Ο Κωστής Παλαμάς μέσα από τα μάτια του Δημήτριου Βεζανή καταδεικνύει πως μια κριτική μελετή αποκτά φιλοσοφικές όψεις. Στην εν λόγω κριτική μελέτη που τιτλοφορείται «Ο Παλαμάς Φιλόσοφος», επιχειρείται από τον Βεζανή να παρουσιαστεί η ποιητική του Κωστή Παλαμά προσαρμοσμένη στον ιδεολογικό του προσανατολισμό, καθώς και στο φιλοσοφικό του υπόβαθρο. Ο τίτλος του εν λόγω μελετήματος προκαλεί δέλεαρ, ήδη προϊδεάζει τον αναγνώστη για το περιεχόμενο της κριτικής του, οιονεί για μία φιλοσοφική ερμηνεία-ανάλυση του παλαμικού έργου.
To έργο του Βεζανή δομείται σε τέσσερα κύρια κεφάλαια: Α) Ποίηση και φιλοσοφία, Β) Η φιλοσοφία στα έργα του Παλαμά, Γ) Η φιλοσοφία του Παλαμά και Δ) Ο Παλαμάς και το έργο του.
Στο κεφάλαιο «Ποίησις και Φιλοσοφία», ο Βεζανής επιχειρεί να αναλύσει τη σχέση μεταξύ φιλοσοφίας και στην ποίησης, ώστε να αποδείξει στη συνέχεια της συλλογιστικής του πορείας- χρησιμοποιώντας ως κύριο άξονα τα ποιήματα του Παλαμά- τον συγκερασμό ποίησης και φιλοσοφίας, είτε ως προς τον φιλοσοφικό χαρακτήρα που δύναται να ενέχει η ποίηση, είτε ως προς τον ποιητικό χαρακτήρα που μπορεί να ενέχει η φιλοσοφία.
Επιχειρώντας ο Βεζανής να ορίσει τη φιλοσοφία, τονίζει ότι η ίδια κατέχει μέση θέση μεταξύ της επιστήμης που βασίζεται στους λογικούς νόμους και της εξαρτημένης ή της ελεύθερης δημιουργίας που προσιδιάζει στην τέχνη. Αξιοσημείωτος είναι και ο ρόλος της φιλοσοφικής ποίησης, η οποία ως τέτοια παριστάνει έννοιες και αιτιώδεις συνδέσμους και είναι η μόνη η οποία δεν έχει τίποτα ανάλογο στις υπόλοιπες τέχνες και στο σύνολο των τεχνών μπορεί να ενώσει τα ύψιστα δημιουργήματα του λογικού, τις έννοιες με τα ύψιστα δημιουργήματα του αισθήματος, το ωραίο και το καλλιτεχνικό. Αιτία του προαναφερθέντος γεγονότος, είναι το ότι άμεσο αντικείμενο της φιλοσοφικής ποίησης είναι η αλήθεια ή οι αλήθειες που μπορούν να φανερωθούν στη φιλοσοφική ποίηση, αφού φανερώνονται και οι σχέσεις, τα κατηγορήματα που απαρτίζουν την αλήθεια και δύνανται να παρίστανται συμβολικά. Εκ των προαναφερθέντων, συνάγεται το εξής συμπέρασμα: η φιλοσοφική ποίηση αξιολογικά, κατέχει την ανώτερη θέση μεταξύ των άλλων ποιητικών ειδών, διότι μόνον η εν λόγω ποίηση δικαιολογεί πλήρως την ύπαρξη της ποίησης ως τέχνης.
Στο κεφάλαιο «Η φιλοσοφία εις τα έργα του Παλαμά», αναδεικνύεται η προσπάθεια του Βεζανή, να φέρει στο φως τη φιλοσοφία που ενέχουν τα ποιητικά έργα του Παλαμά, προσπαθώντας να ανιχνεύσει τις φιλοσοφικές έννοιες που κρύβονται εντός των παλαμικών έργων. Ο Βεζανής αναφέρεται κυρίως στα εξής έργα του Παλαμά: οι «Βωμοί», η «Ασάλευτη Ζωή» και ο «Δωδεκάλογος του Γύφτου».
Ειδικότερα, ο «Τάφος» χαρακτηρίζεται «ως ένα από τα λυρικώτερα ποιήματα του ποιητή, περιέχοντας συγχρόνως και φιλοσοφική έννοια». Μέσω του ποιήματος αποκαλύπτεται η σχέση του «πνευματικού» προς το «γενικό». Το φιλοσοφικά σημαντικότερο είναι η φράση του ποιητή, «το στερνόν παράπονο» καθώς και η επίκληση του πνεύματος, της δύναμης του νου, της νόησης. Στο εν λόγω σημείο, γίνεται εμφανής η επιρροή που άσκησε στο Βεζανή το φιλοσοφικό ρεύμα του Γερμανικού Ιδεαλισμού, όπου συναντάται το «Πνεύμα» ως φιλοσοφικό υποκείμενο και ως έννοια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορεί να αποτελέσει η φιλοσοφία ο Fichte στο έργο του «Die Bestimmung des Menschen (1800)» (Ο προορισμός του ανθρώπου), το σκεπτόμενο υποκείμενο, το «Εγώ» αναμετρούμενο με τον εαυτό του, προσπαθώντας να ανακαλύψει την εσωτερικότητά του, συνομιλεί με το «Πνεύμα». Το εν λόγω Πνεύμα, προφανώς αντιστοιχεί στο πρόσωπο του Kant, αφού ο τελευταίος άσκησε τη σημαντικότερη επιρροή στο Fichte. Συνεχίζοντας ο Βεζανής την ανάλυση του ποιήματος παραθέτει τις εξής στροφές του ποιήματος, εκμαιεύοντας φιλοσοφικά τη Νόηση και το Πνεύμα:
Ώ μεγαλοφάνταστη
Των ιδεών γεννήτρα
Πάντα πολεμόχαρη,
Ποτέ ποτέ νικήτρα.
Ο κριτικός θεωρεί αξιοπρόσεκτο τον χαρακτηρισμό της Νόησης ως «πολεμοχαρής», αφού με το εν λόγω επίθετο δίνει ο ποιητής τη θεωρία του Πνεύματος ως ενεργούσας- δρώσας δύναμης (spontaneité) σε αντίθεση με την άλλη θεωρία που υποστηρίζει ότι η νόηση έγκειται στη θέα των γεγονότων (receptivité). Στην εν λόγω φιλοσοφική θεώρηση ανήκουν, κατά τον Βεζανή, σύγχρονοι φιλόσοφοι όπως ο Husserl, ο Rehmke. Εύλογα παρατηρεί κανείς τις φιλοσοφικές αναζητήσεις του Βεζανή μέσα από μελέτες πολλών φιλοσόφων και ιδίως την επιρροή που του άσκησε το φιλοσοφικό ρεύμα του γερμανικού ιδεαλισμού.
Οι έννοιες spontaneité και receptivité, γλωσσικά θυμίζουν τις γερμανικές έννοιες Spontaneität, δηλαδή την αυτενέργεια χωρίς τη συνείδηση της πράξης, το ενέργημα του πνεύματος, τη νόηση που τελείται με αυτενέργεια σε αντιδιαστολή με την επαίσθηση που είναι Receptivität,δεκτικότητα. Αναφορές για το πνεύμα, υπάρχουν και στον Schelling, όπου υποστηρίζει ότι αναφορικά με τον όρο «απόλυτος ιδεαλισμός, σημαίνει ότι εν αντιθέσει προς όλα τα πράγματα, που εξαρτώνται από τα άλλα πράγματα, το πνεύμα, ο νους ή ο λόγος, προϊόν του οποίου είναι ολόκληρη η αντικειμενική πραγματικότητα, φέρει την ιδιότητα του απολύτου, του μη εξαρτώμενου από οτιδήποτε άλλο έξω από τον εαυτό του».
Για τον Βεζανή διακρίνεται ως ύψιστης σημασίας το έργο του Παλαμά «Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου», διότι έχει «ουσιαστική λογική ενότητα». Φαίνεται ο «υπεράνθρωπος» που υμνείται στο δωδεκάλογο, να αντιπροσωπεύει όχι μόνο τη φιλοσοφία του Βεζανή , αλλά και τις εθνικοσοσιαλιστικές – πολιτικές πεποιθήσεις. Στον «γύφτο» συναντά τον φιλοσοφημένο υπεράνθρωπο που περνά από όλα τα στάδια της ζωής συναντώντας συναισθήματα όπως τον πόνο και το μόνο του χαρακτηριστικό «ως ανώτερος άνθρωπος είναι η τάση προς τα εμπρός». Ήδη και στο κεφάλαιο «Η φιλοσοφία του Παλαμά» παρατηρείται η ερμηνευτική του Βεζανή αναφορικά με τον «Δωδεκάλογο του του γύφτου», όπου ο «γύφτος» αντιπροσωπεύει τη νιτσεϊκή θεωρία περί υπερανθρώπου, ενός προτύπου που ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια και ζει μέσα στην απόλυτη ελευθερία χωρίς προλήψεις και προκαταλήψεις που μπορεί να του προσδίδουν θρησκευτικές πεποιθήσεις.
Γενικότερα, μέσα από τη συλλογιστική πορεία του Βεζανή, φαίνεται να ανιχνεύεται το ιδεαλιστικό φιλοσοφικό πρόταγμα λογοτεχνικής κριτικής. Εξιδανικεύει τον ποιητή, αφού μέσα από εκείνον μπορεί να εκφράσει και να στηρίξει την ιδεολογία του, αναφερόμενος σε φιλοσοφικές θεωρίες – έννοιες. Πράγματι, τα ποιήματα του Παλαμά δύνανται πρόσφορα να εξυπηρετήσουν την κάθε ιδεολογία και να προσαρμοστούν σε οποιοδήποτε ιδεολογικό- φιλοσοφικό πρόταγμα, λόγω της χρήσης καθολικών εννοιών που απασχολούν ανά τους αιώνες τη φιλοσοφία και την οποιαδήποτε ιδεολογία.
Η κριτική του Βεζανή, δεν στηρίζεται σε φιλολογικά κριτήρια (μορφή, ομοιοκαταληξία κτλ), αλλά έχει ως βασικό άξονα το περιεχόμενο της παλαμικής ποίησης, πράγμα που εύλογα αντιλαμβάνεται κανείς βλέποντας τον τίτλο του βιβλίου του. Λόγω της φύσης της ποιητικής τέχνης ως τέτοιας, εύλογα μπορεί να συγκριθεί με τη φιλοσοφία και να προσαρμοστεί σ’ αυτήν. Είναι εντυπωσιακός ο σύνδεσμος της παλαμικής ποίησης με τη φιλοσοφία, άλλοτε αναλυτικός και άλλοτε σύντομος, αναλόγως με την επιρροή που άσκησε το κάθε ποίημα στον κριτικό. Επίσης, στα τελευταία κεφάλαια που αναλύει τον Παλαμά ως φιλόσοφο, όπου επιχειρεί να τον προσαρμόσει στους φιλοσοφικούς κλάδους: γνωσιολογία και μεταφυσική, φαίνεται ταυτόχρονα να γράφει και ιστορία της φιλοσοφίας, παραθέτοντας τις φιλοσοφικές του γνώσεις και ανησυχίες.
Είναι εμφανές το ότι ο Βεζανής έχει αφιερώσει χρόνο μελέτης για τη φιλοσοφία και αποκόμισε πολλές γνώσεις. Προφανώς οι φιλοσοφικές σπουδές του στη Γερμανία είχαν καταλυτική επίδραση στον τρόπο σκέψης του. Καλό θα ήταν λοιπόν, προς διευκόλυνση του αναγνώστη, να παραπέμπει σε κάποια φιλοσοφικά έργα. Οι παραπομπές θα καθιστούσε τη μελέτη του περισσότερο ισχυρή- τεκμηριωμένη, γιατί μπορεί να δίνει την εντύπωση στον αναγνώστη, ότι ίσως όταν ερμηνεύει τον Παλαμά, να έχει στο νου πολλές φιλοσοφικές έννοιες, οι οποίες μπορεί να αντιστοιχούν και σε άλλους φιλοσόφους που δεν αναφέρει. Παρόλα αυτά όμως, η μελέτη του Βεζανή φαίνεται αξιόλογη, διότι –λόγω της εκτενής ανάλυσης των φιλοσοφικών όρων και των φιλοσόφων- μπορεί να λειτουργήσει ως εφαλτήριο για περαιτέρω μελέτη της φιλοσοφίας που πηγάζει από τη λογοτεχνία.
Ό,τι δημιουργείται από τον άνθρωπο, κρίνεται και πάλι από τον ίδιο τον άνθρωπο, αλλά κυρίως και από τους κοινωνούς των δημιουργημάτων. Η δημιουργία και η κριτική της είναι ανθρώπινη τάση. Η ορθή κριτική τέχνης οφείλει να στοχεύει στη βελτίωση της ποιότητας των δημιουργημάτων και όχι στο ψόγο ή στην κολακεία. Βέβαια, το τί μπορεί να σημαίνει ορθή κριτική, είναι μεγάλο ζήτημα. Η ορθή κριτική αποτελεί αφορμή για συζήτηση, για σκέψη και για μελέτη. Ο κρίνων ορθά είναι και ειδήμων. Για παράδειγμα οι κριτικοί της λογοτεχνίας, προκειμένου να κρίνουν ορθά και αντικειμενικά, γνωρίζουν θεωρία της λογοτεχνίας ή και έχουν μελετήσει αρκετά λογοτεχνικά έργα και του ιδίου του συγγραφέα που κρίνουν και άλλων συγγραφέων. Φυσικά από την κριτική δεν απουσιάζει το προσωπικό στοιχείο του κρίνοντος. Μέσα από τις κριτικές μελέτες, διακρίνονται και θεωρητικές απόψεις κοινώς αποδεκτές αλλά και οι προσωπικές απόψεις του κριτικού, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τον εσωτερικό – πνευματικό του κόσμο, ο οποίος δια-μορφώθηκε μέσα από μελέτες και εμπειρίες. Η εσωτερικότητα ενέχει και τη φιλοσοφία, η οποία μπορεί κάλλιστα να εισρεύσει σε οποιονδήποτε κλάδο.
Έργα τέχνης, ζωγραφικοί πίνακες, γλυπτά, λογοτεχνήματα, πεζογραφία και ποίηση, άπαντα έχουν φιλοσοφικό στίγμα. Αν και υπήρξαν φιλόσοφοι που δεν αντιμετώπιζαν θετικά την τέχνη, εν τούτοις, οι ίδιοι έγραφαν με τέχνη, μιλούσαν με τέχνη, στοχάζονταν με τέχνη. Ζωντανό παράδειγμα αποτελεί ο πολέμιος της τέχνης Πλάτων, ο οποίος έγραφε με τέχνη, αφού τα διαλογικής μορφής έργα του αποπνέουν χαρακτήρα τέχνης, λόγω της δραματικότητάς τους. Η τέχνη λοιπόν, συνδέεται με τη φιλοσοφία. Το αισθανόμαστε όταν μελετούμε φιλοσοφικά κείμενα, όταν παρατηρούμε έργα τέχνης, όταν διαβάζουμε πεζογραφία και ποίηση. Πολλά λογοτεχνήματα εμπλουτίζουν τη σκέψη, προβληματίζουν και δίνουν την αφορμή στον αναγνώστη τους να φιλοσοφήσει και να κρίνει.
Πηγές:
- Βεζανής Δημήτριος Σ.: Ο Παλαμάς φιλόσοφος, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα, 2007 (ακριβής φωτογραφική ανατύπωση της εκδόσεως του 1930)
- Ζαχαριάδης Νίκος: Ο αληθινός Παλαμάς, Γλάρος, Αθήνα, 1986
- Κόκορης Δημήτρης: «Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος ως κριτικός της ποίησης του Κωστή Παλαμά», Ανάτυπο στο: Κωνσταντίνος Τσάτσος: Φιλόσοφος, Συγγραφέας, Πολιτικός, Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου, Αθήνα, 6-8 Νοεμβρίου 2009, Κέντρο Βυζαντινών Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών-Εταιρεία Φίλων Κ. και Ι. Τσάτσου, Γρανάδα- Αθήνα, 2010
- Μωραΐτης Γεώργιος Κ.: Ο Παλαμάς που δε διδάσκεται στην εκπαίδευση, Με 8 κανόνες εκτός κειμένου, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 2001
- Παπαγαρυφάλλου Παναγιώτης: Δημήτριος Βεζανής, Σκέψεις και Μαρτυρίες, Αθήνα, Πελασγός, 2014
- Πελεγρίνης Θεοδόσης: Λεξικό της φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 20054
- Πολίτης Λίνος: Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 200716
- Σεφέρης Γεώργιος – Τσάτσος Κωνσταντίνος, Ένας διάλογος για την ποίηση, επιμ. Λουκάς Κούσουλας, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1979
- Τσάτσος Κωνσταντίνος, Παλαμάς, Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ και Σιας Α. Ε., Αθήνα, 19493
- Fichte Johann Gottlieb: O προορισμός του ανθρώπου, προλ., εισ., μτφρ. Θεόδωρος Πενολίδης, Κράτερος, Αθήνα, 2010
- Παναγιώτης Θανασάς: «Φιλοσοφική βιβλιοθήκη Georg Friedrich Hegel» διαθέσιμο στο http://www.thanassas.gr/cogito.pdf
