού. Ο διαφορετικός τρόπος έκφρασης που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας δείχνει τη μετάβαση από την ηθικολογία του πατέρα στην αφύπνιση του υιού.
Η έκθεσμος συμπεριφορά του Αντρέ, όπως αυτή συμβολίζεται στην αιμομικτική σεξουαλική επιθυμία, περιγράφεται με ποιητική και συνάμα αλληγορική γλώσσα, διαποτισμένη με βιβλικές μεταφορές.
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα
Ο Ραντουάν Νασσάρ γεννήθηκε το 1935 στην Pindorama, στην επαρχία Σάο Πάολο της Βραζιλίας από Λιβανέζους μετανάστες.
Σπούδασε νομικά και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο. Εργάστηκε ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα Jornal de Bairro. Το 1970 έγραψε τη νουβέλα “ένα ποτήρι οργή” το οποίο εκδόθηκε 8 χρόνια αργότερα. Εν τω μεταξύ, το 1975 θα εκδοθεί το βιβλίο του “Αρχαία καλλιέργεια” που κυκλοφόρησε και αυτό στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη. Και τα δύο αυτά έργα του θα μεταφερθούν στον κινηματογράφο από Βραζιλιάνους παραγωγούς.
Το 1977 θα κυκλοφορήσει συλλογή διηγημάτων που είχε συγγράψει τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 με τίτλο “Menina a Caminho”.
Το 1984, παρ’ όλη τη θετική υποδοχή των έργων του από τους κριτικούς, ο Νασσάρ αποφασίζει να αποσυρθεί στο αγρόκτημά του και να ασχοληθεί επαγγελματικά με τη γεωργία.
Το 2016 θα του απονεμηθεί το βραβείο Camões, το πιο διάσημο βραβείο πορτογαλικής λογοτεχνίας.
Η νουβέλα “ένα ποτήρι οργή” ήταν υποψήφια στη μακρά λίστα για το Διεθνές Βραβείο Booker 2016. Έκτοτε και οι δύο νουβέλες του μεταφράστηκαν και εκδόθηκαν εκ νέου διεθνώς. Μέχρι τώρα έχει μεταφραστεί σε δεκαέξι γλώσσες.
Η συγγραφή των δύο αυτών έργων του ήρθε σε μια περίοδο πολιτικής και κοινωνικής αναταραχής στη Βραζιλία.
Στις 31 Μαρτίου του 1964 ο Βραζιλιάνος πρόεδρος Ζοάο Γκουλάρτ ανατράπηκε με στρατιωτικό πραξικόπημα το οποίο κορυφώθηκε την 1η Απριλίου 1964 και διήρκεσε μέχρι το 1985.
Τα είκοσι ένα αυτά χρόνια στη Βραζιλία πάνω από 400 άτομα “χάθηκαν”, φυλακίστηκαν ή υπέστησαν βασανισμούς από το χουντικό καθεστώς. Ήταν μια περίοδος σκοταδισμού και συντηρητισμού για τη χώρα.
Οπισθόφυλλο:
Μέσα από μια οικογενειακή ιστορία, με επίκεντρο την επιστροφή του «άσωτου υιού», η Αρχαία καλλιέργεια πραγματεύεται τα προαιώνια θέματα της πατριαρχίας, των ορίων της συνύπαρξης στους κόλπους της οικογένειας, της ελευθερίας, της μοναξιάς, της βίας. Ο Νασσάρ το κάνει αυτό με τρόπο αριστοτεχνικό και πρωτότυπο, επαναπροσδιορίζοντας τη γλώσσα απ’ την αρχή, σε ένα κείμενο γεμάτο εικόνες και μεταφορές που ενεργοποιούν όλες τις αισθήσεις του αναγνώστη που καλείται να επιστρέψει στη δική του πρώτη ανάγνωση, στη δική του μύηση στον κόσμο της λογοτεχνίας. Για τον Αντρέ, που μεγαλώνει σε μια φάρμα στη Βραζιλία, η ζωή αποτελείται από «τη γη, το στάρι, το ψωμί, το τραπέζι μας, την οικογένειά μας». Ο Αντρέ αγαπάει τη γη του, φοβάται τον αυταρχικό, θρησκευόμενο πατέρα του, που ιερουργεί από την κορυφή του τραπεζιού ωσάν σε άμβωνα, και μισεί τον εαυτό του για τα ανομολόγητα συναισθήματα για την αδερφή του Άνα. Λυρική και αισθησιακή, διαποτισμένη από βιβλική τραγικότητα, η Αρχαία καλλιέργεια ακολουθεί τον Αντρέ στο δύσκολο μονοπάτι προς την ενηλικίωση, στον διχασμό που βιώνει ανάμεσα σε σώμα και ψυχή, στο χρέος και στην ελευθερία. Μετά τη συγγραφή της Αρχαίας καλλιέργειας, του μοναδικού του μυθιστορήματος, το 1975, και της εμβληματικής του νουβέλας Ένα ποτήρι οργή (1978, Εκδόσεις Πατάκη, 2023), ο Νασσάρ αποσύρθηκε από τα γράμματα και αφοσιώθηκε στην καλλιέργεια της γης για περισσότερα από σαράντα χρόνια. Τα δύο αυτά βιβλία τού χάρισαν την κορυφαία θέση στα βραζιλιάνικα γράμματα, μαζί με τον Γκιμαράες Ρόζα και την Κλαρίσε Λισπέκτορ. «Το τέλος κάθε κεφαλαίου μάς κάνει να διψάμε για το επόμενο, σε μια πορεία καταιγιστική, σε μια ανάγνωση που δεν απολαμβάνει απλώς, αλλά καταβροχθίζει το κείμενο». Becca Rothfeld, Bookforum «Με την έκδοση του πρώτου, και μοναδικού, μυθιστορήματός του, ο Νασσάρ έγινε μύθος στη Βραζιλία. Τώρα, με τη μετάφρασή του στα αγγλικά, κερδίζει τον κόσμο ολόκληρο». The Independent
[πηγή: εκδόσεις Πατάκη]
