Σήμερα, στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις περνούν για πολλοστή φορά κρίση. Όμως δεν είναι η πρώτη φορά. Όπως αναπτύχθηκε και στο πρώτο μέρος του αφιερώματος, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις (ως επί το πλείστον κακές) ξεκινούν από τον Μεσαίωνα και καταλήγουν στο σήμερα. Βεβαίως, τα δύο έθνη, Έλληνες και Τούρκοι λειτουργούσαν διαφορετικά και κάτω από διαφορετική κρατική υπόσταση ανά περιόδους.
Ο «ατυχής» ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897
«Ατυχής» ήταν ο πόλεμος του 1897 για τους Έλληνες. Ο πρωθυπουργός και ηγέτης του συντηρητικού Εθνικού Κόμματος, Θεόδωρος Δηλιγιάννης, χρησιμοποιώντας ως αφορμή το Κρητικό ζήτημα, οδήγησε την Ελλάδα στον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το Κρητικό Ζήτημα αφορούσε την Κρήτη και τους ένοπλους αγώνες των Κρητικών κατά των Τούρκων. Σκοπός των Κρητικών αγωνιστών ήταν η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος κράτησε περίπου έναν μήνα (3 Απριλίου – 7 Μαΐου 1897) με συντριπτική ήττα του ελληνικού στρατού. Η Ελλάδα δεν είχε προετοιμαστεί κατάλληλα για αυτή την σπασμωδική στρατιωτική κινητοποίηση. Ο τουρκικός στρατός προέλασε περνώντας τα σύνορα στη Θεσσαλία και έφτασε λίγο έξω από τη Λαμία. Πραγματοποιήθηκαν φονικές μάχες όπως αυτή του Βελεστίνου και των Φαρσάλων. Το ελληνικό κράτος θα είχε καταληφθεί απ’τις τουρκικές δυνάμεις αν δεν επενέβαιναν οι Μεγάλες Δυνάμεις. Οι Δυνάμεις επέβαλλαν το προπολεμικό status quo αλλά επέβαλλαν στην Ελλάδα υπέρογκες αποζημιώσεις για την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Υπό το βάρος των αποζημιώσεων καθώς και από την πτώχευση του 1893, το καταρρακωμένο κράτος μπήκε σε Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο το 1898.
Το Κρητικό Ζήτημα λύθηκε κατά το ήμισυ. Η Κρήτη δεν ενώθηκε με την Ελλάδα αλλά έγινε ένας ημιαυτόνομος κρατικός σχηματισμός, η Κρητική Πολιτεία. Η Κρητική Πολιτεία θα διοικούνταν από Έλληνες Χριστιανούς, Τούρκους Μουσουλμάνους και από τον εκάστοτε Έλληνα Ύπατο Αρμοστή, εκλεκτό των Μεγάλων Δυνάμεων.
Ο Μακεδονικός Αγώνας και το Κίνημα των Νεοτούρκων
Την περίοδο 1904 – 1908, ελληνικά και βουλγαρικά αντάρτικα σώματα πολεμούν μεταξύ τους για επικράτηση στη Μακεδονία της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είναι η περίοδος του Μακεδονικού Αγώνα. Ο Μακεδονικός Αγώνας όμως θα σταματήσει το 1908, με την έκρηξη του Κινήματος των Νεοτούρκων. Το κίνημα ξεκίνησε με τη δράση του τουρκικού εθνικιστικού κόμματος «Ένωση και Πρόοδος». Οπαδοί του κινήματος ήταν αξιωματικοί, πολιτικοί, αστοί και διανοούμενοι Τούρκοι που ήθελαν εγκαθίδρυση ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού, πιο φιλελεύθερου, εδαφικά ακεραίου κράτους και κατάλυση του καθεστώτος του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β’. Έφεραν το σύνθημα «Hurriyet, Musavat, Adalet!» («Ελευθερία, Ισότητα, Δικαιοσύνη!).
Οι Νεότουρκοι αρχικά επέδειξαν ένα φιλελεύθερο πρόσωπο όμως στην πραγματικότητα ήθελαν πέρα από εκσυγχρονισμό του κράτους, εκτουρκισμό ή διώξεις όλων των αλλοεθνών υπηκόων. Αυτό το σχέδιο στρεφόταν εναντίον των Ελλήνων, Βουλγάρων, Σέρβων, Εβραίων και άλλων λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κατοικούσαν κυρίως στα Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία. Σύντομα, το κίνημα των Νεοτούρκων θα προκαλούσε αντιδράσεις, κυρίως εντός της Βαλκανικής. Κυρίως θα προκαλούσε ρήξη στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι: Η διαρκής συρρίκνωση των Τούρκων
Η Ελλάδα των αρχών του 20ου αιώνα δεν ήταν εκείνη του 1897. Με ισχυρή κυβέρνηση πια, αυτή του Ελευθερίου Βενιζέλου και των Φιλελευθέρων, το 1911 υπέγραψε στρατιωτική συμμαχία με τη Σερβία, το Μαυροβούνιο και τη Βουλγαρία. Οι Βαλκανικοί σύμμαχοι κήρυξαν τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον Οκτώβριο του 1912 (Α’ Βαλκανικός Πόλεμος). Το καλοκαίρι του 1913, η Ελλάδα θα συνέχισε στον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο με αντίπαλο τη Βουλγαρία αυτή τη φορά.
Με τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων, η Ελλάδα έφτανε ακόμα πιο κοντά στην υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Καταλάμβανε πια τη Μακεδονία τα νησιά του Βορείου και Ανατολικού Αιγαίου, την Κρήτη και την Ήπειρο. Όπως και τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη με τις εδαφικές τους νίκες, εκτόπιζαν κι άλλο τους Τούρκους από την Ευρώπη. Ο Μεγάλος Ασθενής, η Οθωμανική αυτοκρατορία, επρόκειτο να πέσει υπό το βάρος των μελλοντικών διεθνών εξελίξεων.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι τουρκικές εθνοκαθάρσεις
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεσπά το καλοκαίρι του 1914. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα εισέλθει το φθινόπωρο του 1915 στο πλευρό της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, εντός των Κεντρικών Δυνάμεων. Τότε, οι Τούρκοι ξεκινούν τη συστηματική βίαιη στράτευση και εξόντωση αλλοεθνών πληθυσμών εντός της επικράτειάς τους. Το 1915 προχωρούν στη γενοκτονία των Αρμενίων. Σφαγιάστηκαν περίπου 1,5 εκατομμύριο Αρμένιοι από το τουρκικό χέρι.
Οι Έλληνες (όπως και Αρμένιοι και Εβραίοι), ηλικίας 15 μέχρι 48 ετών, υποχρεώνονταν να καταταγούν στα τάγματα εργασίας. Τα τάγματα εργασίας (αμελέ ταμπουρού) ήταν τάγματα που πραγματοποιούσαν καταναγκαστικά έργα στα βάθη της Μικράς Ασίας υπό απάνθρωπες συνθήκες. Τα τάγματα εργασίας ήταν η βασική μέθοδος εθνοκάθαρσης των Τούρκων. Χιλιάδες άνδρες Έλληνες και άλλοι μη μουσουλμάνοι βρήκαν τραγικό θάνατο από την κακομεταχείριση, την πείνα, το κρύο και την κούραση δουλεύοντας σε οδοποιία, ορυχεία και χωράφια.
Η φονική αυτή μέθοδος χρησιμοποιήθηκε την περίοδο 1913 – 1923. Τα γυναικόπαιδα που δεν οδηγήθηκαν στα τάγματα εργασίας υφίσταντο σεξουαλική βία και καταστροφή των περιουσιών. Γενικότερα, η εξόντωση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας κατά αυτήν την περίοδο έγινε καθ’υπόδειξη των συμμάχων των Τούρκων, των Γερμανών.
Η Ελλάδα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο: Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις ξανά στο πεδίο της μάχης
Η Ελλάδα με την έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ταλαιπωρήθηκε από τον Εθνικό Διχασμό (1914 – 1917) για την επιλογή στρατοπέδου στον πόλεμο. Η φιλογερμανική πλευρά του βασιλιά Κωνσταντίνου Α’ επιθυμούσε τη διαρκή ουδετερότητα ως φιλική στάση προς τη Γερμανία και μη συμμαχική ταυτόχρονα προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η φιλοσυμμαχική πλευρά του Ελευθερίου Βενιζέλου επιθυμούσε ανοικτή έξοδο στο πλευρό των Δυνάμεων της Αντάντ, σε πόλεμο κατά των Τούρκων προς υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας.
Η Ελλάδα θα μπει στον πόλεμο το 1917, στο πλευρό των Δυτικών Συμμάχων. Οι μεγάλες νίκες στο Μακεδονικό Μέτωπο κατά των Γερμανών και των Βουλγάρων και στη θάλασσα κατά των Τούρκων καθώς και η συμμετοχή της στην πλευρά των νικητών, έκαναν τους στόχους της πραγματικότητα. Με το τέλος του πολέμου (1918) και την υπογραφή συνθηκών (Νεϊγύ και Σεβρών, 1919 και 1920) η Ελλάδα προσάρτησε την Θράκη μέχρι τα πρόθυρα της Κωνσταντινούπολης καθώς και τη ζώνη της Σμύρνης. Η Μεγάλη Ιδέα ήταν πια πραγματικότητα. Η ζώνη της Σμύρνης θα ήταν κάτω από ελληνική στρατιωτική κατοχή. Η τύχη της θα οριζόταν μετά από πέντε χρόνια, κατόπιν δημοψηφίσματος. Όμως η ελληνική πλευρά δεν ήθελε να μείνει εκεί…
Μικρασιατική Εκστρατεία ή Πόλεμος της Ανεξαρτησίας
Οι Τούρκοι ήταν πια με την πλευρά των ηττημένων. Οι Σύμμαχοι διαμέλισαν την πάλαι ποτέ Αυτοκρατορία των Σουλτάνων. Έλληνες, Αγγλογάλλοι και Ιταλοί έλεγχαν μεγάλο μέρος της Τουρκίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, το Χαλιφάτο κατέρρευσε και ηγέτης του νέου πια τουρκικού κράτους ήταν ένας Νεότουρκος Τούρκος αξιωματικός του στρατού, ο Μουσταφά Κεμάλ. Οι δυνάμεις του Κεμάλ θα ξεκινούσαν το 1919 αυτό που οι Τούρκοι καλούν ως Πόλεμο της Ανεξαρτησίας.
Στην άλλη πλευρά, ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη τον Μάιο του 1919. Τότε, σύμφωνα με τις επιταγές της Μεγάλης Ιδέας και με την ανοχή των Συμμάχων, ξεκινά η Μικρασιατική Εκστρατεία (1919 – 1922). Μέχρι τον Αύγουστο του 1921, ο ελληνικός στρατός προελαύνει βαθύτερα στη Μικρά Ασία, φτάνοντας μέχρι τον ποταμό Σαγγάριο, στην Αλμυρά Έρημο, έξω από την Άγκυρα. Η πτώση του βενιζελισμού και η άνοδος των φιλοβασιλικών το 1920, θα έγερνε την πλάστιγγα της εξωτερικής διπλωματίας υπέρ του Κεμάλ.
Το αποκορύφωμα της ρήξης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις: Μικρασιατική Καταστροφή
Απ’το καλοκαίρι του 1921, ο ελληνικός στρατός υποχωρούσε κατά μήκος του μετώπου ελέω της αντεπίθεσης του διπλωματικά ενισχυμένου Κεμάλ. Ο Κεμάλ είχε συνεχίσει τις φρικαλεότητες των προκατόχων του Οθωμανών. Το 1919, αποβιβάστηκε στη Σαμσούντα του Πόντου και ξεκίνησε την γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου. Περίπου 353.000 Πόντιοι βρήκαν τραγικό θάνατο απ’τους κεμαλικούς. Επίσης, και ο ελληνικός στρατός κατά την προέλασή του προέβη σε λεηλασίες, εμπρησμούς και εκδιώξεις αμάχων σύμφωνα και με τις αναφορές του Βρετανού ιστορικού Άρνολντ Τόινμπι.
Ο ελληνικός στρατός ηττήθηκε κατά κράτος και αποχώρησε από τη Μικρά Ασία, το καλοκαίρι του 1922. Ο τακτικός και άτακτος στρατός του Κεμάλ εισέβαλε στις πόλεις των παραλίων της Μικράς Ασίας και καταδίωξε τους ελληνικούς πληθυσμούς. Μεγάλος αριθμός Ελλήνων σφαγιάστηκε ή πήρε τον δρόμο της προσφυγιάς για την Ελλάδα. Η μεγαλύτερη καταστροφή πραγματοποιήθηκε στη Σμύρνη, με την πόλη να πυρπολείται και τους Έλληνες κατοίκους να βρίσκουν τον θάνατο κατά την προσπάθεια διαφυγής τους. Το 1922 για τους Τούρκους είναι συνυφασμένο με τη νίκη του Πολέμου της Ανεξαρτησίας. Για τους Έλληνες είναι το έτος της Μικρασιατικής Καταστροφής. Στη συνείδησή τους είναι εφάμιλλη της Αλώσεως της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, το 1453.
Η λήξη του πολέμου και η εξομάλυνση για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις
Ο Μικρασιατικός Πόλεμος έληξε και τυπικά το 1923, με τη Συνθήκη της Λωζάννης. Με τη συνθήκη αυτή, Ελλάδα και Τουρκία τερμάτιζαν τις εχθροπραξίες, όριζαν ως φυσικό τους σύνορο τον ποταμό Έβρο στη Θράκη, αντάλλαζαν τους πληθυσμούς τους με αποζημίωση, τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος παραχωρούνταν στη νεοσύστατη Τουρκική Δημοκρατία, καταργούνταν η Συνθήκη των Σεβρών και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως δεν έφερε πια τον τίτλο του Εθνάρχη. Απ’τις ανταλλαγές πληθυσμών εξαιρέθηκαν η μουσουλμανική μειονότητα της δυτικής Θράκης και η χριστιανική μειονότητα της Κωνσταντινούπολης.
Η Ελλάδα έβγαινε από δέκα χρόνια πολεμικών κινητοποιήσεων ηττημένη πια και καταρρακωμένη, έτοιμη να υποδεχθεί 1 εκατομμύριο περίπου πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και να ασχοληθεί με τα του οίκου της. Η Τουρκία, υπό την ηγεσία του Κεμάλ Ατατούρκ (Πατέρας των Τούρκων) σκόπευε να αφήσει πίσω το Χαλιφάτο, να γίνει ένα κοσμικό, εθνικό κράτος, δυτικού τύπου, μη θεοκρατικό ακόμα και με τη χρήση του λατινικού αλφαβήτου.
Η Ελλάδα με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και η Τουρκία με τον Κεμάλ Ατατούρκ, το 1930 υπέγραψαν για πρώτη φορά το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας. Με το σύμφωνο φιλίας οι δύο χώρες παρέμεναν στο υπάρχον καθεστώς και ασχολούνταν μόνο με την εσωτερική τους ανασυγκρότηση. Με αυτή την πράξη, Ελλάδα και Τουρκία εγκαινίαζαν για πρώτη φορά μια μακροχρόνια πραγματική φιλία μεταξύ των γειτόνων. Με αυτή την πράξη ωστόσο έμπαινε ταφόπετρα στις ελπίδες των Μικρασιατών προσφύγων για επιστροφή καθώς και στη Μεγάλη Ιδέα κάτι για το οποίο ο Βενιζέλος κρίθηκε αυστηρά. Βέβαια, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις θα ήταν ομαλές για τα επόμενα 25 χρόνια. Τι θα μπορούσε να τις διασαλέψει; Θα γίνει γνωστό στο τρίτο μέρος του αφιερώματος.
Ακολουθεί βίντεο με την Μικρασιατική Καταστροφή, ένα από τα πολλά ιστορικά σημεία των ελληνοτουρκικών συγκρούσεων.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο
Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
Μακεδονικός Αγώνας (1904 – 1908). Ανακτήθηκε από stratistoria.wordpress.com (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
Νεότουρκοι. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
Βαλκανικοί Πόλεμοι. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
Το 1915 ξεκινά η Γενοκτονία των Αρμενίων. Ανακτήθηκε από lifo.gr (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
Τάγματα Εργασίας (Οθωμανική Αυτοκρατορία). Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
Η Ελλάδα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο: η ανάγκη συμμάχων. Ανακτήθηκε από kathimerini.gr (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
Μικρασιατική Εκστρατεία. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
Συνθήκη της Λωζάνης. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
30/10/1930: Η προσέγγιση Βενιζέλου – Κεμάλ επιστεγάζεται με το Σύμφωνο Φιλίας, ανακτήθηκε από in.gr (τελευταία σύνδεση 11/9/2020)
