Ευτύς ως έσμιξαν οι ματιές μας, θαρρείς και βεβαιώθηκε πως εγώ ήμουν αυτός που ζητούσε, κι άπλωσε το χέρι αποφασιστικά κι άνοιξε την πόρτα. Πέρασε ανάμεσα από τα τραπέζια, με γοργό ελαστικό περπάτημα, κι ήρθε και στάθηκε από πάνω μου.
– Ταξίδι;, με ρώτησε. Για πού, με το καλό;
– Για την Κρήτη. Γιατί ρωτάς;
Advertising
– Με παίρνεις μαζί σου;
Τον κοίταξα με προσοχή. Βουλιαγμένα μάγουλα, χοντρή μασέλα, εξογκωμένα ζυγωματικά*, ψαρά* κατσαρωμένα μαλλιά, μάτια που σπίθιζαν*.
– Γιατί; τι να σε κάμω;
Σήκωσε τους ώμους.
Advertising
– Γιατί! Γιατί!, έκαμε με περιφρόνηση. Δε μπορεί -τέλος πάντων- ο άνθρωπος να κάμει κάτι, και χωρίς γιατί; Έτσι, για το κέφι του. Να, πάρε με, ας πούμε, μάγερα· ξέρω και φτιάνω κάτι σούπες!…
Νίκος Καζαντζάκης – «Βίος και Πολιτεία»
Δύο διαφορετικοί άνθρωποι ακολουθούν ένα συγκεκριμένο «καρμικό» μονοπάτι. Ο ένας, βαθύς στοχαστής του πνεύματος, της φιλοσοφίας, μορφωμένος και πολυταξιδέμενος, ο άλλος δέσμιος της ίδιας της ζωής, τη ζει στο έπακρο, την απολαμβάνει, τη χαίρεται, τη διεκδικεί.
Κάποια στιγμή, ακολουθώντας αυτό το κοινό μονοπάτι, συναντιούνται. Η συνάντηση αυτή σκεπάζεται ευθύς από ένα βαθύ πέπλο φιλίας και αγάπης, που θα τους ακολουθεί για μια ολόκληρη ζωή. Πρόκειται για τον Νίκο Καζαντζάκη και τον αγαπημένο του φίλο, Γιωργή Ζορμπά, ο οποίος είναι, πλέον, παγκόσμια γνωστός ως «Αλέξης Ζορμπάς».
Η συνάντηση τους όμως, δε δημιούργησε μόνο μια σχέση βαθιάς φιλίας και αγάπης, αλλά αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και ένα ισχυρό κίνητρο για τον ίδιο τον Καζαντζάκη, να γράψει ένα μυθιστόρημα – ορόσημο για το νεοελληνικό πολιτισμό: το «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά».
Το μυθιστόρημα
Στη ζωή μου, οι πιο μεγάλοι μου ευεργέτες στάθηκαν τα ταξίδια και τα ονείρατα· από τους ανθρώπους, ζωντανούς και πεθαμένους, πολύ λίγοι βοήθησαν τον αγώνα μου. Όμως, αν ήθελα να ξεχωρίσω, ποιοι άνθρωποι άφησαν βαθύτερα τ’ αχνάρια τους στη ψυχή μου, ίσως να ξεχώριζα τρεις, τέσσερεις: τον ‘Όμηρο, τον Μπέρξονα, τον Νίτσε και τον Ζορμπά.
Ο πρώτος, στάθηκε για μένα το γαληνό κατάφωτο μάτι -σαν το δίσκο του ήλιου- που φωτίζει με απολυτρωτικιά λάμψη τα πάντα· ο Μπέρξονας, με αλάφρωσε από άλυτες φιλοσοφικές αγωνίες που με τυραννούσαν στα πρώτα νιάτα· ο Νίτσε, με πλούτισε με καινούριες αγωνίες και μ’ έμαθε να μετουσιώνω τη δυστυχία, την πίκρα, την αβεβαιότητα σε περηφάνια· κι ο Ζορμπάς, μ’ έμαθε ν’ αγαπώ τη ζωή και να μη φοβούμαι το θάνατο.
Από τον πρόλογο του βιβλίου.
Ένας διανοούμενος συναντά στον Πειραιά ένα γέρο μιναδόρο, μακεδονικής καταγωγής, και επιστρέφει στο γενέθλιο νησί του, για να εκμεταλλευτεί ένα λιγνιτωρυχείο. Επιθυμεί να αφιερωθεί σε μια εργασία χειρωνακτική, με την ελπίδα να γιατρευτεί από τη θεωρητική του αδράνεια. Αλλά σύντομα, αλλάζει στόχους, γιατί ο γερο-Αλέξης Ζορμπάς αποκαλύπτει έναν ανεξάντλητο θησαυρό από εμπειρίες, που μαγεύουν το διανοούμενο. Η εκμετάλλευση του ορυχείου γίνεται έτσι ένα πρόσχημα, που τους επιτρέπει να χαρούν ατέλειωτες συζητήσεις και αλήτικες περιπέτειες, που προκαλούνται από την παρουσία μιας γερασμένης Γαλλίδας σαντέζας, ιδιοκτήτριας του κοντινού πανδοχείου.
Ο Ζορμπάς είναι μια ύπαρξη αχόρταγη, χωρίς προκαταλήψεις, και δέχεται ατάραχα τη φτώχια και την πραγματικότητα του νησιού, οι οποίες όμως καταβάλλουν το νέο του σύντροφο. Ωστόσο, οι δυο φίλοι έχουν κάτι κοινό: την ανησυχία -στον Ζορμπά παράφορη, στον αφηγητή υποταγμένη- μπροστά στο μυστήριο της ζωής. Το ύφος, άκρως πλούσιο και τολμηρό, απεικονίζει ανάγλυφα την έντονη διαφορά ανάμεσα σε δύο χαρακτήρες και σε δύο αντίθετες αντιλήψεις του κόσμου και είναι αυτό που καθιστά τον Ζορμπά ένα από τα καλύτερα έργα του Καζαντζάκη.
Το μυθιστόρημα και οι κριτικές σε Ελλάδα και εξωτερικό
Ο Νίκος Καζαντζάκης, το Βίος και Πολιτεία, το έγραψε κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Το Δεκέμβριο του 1946, κερδίζει μια υποψηφιότητα για Νόμπελ Λογοτεχνίας και μετακομίζει στο Παρίσι. Τότε, κυκλοφορεί η πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος από τις εκδόσεις «Αρχαίος Εκδοτικός Οίκος Δημ. Δημητράκου Α.Ε.». Μία Ελλάδα, που προσπαθεί να ανακάμψει απο τις φλόγες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και με έναν εμφύλιο πόλεμο στο κατώφλι της, υποδέχεται το μυθιστόρημα με ποικίλες κριτικές, αρνητικές και θετικές.
Ο Τύπος της εποχής έκανε εξαιρετική μνεία για τον τρόπο και το είδος γραφής του Νίκου Καζαντζάκη, για τη συναρπαστική περιγραφή των τοπίων που αναβλύζουν μέσα από το μυθιστόρημα, καθώς και για το προσωπικό ύφος του συγγραφέα. Επιπλέον, αρκετές ήταν και οι ελληνικές εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής, που συγκέντρωσαν την προσοχή τους στο χαρακτήρα του Ζορμπά, αναφερόντας τον ως:
- «Πρότυπο ζωής». Βάσος Βαρίκας, «Το χρονικό του βιβλίου», Τα Νέα, 7/5/1947.
- «Ο διονυσιακός άνθρωπος, που αμφισβητεί πατρίδα, θρησκεία και ηθική». Μαν. Γιαλουράκης, «Κριτική του βιβλίου», Αλεξανδρινή Λογοτεχνία, Αλεξάνδρεια 1947.
- «Ο άνθρωπος της δράσης που θα επιθυμούσε να είναι ο Καζαντζάκης». Γιάννης Χατζίνης, «Τα βιβλία», Νέα Εστία, τχ. 507, 15/8/1948.
Από την άλλη, αρνητικές κριτικές αμφισβητούν την ποιότητα του συγγραφέα, αναφέροντας τη γραφή του ως αδύναμη και προβληματική. Η κριτική του Μπαστιά ήταν η χειρότερη: «Ο Αλέξης Ζορμπάς ή ο ξεπεσμός μιας λογοτεχνίας», Εθνικός Κήρυξ Νέας Υόρκης, 24/8/1949. Ο Μπαστιάς χαρακτηρίζει το έργο «ασυνάρτητη κοπρολογία» ως Τέχνη και το περιγράφει ως «τη χυδαιότητα ενός τζουτζέ κυνικού ως κανόνα ζωής».
Σε αντίθεση με την Ελλάδα, οι κριτικές του μυθιστορήματος του Καζαντζάκη στο εξωτερικό, μόνο διθυραβικές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν.
Το 1947 μεταφράστηκε και εκδόθηκε στη Γαλλία και ειδική μνεία έγινε μάλιστα, στο πόσο σημαντική ειναι για την ανθρώπινη υπάρξη η σύνθεση φιλίας, μουσικής, χορού, που βγάζει στην επιφάνεια το έργο του Καζαντζάκη, αλλά και για την δημιουργία εξόδου των ανθρώπων απο την υπαρξιακή τους αγωνία.
Το 1954, επίσης στη Γαλλία, το μυθιστόρημα βραβεύεται ως το «καλύτερο ξένο βιβλίο». Αντίστοιχα, στη Σουηδία, που κυκλοφόρησε μεταφρασμένο το 1949, ο σουηδικός τύπος συσχετίζει τη σχέση Ζορμπά – Καζαντζάκη και επισημαίνει πως είναι όμοια με αυτή του Δον Κιχώτη και Σάντσο Πάντσα.
Το 1952 κυκλόφορησε και στην Αγγλία με τον τίτλο «Zorba the Greek». Ο χαρακτήρας του Ζορμπά εξυψώνεται και αναγνωρίζεται ως μία εμβληματική μορφή της σύγχρονης πεζογραφίας.
Η αποθέωση όμως, έρχεται στις ΗΠΑ το 1953, όπου τα δημοσιογραφικά μέσα χαρακτηρίζουν τη μορφή του Ζορμπά ως «Δύναμη της Ζωής». Αναφέρουν χαρακτηριστικά, πως προβάλλεται η αισιόδοξη πλευρά της ζωής μέσα απο το έργο, ενώ τέλος, πολλοί καταλήγουν να μιλούν για «Αριστούργημα».
«Αλέξης Ζορμπάς», η ταινία
Σαφώς, με τόσο διθυραμβικές κριτικές στο εξωτερικό και κυρίως στις Η.Π.Α, το μυθιστόρημα «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» δε θα μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητο και το χώρο της εβδόμης τέχνης, τον κινηματογράφο.
Το 1964, ο Κακογιάννης με τριπλή ιδιότητα -σκηνόθετης, σεναριογράφος και παραγωγός- δημιουργεί την Ελληνοβρετανικής παραγωγής ταινία «Αλέξης Ζορμπάς» (Zorba the Greek), για λογαριασμό της 20th Century Fox.
Με ένα εξαίρετο κάστ βασικών συντελεστών: Walter Lassally (φωτογραφία), Μίκης Θεοδωράκης (μουσική), Βασίλης Φωτόπουλος (σκηνικά-κοστούμια) και με πρωταγωνιστές τους: Anthony Quinn (Ζορμπάς), Alan Bates (συγγραφέας), Lila Kedrova (Ορτάνς), Ειρήνη Παππά (χήρα), το μυθιστόρημα φτάνει στην αποκορύφωση του. Γίνεται παγκοσμίως γνωστό, ενώ η ταινία -με τη σειρά της πλέον- αποτελεί βασικό σταθμό στο χώρο του παγκόσμιου κινηματόγραφου.
Με την παγκόσμια πρεμιέρα να πραγματοποιείται στις 17 Δεκεμβρίου 1964 στον κινηματογράφο Sutton της Νέας Υόρκης, όλοι μιλούν για την εξαιρετική ερμηνεία του Anthony Quinn, την υπέροχη φωτογραφία της ταινίας, ενώ τα πρώτα «σκιρτήματα» για υποψηφιότητες στα Όσκαρ είχαν ήδη ξεκίνησει. Αντίστοιχη υπόδοχη της ταινίας έγινε και στη Γαλλία, με την πρεμιέρα να γίνετε στις 3 Μαρτίου 1965 στο Theâtre des Champs Elysées. Εκεί, ο Πρόεδρος του ΕΟΤ παρασημοφορεί τον Κακογιάννη και τον Quinn, στο κοσμικό Maxim. Στην Ελλάδα, έκανε πρεμιέρα στο «Αττικόν» στις 15 Μαρτίου 1965, παρουσία πολλών προσωπικότητων της εποχής, λαμβάνοντας εξίσου εξαιρετικές κριτικές.
Το «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Καθιέρωσε τον Νίκο Καζαντζάκη ως μία εμβληματική μορφή. Δε θα μπορούσαμε να τελειώσουμε καλύτερα αυτό το αφιέρωμα, από το να παράθεσουμε το «Συρτάκι Dance», της ομώνυμης ταινίας του Κακογιάννη.
Πηγές
Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Νίκος Καζαντζάκης.
Ο αληθινός Ζορμπάς και ο Νίκος Καζαντζάκης, του Γιάννη Αναπλιώτη, Εκδόσεις Δρόμων (2003).
Για να γίνει μεγάλος: βιογραφία του Νίκου Καζαντζάκη, της Έλλυς Αλεξίου, Εκδόσεις Καστανιώτης.
