Με αφορμή τα τεκταινόμενα της εποχής μας -μέσα σε αυτά ο εγκλεισμός είναι κυρίαρχος- είναι μια καλή ευκαιρία για να θέσουμε τον εαυτό μας στο κέντρο των γεγονότων και να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο απόηχος όλων αυτών σε εμάς. Αδιαμφισβήτητα πρόκειται για μια πρωτόγνωρη κατάσταση, που αίφνης εμφανίστηκε και μας τρομοκράτησε. Κυρίαρχα συναισθήματα είναι φυσικά ο φόβος και το άγχος προς το άγνωστο. Συνάμα είμαστε αντιμέτωποι με την έλλειψη επαρκών πόρων διαχείρισης της καθημερινότητας, καθώς αυτή αλλάζει και καλούμαστε να προσαρμοστούμε στα νέα δεδομένα. Επιπλέον, η αίσθηση του αβοήθητου κατακλύζει πολλούς ανθρώπους και συνδέεται μάλιστα με ψυχολογικές διαταραχές, όπως για παράδειγμα οι ειδικές φοβίες και η κατάθλιψη.
Πώς αντιδρούμε;
Δυο ειδών αντιδράσεις είναι αυτές που λαμβάνουν χώρα και είναι άκρως αντίθετες. Από τη μία υπάρχουν αυτοί οι οποίοι εκδηλώνουν έναν έντονο φόβο και κατ’ επέκταση συμπεριφορές αποφυγής με εκούσιο εγκλεισμό, κάτι το οποίο οδηγεί σε λειτουργική έκπτωση. Από την άλλη, συναντούμε και την πλήρη αδιαφορία, ως στάση αντιμετώπισης του κινδύνου. Πρόκειται μάλλον για έναν μηχανισμό άμυνας, όπου ο φόβος σαν, ένα συναίσθημα μη υποφερτό, απωθείται και συνεπώς το άτομο δεν τον βιώνει. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να προφυλάξει το άτομο αρχικά από το να μην κατακλυστεί από άγχος και εξασφαλίζει μια προσωρινή φυγή.
Fight or Flight
Οι σύγχρονοι ρυθμοί της ζωής και οι επιμέρους υποκειμενικές καταστάσεις που βιώνουν τα άτομα, καθίστανται ικανά για να προκαλέσουν μια ψυχολογική και σωματική πίεση, που την αποκαλούμε στρες. Αναφορικά με τις σημερινές δεδομένες δυσκολίες που βιώνουμε λόγω της πανδημίας, η τελευταία καθίσταται ως ένας στρεσογόνος παράγοντας, που μας προκαλεί άγχος. Μπροστά σε αυτό το δύσκολο συναίσθημα, καλούμαστε να αντιδράσουμε προκειμένου να επαναφέρουμε την ισορροπία στην ψυχική και σωματική μας υγεία. Με την εμφάνιση μιας απειλητικής κατάστασης ο οργανισμός ενεργοποιεί το Συμπαθητικό Νευρικό σύστημα, το οποίο παράγει αδρεναλίνη. Η αλλαγή αυτή που συμβαίνει στο σώμα μας, μας επιτρέπει να αντιδράσουμε γρήγορα προκειμένου να προστατευθούμε.
Η προσέγγιση fight or flight, που εισήγαγε ο W. B. Cannon προτείνει ότι σε αυτές τις καταστάσεις ακολουθούμε την τακτική της φυγής ή της πάλης. Πρόκειται για μια αυτόματη αντίδραση την οποία δεν ελέγχουμε, μία ενεργητική άμυνα.
Η τακτική της πάλης υιοθετείται συνήθως από άτομα ενεργητικά, ανυπόμονα, που αισθάνονται συνεχώς πίεση χρόνου, όταν αυτή είναι εξωτερική. Η εσωτερική συναντάται σε άτομα που φαίνεται ότι έχουν τον πλήρη έλεγχο των καταστάσεων, είναι μεθοδικοί, τακτικοί και συνεπείς. Απεναντίας η τακτική της φυγής, όταν υφίσταται μπορεί να οδηγήσει σε καχύποπτη συντηρητική συμπεριφορά και το άτομο να φαίνεται ως ευάλωτο ή εξαρτημένο.
Τέλος, υπάρχει και η τακτική του «ξεγλιστρήματος», στην οποία το άτομο γλιστράει μαζί με το ερέθισμα, είναι ανεκτικό και προσαρμοστικό κι αυτό οδηγεί σε απρόβλεπτη συμπεριφορά. Είναι βέβαιο συνεπώς ότι στον επικείμενο κίνδυνο της πανδημίας παρατηρούμε την πάλη και την φυγή σαν τρόπους αντίδρασης. Αναλογιστείτε σε αυτό το σημείο πως αντιδράτε γενικά σε άλλες παρόμοιες στρεσογόνες εμπειρίες. Σίγουρα θα εντοπίσετε έναν κοινό τρόπο αντίδρασης.
Τι διαλέγετε; Πάλη ή Φυγή;
Ο εγκλεισμός ως μια ανάμνηση
Δεν θα εξαντλήσω περεταίρω το ζήτημα του άγχους εν καιρώ πανδημίας, αν και άπτεται του ψυχολογικού φάσματος. Θα εστιάσω στο ζήτημα της ψυχολογικής ανάμνησης. Ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, έχουν πιθανόν βιώσει αυτό το φαινόμενο της ψυχικής ανάμνησης. Δεν πρόκειται για έναν επιστημονικό όρο, αλλά νομίζω πως αυτός ο συνδυασμός λέξεων περιγράφει κάλλιστα την περίπτωση στην οποία θέλω να αναφερθώ. Συμβαίνει λοιπόν κάποιες φορές, ιδίως σε θέματα που αφορούν κάποια απώλεια (χωρισμό, απόλυση, θάνατος κλπ.) να αναβιώνουμε τα αρχικά μας συναισθήματα που έλαβαν χώρα κατά την βίωση του γεγονότος, ύστερα από ένα ορισμένο χρονικό διάστημα.
Αν για παράδειγμα κάποιος χωρίσει τον μήνα Φλεβάρη, ενδέχεται τον Φλεβάρη του επόμενου έτους να αισθάνεται όπως την περίοδο που χώρισε. Παρ’ όλο που το γεγονός δεν εξακολουθεί να υφίσταται. Μια θεωρία που θα μπορούσε να το εξηγήσει αυτό, είναι εκείνη που μιλά για την κυτταρική μνήμη. Όπως και ο νους, έτσι και το σώμα αλλά και η ψυχή θυμούνται! Ας αναλογιστούμε λοιπόν, αν αφήσουμε τη σκέψη μας ελεύθερη, ποιες παρελθοντικές καταστάσεις μπορεί να μας θυμίζει ο εγκλεισμός που βιώνουμε. Σε αυτή την περίπτωση ίσως δεν πρόκειται για μια συνειδητή ανάμνηση που την αντιλαμβανόμαστε και την επεξεργαζόμαστε. Απεναντίας, η συμπεριφορά μας, οι συνήθειες μας, και το πώς αισθανόμαστε, ευθυγραμμίζονται με φόντο μια παρελθοντική εμπειρία. Χωρίς να έχουμε άμεση πρόσβαση σε αυτή.
Ο εγκλεισμός σαν…
…τη μοναξιά
Η κοινωνική απομόνωση φαίνεται να είναι μια πολύ δελεαστική ταμπέλα για την περιγραφή της νέας πραγματικότητας. Για όσους μάλιστα αγαπούν τις λέξεις και πιστεύουν στη δύναμη αυτών, καθώς και στο γεγονός ότι η γλώσσα φέρει νοήματα και μπορεί να επηρεάσει, ας επισημάνω το εξής: Ο Γ. Μπαμπινιώτης δημιούργησε τη λέξη «αποστασίωση» ως αντικατάσταση της λέξης «αποστασιοποίηση». Η αποστασίωση, λεξιπλασία των συνθετικών ‘’απόσταση+ίσωη’’ δηλώνει πως πρέπει να μείνουμε μακριά από τον ιό που μας προσβάλλει και να υιοθετήσουμε τα απαραίτητα μέτρα για την αποφυγή του. Παράλληλα αποκηρύσσει την απόσταση από τον συνάνθρωπο, κάτι το οποίο υπονοεί η λέξη αποστασιοποίηση στην οποία μάλλον προσδίδεται αρνητικό πρόσημο. Το κοινωνικό μήνυμα που αποτυπώνεται στη νέα λέξη, είναι η αποφυγή του ιού αλλά όχι η αποφυγή του ανθρώπου και των κοινωνικών συναναστροφών.
Συνεπώς, προτείνει να μην βιώσουμε την μοναξιά, μια κατάσταση που είναι μάλλον αναπόφευκτη. Ωστόσο ακόμα κι αν δεν νιώθουμε ή δεν είμαστε μόνοι μας, ενδέχεται να αισθανθούμε ένα συναίσθημα προσφιλές της μοναξιάς. Ίσως η παρούσα κατάσταση μας θυμίσει άλλες περιόδους της ζωής μας που αισθανθήκαμε μόνοι. Τότε τα παράδοξα συναισθήματα βρίσκουν μια εξήγηση.
…ασφυκτική κατάσταση
Μεταφορικά ή κυριολεκτικά, ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων έχουν βρεθεί σε αποπνικτικά περιβάλλοντα. Εργασιακοί χώροι που καιροφυλακτεί η εκμετάλλευση και η κακομεταχείριση, κακοποιητικές σχέσεις, εξαρτητικοί οικογενειακοί δεσμοί, φιλίες που γαντζώνονται πάνω μας, είναι μερικά από τα συνήθη παραδείγματα που κάποιος θα χαρακτήριζε ως ‘πίεση’. Σε τέτοιες συνθήκες σίγουρα ο εγκλεισμός βιώνεται με κάθε του μορφή. Ένας σύντροφος με ζηλότυπη προσωπικότητα που ‘εγκλωβίζει’ τη σύντροφό του στα δεσμά της σχέσης και δεν την αφήνει να κυκλοφορεί μόνη της ή να βγαίνει για ποτό, μας θυμίζει την αναγκαιότητα του μηνύματος που στέλνουμε για να βγούμε έξω, μόνο για απαραίτητες μετακινήσεις, καθώς και τους περιορισμένους τρόπους ψυχαγωγίας και διασκέδασης. Ένας εργοδότης, ο οποίος είναι πολύ αυστηρός και τυπικός με τα ωράρια, εγείρει αναμνήσεις για τον χρονικό περιορισμό της καραντίνας. Τα παραδείγματα πολλά και οι συμβολισμοί ατέρμονοι, αμφότερα ευθυγραμμισμένα στην υποταγή και την απαγόρευση.
Τελικά:
Πριν βιαστούμε να αυτό-διαγνωστούμε με κατάθλιψη ας κάνουμε μια ενδοσκόπηση. Ας αναπτύξουμε μια κριτική ματιά για το παρελθόν, το οποίο έχει να μας προφέρει πολλές χρήσιμες πληροφορίες για την ανάδυση του σημερινού συναισθηματικού μας κόσμου. Ένα τωρινό βίωμα το οποίο φαντάζει απίθανο να τεθεί υπό διαχείριση, μάλλον εκπηγάζει από μια παρελθοντική κατάσταση, η οποία βρίσκει το πρόσφορο έδαφος για να ξεδιπλωθεί. Με λίγα λόγια ο εγκλεισμός, που τον βιώνουμε ως ανυπόφορο, καθρεφτίζει τα ανεπίλυτα ψεγάδια του παρελθόντος.. Ένα ελεύθερο πνεύμα όμως που καλπάζει στα άδυτα της φαντασίας είναι δύσκολο να εγκλωβιστεί.
