Με αφορμή την 17η Νοεμβρίου και την αναβίωση διάφορων ακροδεξιών κομμάτων, ήρθε η στιγμή να θυμηθούμε πως επηρέασε η δικτατορία τις τέχνες και ιδιαίτερα τη μουσική.
Ο δρόμος προς τη 17η Νοεμβρίου
Δεν πρόκειται βέβαια περί πολιτικού κειμένου και κοινωνικοπολιτικης κριτικής. Ωστόσο, έπρεπε να γίνει ειδική μνεία σε όσους τα λένε έξω από τα δόντια. Η παράγραφος αυτή είναι εμπνευσμένη από τραγούδια που λογοκρίθηκαν και καλλιτέχνες που στοχοποιήθηκαν και βασανίστηκαν. Τα απολυταρχικα καθεστώτα άλλωστε κάνουν παντα φιλότιμες προσπάθειες για την αναχαιτιση των τεχνών και των γραμμάτων.
Σε μας, η πιο γνωστή περίπτωση κατατρεγμενων καλλιτεχνών είναι αυτή του Μίκη Θεοδωράκη του οποίου τα τραγούδια, αν και είχαν μεγάλη απήχηση στο κοινό, απαγορεύονταν ή λογοκρίνονταν στο σύνολό τους. Αυτό ίσως τον καθιστά τον πιο απαγορευμένο μουσικό εκείνης της εποχής.
Ένας άλλος απαγορευμένος καλλιτέχνης ήταν ο Μίμης Πλέσσας. Μεταξύ άλλων κομματιών του ακυρώθηκε και ολόκληρος ο δίσκος ‘’Μίλα μου για τη λευτεριά’’ για ευνόητους λόγους.
Από την λογοκρισία δεν γλίτωσε ούτε ο Διονύσης Σαββόπουλος, ο οποίος υπέστη καθημερινούς βασανισμούς στην οδό Μπουμπουλίνας όπου στεγαζόταν η Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας. Ήταν από αυτούς που βιωναν στο πετσί τους το κυνήγι στους δρόμους της Αθήνας από την Ασφάλεια μιας και τα τραγούδια του θεωρούνταν μάλλον από τα χειρότερα εγκλήματα και θα έβλαπταν το καθεστώς.
Ωστόσο, από όλα τα κομμάτια που λογοκρίθηκαν ξεχώρισαν τα παρακατω
Ο Μπαρμπα Θάνος – Σταύρος Κουγιουμτζής, Κώστας Βάρναλης
Θα κλείσω τα μάτια- Άκης Πάνου
Πάει ο καιρός- Μάνος Χατζιδάκις, Νίκος Γκάτσος
Από το φίλτρο της κυβερνησεως δεν ξέφυγε ούτε το αθώο ”She loves you” των Beatles το οποίο θεωρήθηκε ότι διαφθείρει την νεολαία.
Γνωστή σχεδόν σε όλους μας είναι και η ιστορία σχετικά με την συναυλία ενός άλλου τεράστιου συγκροτήματος, των Rolling Stones, που επρόκειτο να διεξαχθεί στην Ελλάδα την εποχή της δικτατορίας και που έληξε άδοξα.
Ήταν 17 Απριλίου 1967, λίγες μέρες πριν την επιβολή της δικτατορίας στην Ελλάδα, όταν οι Rolling Stones θα έπαιζαν για πρώτη φορά μπροστά στο ελληνικό κοινό, στην τελευταία συναυλία της περιοδείας τους. Παρά τις αντιδράσεις και την κακοκαιρία η συναυλία ξεκίνησε κανονικά με τους νέους, που βρίσκονταν στο γήπεδο του Παναθηναικού στην Λεωφόρο Αλεξάνδρας, να έχουν ξεσηκωθεί. Η αστυνομία που έψαχνε αφορμή για να διακόψει τη συναυλία, βρήκε την ευκαιρία να επέμβει όταν κάποιος έδωσε στον Mick Jagger ένα μπουκέτο κόκκινα τριαντάφυλλα και αυτός χωρίς να γνωρίζει ότι το κόκκινο χρώμα ταυτιζόταν με την αριστερά το πέταξε στο κοινό. Τότε η αστυνομία προέβη σε ακραία μέσα για την συμμόρφωση του κοινού με την συναυλία να διακόπτεται και να μην ολοκληρώνεται ποτέ. Αστικός μύθος λέει μάλιστα θέλουν τους αστυνομικούς να εκλαμβάνουν την λέξη satisfaction από το τραγούδι των Rolling Stones ”I can’t get no satisfaction” ως ‘’θα σας σφάξω’’, γεγονός που ήταν μία ακόμα αφορμή για την διακοπή της συναυλίας.
17η Νοεμβρίου: Το “μετά”
Η 17η Νοεμβρίου ως επέτειος τιμήθηκε πρώτη φορά το 1974. Μετά την πτώση της Χούντας, δύο μεγάλες συναυλίες προγραμματίστηκαν. Οι δύο αυτές μεγάλες συναυλίες μαζί με τις συγκεντρώσεις και τις πορείες του Νοεμβρίου, μαγνητοσκοπήθηκαν. Οι κινηματογραφιστές της εποχής πήραν τις μηχανές στα χέρια τους και ξεχυθηκαν τους δρόμους καταγράφοντας τον παλμό του λαού και της πόλης εκεινες τις ιστορικές μέρες.
Ένας απο αυτούς έμελλε να καταγράψει και να αφήσει ιστορική παρακαταθήκη ένα απο τα πιο σημαντικά οπτικοακουστικά ντοκουμέντα της μεταπολιτευτικής Αθήνας. Μαζί με πέντε διευθυντές φωτογραφίας γυρίζουν « Τα τραγούδια της φωτιάς».
Μια ωδή στην λευτεριά
Δύο ορμητικές συναυλίες έγιναν στο Στάδιο Καραϊσκάκη με τον Μίκη Θεοδωράκη και στο γήπεδο του Παναθηναϊκού στην Λεωφόρο Αλεξάνδρας με τον Γιάννη Μακρόπουλο, τον Ιούλιο του 1974. Συμμετείχαν πολλοί αγαπημένοι τραγουδιστές εκείνης της εποχής, που τα τραγούδια τους θα μπορούσαν να ακουστούν πλέον ελεύθερα.
Λάκης Χαλκιάς,
Γιώργος Νταλάρας,
Νίκος Ξυλούρης,
Μαρίζα Κώχ,
Μάνος Λοΐζος,
Μελίνα Μερκούρη,
Χαράλαμπος Γαργανουράκης,
Λιζέττα Νικολάου,
Αντώνης Καλογιάννης και
Μαρία Φαραντούρη
Αυτοί ήταν οι καλλιτέχνες που ενωσαν τις φωνές τους μαζί με τις φωνές και τη συγκίνηση του πλήθους, συνθέτοντας έτσι ενα πολιτιστικό μνημείο για όλους τους πολίτες της χώρας.
Η ταινία αποτελεσε μια φλογερη πανδαισία μουσικής.
Ο Νίκος Κούνδουρος, και μεταξύ αλλων ο Νίκος Καβουκίδης και ο Νίκος Γαρδέλης διαφυλαξαν τη μνήμη και ελευθερωσαν τη συγκίνηση και την πραγματική δύναμη της μουσικής στις καρδιές των ανθρώπων που αντιμάχονται κάθε μορφή καταπίεσης.
Σε αυτό το κείμενο θα παρουσιάσουμε πέντε κομμάτια τα οποία δεν είχαν απαραίτητα σχέση με την αντίσταση στο καθεστώς. Όμως ενέπνευσαν τον αγώνα των φοιτητών και τους έδωσαν δύναμη.
Τραγούδια που ακούστηκαν στις πρώτες συναυλίες της επετείου της εξέγερσης, τη 17η Νοεμβρίου:
Καφενείον “Η Ελλάς”
Ακόμη και σήμερα ένα άκρως επίκαιρο κομμάτι. Σε στίχους του Κ.Χ Μύρη και μουσική του Γιάννη Μαρκόπουλου. Η πρώτη εκτέλεση ανήκει στη Μαρία Δημητριάδη, ενώ η ωραιότερη κατ’ εμέ, είναι εκείνη του Νίκου Ξυλούρη. Εδώ ακούμε τη Μελίνα Μερκούρη να το τραγουδά. Μάλλον, όχι να το τραγουδά, να το ερμηνεύει
Aκούμε μια γυναίκα να περιγράφει και να εξωτερικεύει μια χαρά, μια ευθυμία που είχε μέσα της καιρό. Φαίνεται άλλωστε, ο τρόπος που κινείται στη σκηνή κι ο τρόπος που κοιτάζει τον κόσμο είναι αυτός της νικήτριας. Είναι αυτός της ελπίδας.
Κι ας μην είναι και το πιο χαρούμενο τραγούδι που έχει γραφτεί.
Ποιος δε μιλά για τη λαμπρή
Ένα άκρως πολιτικό κομμάτι, σε στίχους των Brendan Behan και Βασίλη Ρώτα. Η μουσική έχει γραφτεί από το Μίκη Θεοδωράκη και η πρώτη εκτέλεση είναι της Μαρίας Φαραντούρη.
Ο καθένας μπορεί να μεταφράσει τους στίχους όπως κρίνει ο ίδιος ότι πρέπει να μεταφραστούν και να αποδοθούν. Η 17η Νοεμβρίου φόρεσε το παραπάνω κομμάτι σαν ένα μανδύα. Τυλίχτηκε με αυτό και πορεύτηκε στο άγνωστο. Στην αρχή τουλάχιστον, ο προορισμός ήταν άγνωστος, στη συνέχεια έγινε γνωστός.
Και ο προορισμός αυτός δεν ήταν άλλος από τη νίκη του λαού.
Μαλαματένια λόγια
Ένα από τα γνωστότερα κομμάτια της ελληνικής μουσικής. Οι στίχοι είναι του μεγάλου Μάνου Ελευθερίου και η μουσική του Γιάννη Μαρκόπουλου. Καλλιτέχνες του σήμερα, του έντεχνου κυρίως είδους, δίνουν μια εκτέλεση του κομματιού σε κάθε παράσταση τους.
Για να μαθαίνουν οι νέοι, να μελετήσουν το κομμάτι. Γράφτηκε καθαρά για τη δικτατορία, κάθε στίχος είναι προσεχτικά ακονισμένος για να πληγώσει όποιον πρέπει. Αλλά και για να πεισμώσει όποιον χρειάζεται.
Ο στίχος που ανατριχιάζει περισσότερο είναι ο ακόλουθος:
Με δέσαν’ στα στενά και στους κανόνες / και ξημερώνοντας μέρα κακή (Παρασκευή)
Τοξότες φάλαγγες και λεγεώνες / με πήραν και με βάλαν’ σε κλουβί
Advertising
Πόσα χρόνια δίσεκτα
Μια εκτέλεση που συγκλόνισε τη συναυλία. Ο μεγάλος Νίκος Ξυλούρης ερμηνεύει τον απόλυτο ύμνο για προσμονή κι επιμονή. Την προσευχή του σκλαβωμένου λαού για των ώρα της λύτρωσης. Οι στίχοι είναι του Κ.Χ Μύρη και η μουσική του Γιάννη Μαρκόπουλου.
Πραγματικά, η πρώτη επέτειος της εξέγερσης (17η Νοεμβρίου) ήταν η κατάλληλη ευκαιρία για να θυμηθεί ο κόσμος το παραπάνω τραγούδι. Και να σκουπίσει τα δάκρυα του. Αν και ο εχθρός που περιγράφει το κομμάτι άλλαξε, ο αμυνόμενος είναι ο ίδιος.
Ο λαός.
Κάθε φορά, ο εχθρός κι αν αλλάζει, το θύμα είναι το ίδιο. Και όταν δε γίνεται να αντιδράσει, τί μπορεί να κάνει; Να ακούει τραγούδια σαν και αυτό και να προετοιμάζεται.
Το σφαγείο
Ο Αντώνης Καλογιάννης ερμηνεύει την πιο συγκλονιστική μαρτυρία ενός κρατουμένου. Οι στίχοι και η μουσική είναι του Μίκη Θεοδωράκη. Το τραγούδι περιγράφει την επικοινωνία δύο κρατουμένων στα κρατητήρια της Μπουμπουλίνας, γνωστό χώρο βασανισμού ανθρώπων.
Ο ένας είναι ο Μίκης και ο άλλος ο Ανδρέας Λεντάκης. Περιγράφεται η σχέση των δύο, μια βουβή γλώσσα και ένα ή δύο χτυπήματα στον τοίχο. Ένα χτύπημα, όλα καλά. Δύο χτυπήματα, δεν είμαι καλά.
Η παρομοίωση της Ασφάλειας με σφαγείο καθώς και των κρατουμένων σαν θρεφτάρια, ανατριχιάζει ακόμη και τώρα. Στις μέρες μας.
17η Νοεμβρίου: Το “τώρα”
Η περίοδος 1967-1974, η επταετία της Στρατιωτικής Δικτατορίας στην Ελλάδα, αποτελεί την πιο σκοτεινή εποχή στη χώρα μεταπολεμικά. Η 17η Νοεμβρίου, ως μέρα αφιερωμένη στην αυτοθυσία των νιατων, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για δεκάδες ποιήματα – τραγούδια γράφτηκαν για να τιμήσουν το Πολυτεχνείο.
Πολλά από αυτά, ακούμε τα ίδια κάθε χρόνο σε ραδιόφωνα, τηλεοράσεις και μαθητικές γιορτές. Το γελαστό παιδί, της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ, ο δρόμος, πάλης ξεκίνημα και πόσα άλλα.
Σήμερα, θα αναφερθούμε σε 6 τραγούδια όχι το ίδιο γνωστά, αλλά με εξίσου επαναστατικό πνεύμα, που γράφτηκαν για να τιμήσουν την επέτειο του Πολυτεχνείου και όσους θυσιάστηκαν για να ανατραπεί η Χούντα και να επανέλθει η Δημοκρατία.
1) Το μεγάλο μας τσίρκο – Το προσκύνημα
Πάμε κι εμείς στην αυλή του φθινοπώρου
πίσω απ’ τα πετρωμένα στάχυα του καλοκαιριού
πάμε κι εμείς στα παιδιά που κοιμήθηκαν
κάτω απ’ τα ματωμένα νύχια του περιστεριού
Το μεγάλο μας τσίρκο, ήταν θεατρική παράσταση των Καρέζη – Καζάκου. Έκανε πρεμιέρα εν μέσω Δικτατορίας, τον Ιούνιο του ’73. Λίγο πριν από τα γεγονότα της 17 Νοέμβρη, το έργο διακόπηκε βίαια από τη Χούντα. Η Καρέζη και ο Καζάκος συνελήφθησαν και κρατήθηκαν στο ΕΑΤ-ΕΣΑ, ενώ συνελήφθησαν εκ νέου κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Από τα παραπάνω και χωρίς περαιτέρω λεπτομέρειες γίνεται άμεσα αντιληπτό το επαναστατικό – αντιδικτατορικό ύφος της παράστασης. Στο φινάλε της οποίας, προστίθεται αργότερα το παραπάνω τραγούδι, σε μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου.
2) Χαράλαμπος Γαργανουράκης – Τα λόγια και τα χρόνια
Λίγες μέρες πριν τα γεγονότα της 17 Νοέμβρη, ο Γιάννης Μαρκόπουλος ηχογραφεί τον δίσκο του η “Θητεία“. Ανάμεσα σε πολλά κομμάτια και συμμετοχές, βρίσκουμε τα λόγια και τα χρόνια. Ο Χαράλαμπος Γαργανουράκης, μια γνήσια Κρητική φωνή, ερμηνεύει τους στίχους του Μάνου Ελευθερίου από την ποιητική συλλογή “Τα Ξόρκια”
.Με την πτώση της χούντας, με μια απλή αλλαγή των στίχων της 3ης στροφής, το τραγούδι ακουγόταν σαν να είχε γραφτεί ειδικά για τα πρόσφατα γεγονότα του Πολυτεχνείου προκαλώντας ρίγη συγκίνησης και ενθουσιασμού όταν το τραγουδούσαν έτσι, όπως παραπάνω ο αξέχαστος Νίκος Ξυλούρης.
Έκτοτε και για χρόνια οι περισσότεροι το τραγουδούσαν με αυτή την αλλαγή στους στίχους με αποτέλεσμα πολλοί να πιστεύουν ότι το τραγούδι έχει γραφτεί μετά την 17η Νοεμβρίου και ειδικά γι΄αυτό. Ακόμα και ο ίδιος ο Γαργανουράκης , παρά το ότι είναι ο πρώτος που το είπε, το τραγουδά με τους τροποποιημένους στίχους.
Η μοίρα κι ο καιρός το ‘χαν ορίσει
Παρασκευή το βράδυ στις 9 (στον κόσμο αυτό να ρίξω πετονιά)
κι η νύχτα χίλια χρόνια να γυρίσει.
Στο τέλος της γιορτής να τραγουδήσει
Παρασκευή το βράδυ του φονιά (αυτός που δεν εγνώρισε γενιά)
και του λαού την πόρτα να χτυπήσει.
3) Διονύσης Σαββόπουλος – Η Δημοσθένους Λέξις
Κι αν βγω απ’ αυτή τη φυλακή κανείς δε θα με περιμένει
οι δρόμοι θα ‘ναι αδειανοί κι η πολιτεία μου πιο ξένη
τα καφενεία όλα κλειστά κι οι φίλοι μου ξενιτεμένοι
αέρας θα με παρασέρνει κι αν βγω απ’ αυτή τη φυλακή
Η Δημοσθένους Λέξις γράφτηκε κατά την περίοδο της Χούντας, όταν ο Διονύσης Σαββόπουλος ήταν στη φυλακή για πολιτικά αίτια. Αναφέρεται στον επικήδειο λόγο που έβγαλε ο Δημοσθένης για τους νεκρούς Αθηναίους μέτα τον πόλεμο στην Όλυνθο και την καταστροφή της Ολύνθου. Οι ομοιότητες ωστόσο με την εποχή της δικτατορίας και τα γεγονότα την 17η Νοεμβρίου είναι πολλές καθώς ουσιαστικά μιλάμε για μια διαμάχη ολιγαρχικών και δημοκρατών.
Τότε μάλιστα, ο Δημοσθένης φάνταζε τελείως μόνος να αντιστέκεται υπερασπιζόμενος τις ιδέες του και τη Δημοκρατία, όπως δηλαδή και ο Σαββόπουλος και όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι. Όπως και οι φοιτητές του Πολυτεχνείου. Ο ίδιος ο Σαββόπουλος παραδέχεται, “O πρώτος τίτλος του τραγουδιού ήταν «Εμβατήριο για μετέωρο φυλακισμένο». Ανακάτεψα εκ των υστέρων τον Δημοσθένη για να ξεγελάσω τη λογοκρισία.”
4) Active Member – Με το ζερβό
Γεννήθηκα και πήγα σχολείο πάνω στη Χούντα
με δασκάλους και παπάδες δοχεία συγκοινωνούντα,
Advertising
ψυχές σαβανωμένες, θεόρατες σκιές
στου έθνους του αθάνατου τις μυρμηγκοφωλιές.
Με διαφορετικό τρόπο, 20 σχεδόν χρόνια μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, οι Active Member επιλέγουν να αναφερθούν στην εποχή της Δικτατορίας μέ το παραπάνω τραγούδι. Με μια αφήγηση ενός ανθρώπου που πέρασε την παιδική του ηλικία στην εποχή της Χούντας. Που έβλεπε την αδικία, τη βία και την καταστολή για κάθε διαφορετικό, για οτιδήποτε πήγαινε κόντρα στην αυταρχική ολιγαρχία που επέβαλλαν οι Συνταγματάρχες.
Ένα παιδί, που ζητάει από τον παππού του, να του μάθει να γράφει με το ζερβό. Απλά, για να τους τη σπάει. Για να δείξει ότι το διαφορετικό δεν είναι απαραίτητα κακό. Για να κάνει την προσωπική του επανάσταση, ακόμα και με κάτι τόσο απλό, όπως είναι η γραφή με το ζερβό. Ένα παιδί, για το οποίο η 17η Νοεμβρίου ήταν η απόλυτη λύτρωση.
5) Τζίμης Πανούσης – 17 Νοέμβρη Απόγευμα
Στο σβέρκο μου έχω cowboy
Καβάλα σ’ όλο μου το σόι
Με πυρωμένα μανουάλια
Advertising
Μαρκάρει ανθρώπινα βουβάλια
Από τους πιο ανατρεπτικούς και σαρκαστικούς καλλιτέχνες, με σουρεαλιστικούς αλλά εντυπωσιακά έγκυρους και σκληρούς στίχους. Το 2002, ο Τζίμης Πανούσης αναφέρεται με το παραπάνω τραγούδι στα γεγονότα του Πολυτεχνείο με τον δικό του μοναδικό σατιρικό τρόπο. Ο άνθρωπος που έχει πετύχει την ιδιοσυγκρασία του Νεοέλληνα με τους στίχους του όσο κανείς άλλος, με εξαιρετικές αλληγορίες όπως συνήθως σε αφήνει να ερμηνεύσεις όπως νομίζεις το τραγούδι του.
Καυστικός και επικριτικός, χωρίς να αναφέρεται ξεκάθαρα σε κάτι θυμίζει ποιητές άλλης εποχής και καταθέτει την άποψή του για τη ζωή όπως συνεχίστηκε μετά τη 17η Νοεμβρίου. Συγκεκριμένα, στο γεγονός ότι η κοινωνία δεν εκτίμησε όπως έπρεπε τη θυσία των φοιτητών. Τόσα χρόνια μετά και τα αιτήματα τους ακόμα είναι επίκαιρα. Οι κατακτήσεις ήταν ελάχιστες, οι συμβιβασμοί από την άλλη κυρίαρχοι.
5+1) Διονύσης Σαββόπουλος – Στη συγκέντρωση της ΕΦΕΕ
Η πλατεία ήταν γεμάτη,
με το νόημα που ‘χει κάτι απ’ τις φωτιές.
Στις γωνίες και τους δρόμους
από συντρόφους οικοδόμους, φοιτητές
Advertising
Ήταν στο μυαλό μου να μην βάλω δεύτερο τραγούδι από τον ίδιο καλλιτέχνη στη λίστα, αλλά ειλικρινά δεν μπορούσα να μη μιλήσω για τη συγκέντρωση της ΕΦΕΕ. Το κομμάτι αυτό του Σαββόπουλου κυκλοφόρησε το 1975. Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και η πτώση εν τέλει της Χούντας ήταν πολύ πρόσφατα και η συγκέντρωση της ΕΦΕΕ έγινε ένας ύμνος από τους φοιτητές, τους αριστερούς και γενικότερα όσους έχουν έναν λόγο να πάνε στην πλατεία, σε κάποια συγκέντρωση.
Για την ιστορία, η ΕΦΕΕ ήταν η Εθνική Φοιτητική Ένωση Ελλάδος. Ιδρύθηκε το 1963 με πρωτεργάτη τον Στέλιο Ράμφο. Το 1967, με την κατάληψη της εξουσίας οι Συνταγματάρχες διέλυσαν την ΕΦΕΕ και την επανίδρυσαν το 1971, έχοντας την υπό πλήρη έλεγχο. Κάπου στη δεκαετία του ’80 και ενώ υπολειτουργούσε, διαλύθηκε λόγω ασυμφωνίας των φοιτητικών παρατάξεων να εκλέξουν διοικητικό συμβούλιο..
Μια ημερομηνία μπορεί να αποτυπωθεί για πάντα στο μυαλό μας. Μια επανάσταση, ένα κίνημα, μια επέτειος. Όλα τα παραπάνω εμπεριέχονται στη 17η Νοεμβρίου. Μια ημερομηνία καταλυτική για την Ελλάδα. Μια ημερομηνία σταθμός για τη Δημοκρατία. Μια ημερομηνία στην οποία καταλάβαμε ότι εμείς, ο κόσμος, έχουμε δύναμη. Είμαστε πολλοί κι όταν ενωθούμε μπορούμε να κάνουμε τα πάντα. Ακόμη και να αλλάξουμε πολίτευμα.
