Εισαγωγή
Το Νεοελληνικό Θέατρο αποτελεί καθρέφτη της ιστορίας, της γλώσσας και της κοινωνίας μας. Από τον 16ο έως τον 20ό αιώνα πέρασε από συνεχείς μεταμορφώσεις, ενώ ταυτόχρονα συνδέθηκε στενά με τις μεγάλες καλλιτεχνικές τάσεις της Ευρώπης. Η πορεία του δείχνει πώς η Ελλάδα άντλησε έμπνευση από το εξωτερικό αλλά διατήρησε πάντα την ιδιαίτερη εθνική της ταυτότητα.
Νεοελληνικό Θέατρο: Από την Κρητική Αναγέννηση στο Μπαρόκ
Στην Ευρώπη του 16ου αιώνα η Αναγέννηση, ο μανιερισμός και το πρώιμο μπαρόκ έφεραν τον άνθρωπο στο κέντρο. Στην Κρήτη, η Αναγέννηση δημιούργησε τοπική θεατρική παράδοση, με κορυφαίο έργο τον «Ερωτόκριτο» του Β.Κορνάρου. Τον 17ο αιώνα, η Ευρώπη γνώρισε το μπαρόκ, την ιταλική όπερα και τον γαλλικό κλασικισμό, ενώ στο Νεοελληνικό Θέατρο συνέχισε η άνθηση του κρητικού θεάτρου και παράλληλα εμφανίστηκαν επτανησιακά και αιγαιοπελαγίτικα έργα (Puchner, 2003).
Νεοελληνικό Θέατρο: Ο Διαφωτισμός και το θέατρο ως εργαλείο παιδείας
Η Ευρώπη του Διαφωτισμού πίστεψε στον ορθολογισμό, την πρόοδο και τη διδακτική λειτουργία του θεάτρου. Η σάτιρα και η κοινωνική κριτική έγιναν βασικά στοιχεία της σκηνής. Στην διάρκεια αυτού που ονομάζουμε Νεοελληνικό Θέατρο αναπτύχθηκαν παράλληλες διαφορετικές παραδόσεις όπως η επτανησιακή (δυτικές επιρροές) και η αιγαιοπελαγίτικη σε νησιά όπως η Σύρος, Χίος κλπ. Τα παράλληλα θεατρικά είδη λειτούργησαν ως γέφυρα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, προετοιμάζοντας την εθνική αφύπνιση (Puchner, 2003).
1780–1830: Ρομαντισμός και Επανάσταση
Ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός εξύμνησε το πάθος, τη φαντασία και την ελευθερία, ενώ αντίθετα με τη Γαλλική Επανάσταση άλλαξε ριζικά το πνεύμα της εποχής. Στο Νεοελληνικό Θέατρο, ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός μετουσιώθηκε μέσα από το ιστορικό πρίσμα της Επανάστασης του 1821 σε πατριωτικές τραγωδίες και πολιτικές κωμωδίες. Έτσι, το θέατρο έγινε όχημα για την καλλιέργεια της εθνικής ταυτότητας (Puchner, 2003).
19ος αιώνας: Ρεαλισμός και Ελληνικός Ρομαντισμός
Η Ευρώπη στράφηκε στον ρεαλισμό, με έργα που απέδιδαν αντικειμενικά την πραγματικότητα. Έτσι στην Ελλάδα ο ρομαντισμός επιβίωσε, ενώ παράλληλα συνυπήρξε με τον κλασικισμό του Διαφωτισμού. Παράλληλα, η γλωσσική διαμάχη άφησε το αποτύπωμά της στο θέατρο. Η καθαρεύουσα κυριάρχησε τον 19ο αιώνα ως θεατρικό ιδίωμα, αλλά στον 20ο αιώνα η δημοτική διεκδίκησε τη θέση της με έργα όπως η «Τρισεύγενη» του Κωστή Παλαμά και ο «Κυρούλης» του Γιάννη Ψυχάρη (Puchner, 2003).
1880–1920: Νέες τάσεις και Θέατρο Ιδεών
Η Ευρώπη έφερε τον Νατουραλισμό, τον Συμβολισμό και τον Ιμπρεσιονισμό. Στην Ελλάδα αναπτύχθηκε το Θέατρο Ιδεών, ενώ οι σκηνοθέτες άρχισαν να αποκτούν καίριο ρόλο. Τα ιψενικά χαρακτηριστικά άσκησαν ιδιαίτερη γοητεία στους Έλληνες συγγραφείς, όπου και τα ενσωμάτωσαν στη γραφή τους. Ένα παράδειγμα ιψενικής γραφης ήταν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος με έργα όπως ο «Τρίτος» και ο «Ψυχοπατέρας» που έδωσε έμφαση στις κοινωνικές συγκρούσεις.
Επιπλέον, ο Παντελής Χορν έγραψε τη «Μελάχρα» και το «Φιντανάκι», φέρνοντας ηθογραφικά στοιχεία στη σκηνή. Ο Κωστής Παλαμάς με την «Τρισεύγενη» συνδύασε ποίηση και δράμα, ενώ ο Γιάννης Ψυχάρης πειραματίστηκε με γλωσσικές καινοτομίες στον «Κυρούλη» και τον «Γουανάκο». Παράλληλα, ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης δοκίμασαν θρησκευτικά και εθνικά δράματα, επεκτείνοντας τη θεματολογία του θεάτρου (Puchner, 2003).
1920–1940: Νέα Αντικειμενικότητα και Εθνικό Θέατρο
Στην Ευρώπη επικράτησε η Νέα Αντικειμενικότητα, με τον Μπρεχτ να δίνει στο θέατρο στρατευμένο χαρακτήρα και κοινωνική ανάλυση. Στην Ελλάδα η ηθογραφία και το ιστορικό δράμα συνέχισαν να κυριαρχούν. Η ίδρυση του Εθνικού Θεάτρου θεσμοθέτησε την καλλιτεχνική παραγωγή και έδωσε κύρος στη σκηνική τέχνη.
Την ίδια στιγμή, η οργάνωση και δομή της παραστατικής τέχνης επηρεάστηκε έντονα από τα δυτικά πρότυπα. Εισήχθησαν σκηνικά και μηχανισμοί. Επιπλέον, σημαντικά θέατρα, όπως το San Giacomo στην Κέρκυρα, το Θέατρο Σμύρνης και το Θέατρο Ερμούπολης, έπαιξαν κομβικό ρόλο πριν η Αθήνα γίνει το κέντρο της θεατρικής ζωής (Puchner, 2003).
Συμπέρασμα
Το Νεοελληνικό Θέατρο δεν υπήρξε ποτέ μια απλή μίμηση της Ευρώπης. Πήρε έμπνευση από τα ξένα ρεύματα, τα προσάρμοσε και τα μετέτρεψε σε εκφράσεις των κοινωνικών, γλωσσικών και ιδεολογικών αναγκών της Ελλάδας. Από τον «Ερωτόκριτο» μέχρι τον «Κυρούλη» και από την Κρήτη έως την Αθήνα, η πορεία του αποκαλύπτει την αδιάκοπη σχέση με την Ευρώπη αλλά και τη δική του συμβολή στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας.
Νεοελληνικό Θέατρο: Λεξικό Όρων
Ρεαλισμός:
Αντικειμενική απεικόνιση της πραγματικότητας, με ιστορικά και κοινωνικά θέματα.
Νατουραλισμός:
Ακραία έκφανση ρεαλισμού, που δείχνει πώς το περιβάλλον και η κληρονομικότητα καθορίζουν τον άνθρωπο.
Συμβολισμός:
Απόδοση νοήματος μέσα από σύμβολα, με έμφαση στη φαντασία αντί στη ρεαλιστική περιγραφή.
Ιμπρεσιονισμός:
Αποτύπωση υποκειμενικών εντυπώσεων και στιγμιαίων εικόνων.
Εξπρεσιονισμός:
Έκφραση του εσωτερικού κόσμου μέσω παραμόρφωσης της πραγματικότητας.
Νέα Αντικειμενικότητα:
Στρατευμένο θέατρο με κοινωνική ανάλυση, όπως το ανέπτυξε ο Μπρεχτ.
Ιψενισμός:
Δραματουργικό μοντέλο που αναδεικνύει κοινωνικά προβλήματα με ρεαλιστικό τρόπο.
Βιβλιογραφία
Puchner,W, (2003), Το Νεοελληνικό Θέατρο (16ος–20ός αιώνας), Στο: ΕΛΠ 44 – Το Νεοελληνικό Θέατρο. Τόμος Α΄, Πάτρα: ΕΑΠ
