Η έκθεση του τρόμου
Η πρωτοποριακή «Εκφυλισμένη Τέχνη» ήταν αρκετή ώστε να εξοργίσει τους Ναζί έναντι του Μοντερνισμού, ο οποίος αντιμετωπίστηκε με απέχθεια. Γαλάζιοι Καβαλάρηδες, μορφές σακάτηδων στρατιωτών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλόκοτες αφρικανικές μάσκες, αφηρημένα σύμβολα και γυναίκες οι οποίες κοιτούσαν προκλητικά τους θεατές κατακεραυνώθηκαν. Σύσσωμο το Ράιχ υιοθέτησε τη θεατρική φράση του συγγραφέα Χάνς Γιόστ: «Κάθε φορά που ακούω για κουλτούρα, τραβώ το περίστροφο μου...». Αυτή την επανάσταση χρωμάτων και μοντερνισμού ήρθε να καλύψει η γερμανική σβάστικα, «στραγγαλίζοντας» κάθε μορφή καλλιτεχνικής αντινατουραλιστικής έκφρασης. Ένα παλιό κτίριο, το οποίο άνηκε στο ινστιτούτο αρχαιολογίας του Μονάχου, έμελλε να φιλοξενήσει την έκθεση «Εκφυλισμένης Τέχνης». Οι συνολικά εννέα αίθουσες ήταν έτοιμες, ώστε να γίνουν τα αποκαλυπτήρια της πιο «τρομακτικής» έκθεσης τέχνης, τον Ιούλιο του 1937. Συνολικά 650 έργα τέχνης στοιβάχτηκαν στους τοίχους και αποτέλεσαν αντικείμενο χλευασμού. Ίσως κάποιο από τα πορτρέτα του Klee παραμόνευε σε κάποια κακοφωτισμένη γωνία με τα μάτια της απόγνωσης «καρφωμένα» στον θεατή.
Η αντιπαράθεση του μηδενισμού και της ευλάβειας
Η αντιμετώπιση της εσωτερικής απόγνωσης των καλλιτεχνών ήταν τουλάχιστον υποτιμητική. Αναντίρρητα η ναζιστική προπαγάνδα αντιμετωπίζει την τέχνη ως ιδεολογικό όπλο και ταπεινώνει την τέχνη των «πρωτόγονων», των παιδιών και των παρανοϊκών ως Εκφυλισμένη. Συνεπώς, η πολιτισμική σήψη του μοντερνισμού αποτελεί «προσβολή» για την Άρια φυλή, «βεβήλωση» των χριστιανικών ηθών και «σπίλωση» της γυναικείας φύσης. Αδιαμφισβήτητα η ναζιστική προπαγάνδα χρησιμοποιεί την τέχνη ως ιδεολογικό όπλο. Ωστόσο, η ισοπεδωτική υπεραπλούστευση των ιδεολογιών ερχόταν σε αντιπαράθεση με τον αναδυόμενο νεοκλασικισμό των Ναζί. Ειδικότερα, ως απόρροια μιας άριας ναζιστικής «Αναγέννησης», άνθισε ταυτόχρονα η έκθεση της «Μεγάλης γερμανικής τέχνης» στο ογκώδες κτίριο του οίκου της Γερμανικής τέχνης. Ως μια υποκινούμενη υποδαύλιση του εθνικιστικού φρονήματος αναδύονται φιγούρες, σαν «νεοφερμένοι» κούροι και κόρες. Τα γιγαντία ρωμαλέα αγάλματα δεσπόζουν όπως ο κατακτητής Δαβίδ έναντι του Γολιάθ, ενώ τα αρκαδικά τοπία προσφέρουν την αισθητική αρμονία.
Εντούτοις, οι δύο εκθέσεις δεν σημείωσαν τον ίδιο αριθμό απήχησης. Η «Εκφυλισμένη Τέχνη» προσέλκυσε πενταπλάσιο αριθμό επισκεπτών σε σχέση με τη «Μεγάλη γερμανική τέχνη». Άραγε η χαοτική κοσμοθεωρία των εκφυλισμένων αντανακλά στην ανάγκη των Γερμανών για ιδεολογική απελευθέρωση; Ή το αίσθημα ανωτερότητας και αποστροφής απέναντι στους ψυχικά ασθενείς έδρασε ως κινητήριος δύναμη;
Η γοητεία του παραλογισμού
Πράγματι, η λίστα της «εκφυλισμένης» διαστροφής περιλαμβάνει τους πιο ριζοσπαστικούς εικαστικούς των αρχών του 20ου αιώνα: Franz Marc, Max Ernst,Otto Dix,Erich Heckel, Piet Mondrian, Paul Klee,Wassily Kandinsky, Oscar Kokoschka, Emil Nolde και Alexei von Jawlensky. Οι εκφραστικές παρορμήσεις και το παιχνίδισμα των παραφρόνων υποδηλώνουν ένα υποκείμενο ανοικτό στα εξωτερικά ερεθίσματα υπό μια έννοια. Η βαθιά εκφραστικότητα τους μάλλον δημιουργεί έργα ανέκφραστα, χαμένα στην εσωστρέφεια τους. Όντως θα μπορούσε να είναι εκείνη η χαοτική αίσθηση ανάμεσα στο υποκείμενο και στο χώρο, η οποία δημιουργεί τον τρόμο. Αντίθετα η ψυχαναγκαστική τάση διακόσμησης, τακτοποίησης και αντιγραφής συστημάτων, ίσως υποδηλώνουν μια σθεναρή αντίσταση στην απελευθέρωση του εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου.
Η απάντηση του Μοντερνισμού
Στις 26 Απριλίου 1937, το θρόισμα της Βασκικής υπαίθρου θα καταπνιγεί βάναυσα από βομβαρδισμούς. Η γερμανική λεγεώνα του κόνδορα σφυροκοπά αδιάκοπα την πόλη Γκουέρνικα. Ως αποτέλεσμα της φρίκης του πολέμου, οι στάχτες των θραυσμάτων αποκαλύπτουν ένα σουρεαλιστικά κατακερματισμένο τοπίο. Συνεπώς με τόλμη και οργή ο Πάμπλο Πικάσο φιλοτεχνεί, ίσως το πιο ηχηρό αντιπολεμικό έργο της εποχής, τη Γκέρνικα. Παραμορφωμένες φιγούρες τρόμου, θρήνος, απόγνωση και επιπλέον βία δημιουργούν το συνονθύλευμα της απόλυτης εκφυλιστικής φύσης του πολέμου. Ωστόσο, η ιδιοφυία του Πικάσο δε σταματά εκεί. Αναμφίβολα, όχι μόνο επιστρατεύει στοιχεία του μοντερνισμού και τα καθιστά μάρτυρες της πολιτικής πραγματικότητας, αλλά ακόμη εντάσσει τα πρωτοποριακά κινήματα στο κοινωνικό σύνολο. Φέρεται πως ένας Ναζί αξιωματικός ρώτησε έκπληκτος τον Πικάσο μπροστά στη Γκέρνικα «Εσείς το κάνατε αυτό;». Ο Πικάσο ανταπάντησε «Όχι, εσείς το κάνατε».
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:
Συλλογικό Έργο (2007). Η τέχνη από το 1900: Μοντερνισμός, Αντιμοντερνισμός, μεταμοντερνισμός. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο
Λαζάρου Α. (2009). Η μοντέρνα τέχνη στην Ευρώπη μέσα από στοιχεία πρωτόγονων λαών: Πικάσο και Στραβίνσκι. ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ, Τεύχος 123 Ιανουάριος- Φεβρουάριος- Μάρτιος. https://www.academia.edu/37745970/%CE%97_%CE%9C%CE%9F%CE%9D%CE%A4%CE%95%CE%A1%CE%9D%CE%91_%CE%A4%CE%95%CE%A7%CE%9D%CE%97_%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE%9D_%CE%95%CE%A5%CE%A1%CE%A9%CE%A0%CE%97_%CE%9C%CE%95_%CE%A4%CE%97%CE%9D_%CE%95%CE%A0%CE%99%CE%A1%CE%A1%CE%9F%CE%97_%CE%A0%CE%A1%CE%A9%CE%A4%CE%9F%CE%93%CE%9F%CE%9D%CE%A9%CE%9D_%CE%9B%CE%91%CE%A9%CE%9D_PDF (Τελευταία πρόσβαση 6.3.2022)
