Λίμνη Παμβώτιδα: Παμβώτις γράφουν τα λεξικά, είναι θηλυκό του παμβώτωρ ή του παμβώτηρ και σημαίνει «η τα πάντα τρέφουσα». Θεωρείται λέξη ομηρική. Κατ’ άλλους, Παμβώτις πρέπει να λεγόταν στην αρχαιότητα ο κάμπος των Ιωαννίνων και όχι η λίμνη και πως η λίμνη ήταν ανώνυμη. Οι Γιαννιώτες την αποκαλούσαν πάντοτε Η Λίμνη. Αγκαλιάζοντας από την βορειοανατολική πλευρά το παλιό κάστρο με τα δύο επιβλητικά τζαμιά, η λίμνη Παμβώτιδα διαμορφώνει και μοιράζεται τη μοίρα της πόλης, όπως και τις ατομικές ιστορίες των κατοίκων της, επώνυμων και ανώνυμων.
Η λίμνη Παμβώτιδα (αρχαίο όνομα Παμβῶτις), γνωστή και ως λίμνη των Ιωαννίνων, βρίσκεται σε υψόμετρο 483 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Έχει μήκος 7,9 περίπου χιλιόμετρα, πλάτος 1,5 ως 5,4 χιλιόμετρα, μέσο βάθος 4-5 μέτρα, μέγιστο βάθος 11 μέτρα και επιφάνεια 19,4 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Περιβάλλεται από τα όρη Μιτσικέλι και των ανατολικών αντερεισμάτων του Τομάρου (ή της Ολύτσικας) και σχηματίζεται από τα ύδατα τριών κυρίως πηγών (Ντραμπάντοβας, Σεντενίκου και Κρύας), που αναβλύζουν στους πρόποδες του Μιτσικελίου. Συνδέεται με τους θρύλους της Κυρά – Φροσύνης και του Ντουραχάν.
Η λίμνη αποτελούσε επί αιώνες έναν ιδιαίτερο χώρο αναφοράς για ορισμένες κοινωνικές ομάδες της πόλης των Ιωαννίνων, όπως τους ψαράδες που κατοικούν στο μικρό νησί της λίμνης ή τους λεγόμενους ταμπάκους δηλαδή τους βυρσοδέψες. Οι τελευταίοι ζούσαν πίσω από την ανατολική πλευρά του κάστρου, στον παραλίμνιο μαχαλά που ονομαζόταν για αυτό το λόγο τα Ταμπάκικα. Στα νερά στις όχθες της λίμνης άφηναν τα διάφορα δέρματα να μουλιάσουν για κάποιο χρονικό διάστημα και στη συνέχεια τα επεξεργάζονταν στα παρακείμενα εργαστήριά τους.
Ο Χριστόφορος Μηλιώνης στο διήγημά του Ο τελευταίος Ταμπάκος αναφέρει για τους ταμπάκους πως ″αργάζονταν τα τομάρια στη λίμνη, πίσω από τα ξυλάδικα, χωμένοι ως το γόνατο στα βρωμονέρια, μες στην μπόχα. Με το βρακί ξεκούμπωτο, να παίρνουν αγέρα τ’ αχαμνά τους. Κι όλο αφυσικιές έλεγαν. Είχαν δικά τους χούγια αυτοί, δικά τους ζακόνια. Αλλά στο σπίτι νοικοκύρηδες. Και στην αγορά με υπόληψη. …Πάνε όλοι τους, τους έφαγαν τα εμπόρια, όλο ψεύτικο πράμα. Ψεύτισε ο κόσμος.″
Η λίμνη ασκούσε στους Γιαννιώτες μια ιδιόμορφη μυστηριακή γοητεία, η οποία ενισχύονταν από τις δραματικές μερικές φορές χειμωνιάτικες ομίχλες της, από τα ξαφνικά και ορμητικά μπουρίνια της ή και μόνο από το βουβό καθρέφτισμα των γύρω επιβλητικών βουνών στα, ώρες-ώρες, απολύτως ήρεμα νερά της. Εκείνο όμως που προκαλούσε ένα ανεξίτηλο δέος, ήταν τα μικρά και μεγάλα μυστικά που πολλές φορές έπαιρνε η λίμνη για πάντα μέσα της, όταν «ιδανικοί αυτόχειρες» επιζητούσαν την οριστική λύση της ζωής τους στο τέλος των θολών νερών της. Όπως και στην περίπτωση που αναφέρεται ο Νίκος Χουλιαράς στο μυθιστόρημά του Το εργαστήριο του ύπνου, η οποία είχε συνταράξει πριν μερικές δεκαετίες τις καθημερινές συζητήσεις της εποχής στην πόλη:
″…Ενώ κοιτούσα αφηρημένος προς το μέρος της ακτής κι αναρωτιόμουν, πώς και στο δρόμο έχει τέτοια ερημιά αυτή την ώρα, αιφνίδια, συνειδητοποίησα ότι το φως του πρωινού άρχισε να υποχωρεί δραματικά, λες και περνούσε λίγο πάνω απ’ τα δένδρα ένα κατάμαυρο σύννεφο. Μετ ‘ από λίγο, μάλιστα, τη σκοτεινιά αυτή την έσκισαν δυο αστραπές, η μια πίσω απ’ τη άλλη, κι αμέσως είδα τότε – στο εκτυφλωτικό τους φως – απ’ τη μεριά του κάστρου να πετάγονται στο δρόμο τρεις γυναίκες, κρατημένες μεταξύ τους απ’ τα χέρια, λες κι ήταν οι ιέρειες κάποιας τελετουργίας μυστικής που έφερε στο νου μου ένα συμβάν του παρελθόντος, σκοτεινό και αποτρόπαιο.
Αυτές οι γυναίκες, λοιπόν, πέρασαν τρέχοντας απέναντι στο μέρος της ακτής κι αμέσως ύστερα, το φλας μιας πιο μεγάλης αστραπής φώτισε στιγμιαία το μέρος κι είδα αυτά τα κορίτσια – γιατί κορίτσια ήταν, ίσα με δεκαεφτά χρονώ – να βουτάνε, κρατημένα απ’ τα χέρια, στα θεοσκότεινα νερά και να χάνονται για πάντα. Μέσα σ’ αυτά τα ελάχιστα δευτερόλεπτα και λίγο πριν να πέσουν στα νερά, το πρώτο το κορίτσι, αυτό που έσερνε σε κείνο το μακάβριο χορό και τ’ άλλα δύο, με κοίταξε για μια στιγμή με ένταση μεγάλη και χαμογελώντας λυπημένα μου έστειλε, αστραπιαία, την απάντηση στο βασανιστικό ερώτημα που έτρωγε για χρόνια τον Δημητράκη Μαντζαρόπουλο, όσο ζούσε:« Όχι!…» μου είπε το κορίτσι, «ποτέ κανείς δεν με είδε πάνω σε κείνο το ποδήλατο! Είν’ ένα ψέμα!… Πέστε το στον αδερφό μου, σας παρακαλώ…Συγνώμη, πέστε του, γι ‘ αυτό που κάνω τώρα!…Συγνώμη απ’ τη Μαρίνα!… Αν είναι δυνατόν, συγνώμη!»”.
Οι αρχαιότερες ενδείξεις ανθρώπινης ζωής
Πληροφορίες για τη ζωή γύρω από τη λίμνη δίνουν σκελετικά κατάλοιπα, δόντια και οστά, από το σπήλαιο του Περάματος στο βόρειο τμήμα τού λεκανοπεδίου των Ιωαννίνων, που ανήκαν σε μεγαλόσωμες αρκούδες, οι οποίες εξαφανίστηκαν από την Ευρασία πριν από περίπου 200.000 χρόνια. Τα ευρήματα, υποδηλώνουν, ένα περιβάλλον ήδη πλούσιο σε θηράματα με τα οποία θα μπορούσαν να τραφούν και πρόδρομοι των σύγχρονων άνθρωποι, όπως οι Νεάντερταλ.
«Σποραδικά λίθινα εργαλεία, για παράδειγμα, αιχμές για δόρατα, μαχαίρια με κοφτερές ακμές και υπολείμματα της κατεργασίας της πρώτης ύλης, η οποία συνήθως ήταν ένα αρκετά σκληρό πέτρωμα, ο πυριτόλιθος ή στουρνάρι, έχουν εντοπιστεί σε διάφορα σημεία τού οροπεδίου των Ιωαννίνων, στο Ροδοτόπι και στα Γραμμενοχώρια.
Τα ευρήματα αυτά αποτελούν αποσπασματικά τεκμήρια τού πολιτισμού, το πιο πιθανόν των Νεάντερταλ, των παλαιών αυτών ψυχροδίαιτων, κυρίως, Ευρωπαίων με τη ρωμαλέα σωματική διάπλαση και το μεγάλο εγκέφαλο. Εδώ, στην ορεινή ενδοχώρα τής Ηπείρου,ίσως να αποτραβήχτηκαν κάποιοι από τους τελευταίους εκπροσώπους αυτού του ανθρώπινου είδους, πριν από 40.000 με 30.000 χρόνια, όταν επιτάθηκε ο ανταγωνισμός με τους σύγχρονους ανθρώπους (Homo sapiens), τους προερχόμενους από την Αφρική νεότερους εποίκους της Ευρώπης» αναφέρει η αρχαιολόγος Ελένη Κοτζαμποπούλου
Στην παλαιολιθική εποχή, παρά τις ανακατατάξεις στο χερσαίο ανάγλυφο και τις μεταβολές της στάθμης και τού περιγράμματος της λίμνης, το προφυλαγμένο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων με την ποικιλία οικοτόπων προσέφερε αξιόπιστη δικλείδα διαβίωσης στους εποχικά μετακινούμενους κυνηγούς και συλλέκτες τροφής και άλλων πόρων διαβίωσης. Ίσως μάλιστα, περιοχές της Μεσογείου, όπως η Ήπειρος, να αποτέλεσαν και καταφύγια για ανθρώπινους πληθυσμούς που έφτασαν από τις βορειότερες περιοχές, καθώς λιγόστευαν εκεί οι διατροφικές επιλογές.
Το σπήλαιο της Καστρίτσας, στη βορειοδυτική πλευρά τού ομώνυμου λόφου, ο οποίος κατά καιρούς αποτελούσε μικρή χερσόνησο μέσα στη λίμνη, εντόπισαν Βρετανοί αρχαιολόγοι από το Πανεπιστήμιο Κέμπριτζ στη δεκαετία τού 1960. Εκεί, οι ανασκαφές έφεραν στο φως εκατοντάδες χιλιάδες υλικά πολιτισμικά κατάλοιπα που φανερώνουν πτυχές τού τρόπου τής ζωής των νομάδων κυνηγών.
Η οικολογική αξία
Παρά τις όποιες παρεμβάσεις και τα λάθη του παρελθόντος, οι εναπομείναντες οικότοποι της λίμνης συνεχίζουν να φιλοξενούν σήμερα έναν αρκετά σημαντικό αριθμό ειδών χλωρίδας και πανίδας, οι πληθυσμοί των οποίων, κατά γενική ομολογία των ειδικών, μπορούν να ανακάμψουν με σωστές διαχειριστικές πρακτικές.Η λίμνη Παμβώτιδα ανήκει στις ευτροφικές φυσικές λίμνες με βλάστηση τύπου Magnopotamion ή Hydrocharition. Στην υδάτινη μάζα της λίμνης απαντάται επιπλέουσα βλάστηση υδροχαρών φυτών, όπως Lemna sp., Potamogeton sp., Nymphaea albae (νούφαρα), Iris pseudacorus (ίριδες) κ.ά.
Παρουσιάζονται επίσης είδη με περιορισμένη εξάπλωση στην Ελλάδα, όπως η φτέρη του νερού (Azolla filiculoides) και το Callitriche stagnalis. Στην ευρύτερη περιοχή του λεκανοπεδίου, συμπεριλαμβάνοντας το όρος Μιτσικέλι, φιλοξενούνται είδη φυτών που αξιολογούνται ως σπάνια, απειλούμενα ή ενδημικά.
Οι όχθες της λίμνης και οι ακτές του νησιού καλύπτονται από πυκνούς και εκτεταμένους καλαμιώνες (Phragmites sp.), λόγω του μεγάλου οργανικού φορτίου της λίμνης. Η παραλίμνια βλάστηση περιλαμβάνει επίσης υπολείμματα υδροχαρών δασών ιτιάς, λεύκας και πλατάνου (Salix sp., Populus sp. Platanus sp.), καθώς και περιορισμένα υγρά λιβάδια που πλημμυρίζουν περιοδικά κατά τη χειμερινή περίοδο, ιδιαίτερα σημαντικό χώρο για τις φωλιές και την τροφή πολλά ειδών παρυδάτιων πουλιών.
Στην εξωτερική ζώνη της λίμνης προς το όρος Μιτσικέλι απαντώνται επίσης θαμνώνες κέδρου (Juniperus oxycedrus), ελληνικά δάση πρίνου, ψευδομακίας, φρύγανα, χέρσα εδάφη με ακανθώδεις θάμνους και ψευδοστέππες με αγροστώδη και θερόφυτα.
Τα κυριότερα είδη ψαριών της λίμνης είναι το γριβάδι ή κυπρίνος (Cyprinus carpio) ο χορτοφάγος κυπρίνος, (Ctenopharygodon idella), ο μαρμαροκυπρίνος (Aristichtys nobilis), ο κουτσουράς (Carassius carassius ), το γλήνι (Tinca tinca), το χέλι (Anguilla anguilla), η τσίμα (Paraphoxinus epiroticus), το στροσίδι ή μαρίτσα (Barbus albanicus ), και η δρομίτσα ή τσιρώνι (Rutilus rubilio). Τα τρία τελευταία είδη προστατεύονται από την Οδηγία 92/43/EEC .
Η λίμνη φιλοξενεί 9 είδη αμφιβίων από τα 17 είδη της Ελλάδας, εκ των οποίων 2 είδη προστατεύονται αυστηρά -ο λοφιοφόρος τρίτωνας (Triturus cristatus) και η κιτρινομπομπίνα (Bombina variegata). Σημαντική είναι συνεισφορά όλου του οικοσυστήματος και για την προστασία των ερπετών, καθώς έχουν καταγραφεί 24 είδη εκ των οποίων τα 5 προστατεύονται αυστηρά – δυο χελώνες του γλυκού νερού, η κρασπεδωτή χελώνα και τρία είδη φιδιών.
Η μεγαλύτερη σημασία του λεκανοπεδίου για την προστασία της βιοποικιλότητας επικεντρώνεται στη διατήρηση 133 ειδών πουλιών, όπως ερωδιοί, τσικνιάδες, πάπιες, κίρκοι, αετοί κ.ά., εκ των οποίων 34 προστατεύονται αυστηρά από την Κοινοτική και Ελληνική Νομοθεσία. Ιδιαίτερη σημασία έχει η παρουσία της βαλτόπαπιας (Αthya nyroca) στη λίμνη, είδος που κινδυνεύει παγκοσμίως με εξαφάνιση και η λίμνη θα μπορούσε να συμβάλλει στη διάσωσή του σε παγκόσμια κλίμακα.
Άλλα δέκα είδη εκ των οποίων η λαγγόνα (Phalacrocorax pygmeus), ένα μικρό είδος κορμοράνου, είναι είδη που χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής για τη διατήρησή τους. Τόσο τα υγρά λιβάδια της λίμνης, όσο και οι καλαμιώνες και η παρόχθια βλάστηση προτείνεται να αποκατασταθούν, να διαφυλαχθούν και να υποστούν διαχείριση με σκοπό να ενισχύσουν τη διατήρηση της ορνιθοπανίδας της λίμνης. Στο λεκανοπέδιο της λίμνης έχουν τέλος καταγραφεί και 20 είδη θηλαστικών, εκ των οποίων τα 3 προστατεύονται αυστηρά όπως ένα είδος νυχτερίδας -ο τρανορινόλοφος (Rhinolophus ferumequinum).
Ελλιπής είναι η σημερινή μας γνώση για τον ασπόνδυλο πλούτο της λίμνης. Έως σήμερα έχουν καταγραφεί 25 είδη Ορθοπτέρων, Λεπιδοπτέρων και Κολεοπτέρων. Από αυτά η πεταλούδα Euphydras aurinia προστατεύεται αυστηρά, ενώ δυο είδη Ορθοπτέρων Dolichopoda graeca και Chorthippus lacustris με έντονη πτωτική πληθυσμιακή τάση, είναι ενδημικά της Δ. Ελλάδας.
Πηγές:
- el.wikipedia.org
- iefimerida.gr
- giannena-e.gr
- youtube.com
- ΑΠΕ-ΜΠΕ
- Φορέας Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας
Σύνταξη κειμένου: Μίλτος Γήτας
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
