Όταν αναφερόμαστε σε ερωτικές ή ιπποτικές μυθιστορίες στον Βυζαντινό χώρο, αναφερόμαστε σε έμμετρες συνθέσεις της Βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας, που εκτείνονται από τον 13ο ως τον 15ο αιώνα μ.Χ. Είναι ερωτικές, διότι η υπόθεση εκτυλίσσεται πάντοτε γύρω από τα βάσανα, τα εμπόδια και εν τέλει το σμίξιμο ενός ερωτευμένου ζευγαριού. Ο όρος ιπποτικές, δίδεται λόγω της γενικότερης μεσαιωνικής ιπποτικής επίδρασης, η οποία θέλει τον ατρόμητο ιππότη, δέσμιο στην αγάπη μιας κοπέλας, κάτι που τον οδηγεί σε μονομαχίες, κονταρομαχίες και ποικίλες περιπέτειες. Ακόμη, χαρακτηρίζουμε αυτά τα κείμενα μυθιστορίες, και όχι μυθιστορήματα, για να αναδείξουμε ακριβώς αυτό το ερωτικό στοιχείο (το romance, όπως αναφέρεται στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία, έναντι του novel, δηλαδή του μυθιστορήματος). Συνήθη χαρακτηριστικά των ιπποτικών μυθιστοριών είναι ακόμα η μαγεία (μαγικά δακτυλίδια, ξόρκια, κ.λ.π.) όπως και το υπερφυσικό στοιχείο (δράκοι, παλάτια με φυλακισμένες βασιλοπούλες). Συχνά ως τίτλοι χρησιμοποιούνταν τα ονόματα των δύο ερωτευμένων. Οι ερωτικές- ιπποτικές μυθιστορίες, που μας έχουν σωθεί είναι πέντε: Λίβιστρος και Ροδάμνη, Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Ιμπέριος και Μαργαρώνα, Φλώριος και Πλατζιαφλόρα. Θα επιχειρήσουμε, παρακάτω, μια πρώτη γνωριμία με μερικές από αυτές τις μυθιστορίες, μιας και αποτελούν αναπόσπαστο και βαρυσήμαντο κομμάτι της λογοτεχνικής μας παράδοσης. Με την «μαγική» πλοκή τους ίσως να μας παραπέμψουν στο είδος του fantasy και της «Μεσαιωνικής» αύρας, που αγαπάμε πολύ τα τελευταία χρόνια… Κι όμως, ετούτες, βρίσκονται κρυμμένες σε χειρόγραφους κώδικες, λησμονημένες από το χρόνο κι από τους περισσότερους.
Λίβιστρος και Ροδάμνη
Πρόκειται για τη μυθιστορία με την πλουσιότερη χειρόγραφη παράδοση, καθ’ ότι σώζεται σε πέντε χειρόγραφα βιβλία και μάλιστα, σε τρεις ξεχωριστές διασκευές. Αυτό καταδεικνύει οπωσδήποτε τη δημοφιλία του έργου, τη λογοτεχνική του αρτιότητα καθώς και της πρωτοποριακές αφηγηματικές τεχνικές (όπως το στοιχείο της μετά- αφήγησης).
Όλη την υπόθεση τη διηγείται ένας νέος, Ο Κλιτοβός, στη φίλη του, Μυρτάνη. Κάποτε, λέει ο Κλιτοβός, συνάντησε τον πρίγκιπα της χώρας του Λιβάνδρου, τον Λίβιστρο κι εκείνος άρχισε να του διηγείται την αλλόκοτη ιστορία του. Το ταξίδι του, δηλαδή, στο Αργυρόκαστρο μετά από ένα αλληγορικό όνειρο που είδε, και τον έρωτά του για την κόρη του βασιλιά, τη Ροδάμνη. Στο κείμενο ενυπάρχουν, σε πολλά σημεία, τα γράμματα που της έστελνε ο Λίβιστρος στην ταράτσα του πύργου καρφώνοντάς τα στα βέλη του. Η Ροδάμνη ανταποκρίνεται στον έρωτά του. Οι δύο ερωτευμένοι νέοι τελικά παντρεύονται, ώσπου ο βασιλιάς της Αιγύπτου, Βερδερίχος, που διεκδικεί και αυτός την πριγκίπισσα Ροδάμνη, καταφέρνει τελικά, με τη βοήθεια μιας μάγισσσας, να την κλέψει. Ο Λίβιστρος γυρίζει όλο τον κόσμο για να τη βρει. Τότε είναι που συναντά τον Κλιτοβό κι εκείνος τον βοηθά στην αναζήτησή του. Βρίσκουν μαζί τη μάγισσα που βοήθησε τον Βερδερίχο και εκείνη τους προμηθεύει μαγικά άλογα, με τα οποία περνούν τη θάλασσα και βρίσκουν τελικά τη Ροδάμνη, παίρνοντάς την μαζί τους στη χώρα τους.
Καλλίμαχος και Χρυσορρόη
Το κατά Καλλίμαχον και Χρυσορρόην ερωτικόν διήγημα είναι μία δημώδης ερωτική διήγηση που η έρευνα τοποθέτησε στον 14ο αιώνα, συγκεκριμένα ανάμεσα στο 1310-1340. Εδώ τα στοιχεία του παραμυθιού και του υπερφυσικού, που βεβαίως συναντάμε και στο Λίβιστρο, αφθονούν πολύ περισσότερο. Η γλώσσα είναι κάπως λογιότερη, κάτι που δυσκολεύει τη χρονολόγησή του σε σχέση με την προγενέστερη μυθιστορία του Λίβιστρου. Παραδίδεται σε ένα και μόνο χειρόγραφο.
Ο πρίγκιπας Καλλίμαχος στέλνεται από τον βασιλιά πατέρα του σε ένα ταξίδι μαζί με τα υπόλοιπα αδέρφια του. Σύμφωνα με τον βασιλιά, όποιος πράξει τη μεγαλύτερη ανδραγαθία θα του κληροδοτήσει την εξουσία του. Ο Καλλίμαχος με τα αδέρφια του φτάνουν σ’ ένα σκοτεινό και απόρθητο κάστρο. Ο Καλλίμαχος θέλει να εισέλθει, όχι όμως και τ’ αδέρφια του. Για το λόγο αυτό, τον αφήνουν και φεύγουν, αφού πρώτα του δώσουν ένα μαγικό δακτυλίδι για βοήθεια σε ενδεχόμενο κίνδυνο. Ο Καλλίμαχος εισέρχεται στο κάστρο και έρχεται αντιμέτωπος με ένα αλλόκοτο θέαμα. Μια κοπέλα, βρίσκεται ολόγυμνη σε μια μεγάλη αίθουσα, κρεμασμένη από τα μαλλιά. Εκείνη του λέει πως βρίσκεται σε ένα δρακοντόκαστρο. Είναι φυλακισμένη ενός δράκου που παντρεύτηκε ακούσια κι εκείνος σκότωσε την οικογένειά της και τη βασανίζει. Ο Καλλίμαχος θανατώνει το δράκο με το ξίφος του την ώρα που κοιμάται και σώζει τη Χρυσορρόη.
Ο Καλλίμαχος και η Χρυσορρόη ζουν στο δρακοντόκαστρο για μερικά χρόνια ευτυχισμένοι, ώσπου ένας περαστικός βασιλιάς ερωτεύεται την Χρυσορρόη και προσπαθεί να εκπορθήσει το κάστρο. Όταν τελικά τα καταφέρνει- πάλι με τη βοήθεια μια μάγισσας- εξουδετερώνει μ’ ένα μαγεμένο μήλο τον πρίγκιπα και παίρνει την κοπέλα στη χώρα του.
Τελικά, επεμβαίνουν τα αδέρφια του Καλλίμαχου, τα οποία – μέσω οράματος- μαθαίνουν τα άσχημα νέα. Με τη βοήθεια του ίδιου του μαγεμένου μήλου ανασταίνουν τον Καλλίμαχο και τον βοηθούν να πάει στη χώρα του κλέφτη- βασιλιά και να ξανακερδίσει την αγαπημένη του.
Βέλθανδρος και Χρυσάντζα
Το έργο, παραδίδεται και αυτό σε ένα μεταγενέστερο χειρόγραφο (του 16ου αιώνα) και αποτελείται από 1348 ανομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Τα μαγικά στοιχεία εδώ είναι λιγότερα από τα προηγούμενα έργα.
Ο Βέλθανδρος κατά τη διάρκεια περιπλανήσεών του στην περιοχή της Ταρσού βλέπει σε ένα ποτάμι να λάμπει ένα φλογερό αστέρι. Ακολουθεί τις πηγές του ποταμού και καταλήγει στο Ερωτόκαστρο, μια μυθική επικράτεια του έρωτα. Τρομάζει μόλις βλέπει μια επιγραφή η οποία κατ’ ουσίαν προφητεύει τον έρωτά του με τη Χρυσάντζα. Εν τω μεταξύ ο βασιλιάς τον καλεί να αναλάβει χρέη κριτή και να διαλέξει την πιο όμορφη ανάμεσα σε σαράντα γυναίκες δίνοντάς της το τρίκλωνο βεργί (σκήπτρο). Ο Βέλθανδρος μαγεύεται από μια και μόνο κοπέλα, τη Χρυσάντζα και δίνει σε εκείνη το γέρας. Όλα έπειτα εξαφανίζονται και νομίζει ότι βρισκόταν σε όνειρο. Αναζητά την κοπέλα αυτή και φτάνει στην Αντιόχεια όπου, αφού πιάνεται αιχμάλωτος, συνειδητοποιεί πως η κόρη του βασιλιά είναι η κοπέλα στην οποία έδωσε το βεργί. Ερωτεύονται και αποφασίζουν να δραπετεύσουν μαζί με τους ακόλουθούς τους. Φτάνοντας στη θάλασσα, συναντούν το καράβι που είχε στείλει ο μετανιωμένος πατέρας του Βέλθανδρου προς αναζήτηση του γιου του. Μέσα σε θαλασσοταραχή χωρίζονται, ώσπου να συναντηθούν ξανά και να ζήσουν ευτυχισμένοι στη χώρα του Βέλθανδρου.
Ιμπέριος και Μαργαρώνα
Αυτή η μυθιστορία δεν αποτελεί πρωτότυπο έργο αλλά διασκευή του δημοφιλούς ιπποτικού μυθιστορήματος Pierre de Provence et la Belle Marguelonne. Η αρχική της σύνθεση τοποθετείται κάπως αόριστα στον 15ο αιώνα και αποτελεί το μοναδικό έργο του είδους του που σώζεται τόσο σε ανομοιοκατάληκτη όσο και σε μεταγενέστερη ομοιοκατάληκτη μορφή.
Ο πρίγκιπας της Προβηγκίας Ιμπέριος φεύγει από το πατρικό του και ταξιδεύει στον κόσμο αναζητώντας την καταξίωση. Στη Νάπολη, τον ερωτεύεται η όμορφη βασιλοπούλα Μαργαρώνα, κερδίζει το χέρι της σε τρομερή κονταρομαχία, παντρεύονται, αλλά χωρίζονται ακούσια. Ακολουθούν απίστευτες περιπέτειες, ωσότου σμίξουν μετά από πολλά χρόνια με τρόπο θαυμαστό και βασιλεύσουν ευτυχισμένοι…
Πηγές:
Λίνου Πολίτη, Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2017
www.lifo.gr
georgakas.lit.auth.gr
