Στα δύο προηγούμενα μέρη αναπτύχθηκαν οι ελληνοτουρκικές σχέσεις από το Μεσαίωνα μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Το ελληνικό και το τουρκικό έθνος επιδόθηκαν σε διαρκείς εχθρικές ενέργειες και ανταγωνισμό ανά περιόδους. Το σύμφωνο φιλίας και διαιτησίας του 1930 μεταξύ Ελληνικής και Τουρκικής Δημοκρατίας πόσο θα κρατούσε φίλους τους δύο γείτονες;
Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο
Οι μοίρες των δύο γειτόνων ήταν εκ διαμέτρου αντίθετες κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ελλάδα έγραψε τη δική της ιστορία αντιμετωπίζοντας τις Δυνάμεις του Άξονα στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο στην Αλβανία (1940 – 1941), και με τον θρίαμβο της Εθνικής Αντίστασης κατά τη διάρκεια της Κατοχής (1941 – 1944). Παράλληλα αντιμετώπιζε την πείνα, την ανέχεια και τις θηριωδίες των Γερμανών ναζί κατακτητών.
Η Τουρκία σχεδόν σε όλο τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε σαν επίσημο κράτος ουδέτερη. Όμως, διπλωματικά ήταν φιλικά προσκείμενη στη χιτλερική Γερμανία. Αφενός ο Αδόλφος Χίτλερ θαύμαζε τον Κεμάλ Ατατούρκ και τον μουσουλμανικό κόσμο, αφετέρου Γερμανία και Τουρκία υπέγραψαν στις 18 Ιουνίου 1941, σύμφωνο φιλίας και μη επίθεσης. Τέσσερις ημέρες αργότερα, η Γερμανία επιτέθηκε κατά της ΕΣΣΔ, με μουσουλμάνους εθελοντές να πολεμούν στο ανατολικό μέτωπο στο πλευρό της Βέρμαχτ. Βεβαίως, όταν ο πόλεμος είχε σχεδόν κριθεί, τον Φεβρουάριο του 1945, η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Γερμανίας στο πλευρό των Συμμάχων.
Παρ’όλα αυτά, το τουρκικό κράτος, σεβάστηκε την ελληνοτουρκική φιλία. Έστελνε ανθρωπιστική βοήθεια και τρόφιμα στην Ελλάδα με το φορτηγό πλοίο Κουρτουλούς (Απελευθέρωση) κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Το Κουρτουλούς πραγματοποιούσε δρομολόγια προς την Ελλάδα μέχρι τις 20 Φεβρουαρίου 1942. Τότε βυθίστηκε στη θάλασσα του Μαρμαρά λόγω καταιγίδας.
Σεπτεμβριανά του 1955: Νέα ρήξη στις ελληνοτουρκικές σχέσεις
Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του ελληνικού Εμφυλίου, Ελλάδα και Τουρκία παρέμεναν φιλικές και σύμμαχες, ούσες αμφότερες στην Αγγλοαμερικανική σφαίρα επιρροής. Το 1952, αμφότερες θα εισέλθουν στη Βορειοατλαντική Συμμαχία (ΝΑΤΟ). Όμως το 1955 θα λήξει με τραγικό τρόπο η ελληνοτουρκική φιλία που εγκαινιάστηκε το 1930.
Τον Σεπτέμβριο του 1955, πραγματοποιήθηκε βομβιστική επίθεση στο σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη που όπως απεδείχθη αργότερα, ήταν σκηνοθετημένη προβοκάτσια απ’την τουρκική κυβέρνηση. Όμως η είδηση της επίθεσης προκάλεσε τα τουρκικά πλήθη. Την 6η Σεπτεμβρίου 1955, η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης έζησε τη δική της «Νύχτα των Κρυστάλλων». Ο τουρκικός όχλος ως αντίποινα πραγματοποίησε πογκρόμ, καταστρέφοντας όλα τα καταστήματα, τις περιουσίες, τις εκκλησίες και τα νεκροταφεία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης ενώ οι τελευταίοι λιντσαρίστηκαν. Υπό το καθεστώς της βίαιας καταδίωξης και ανασφάλειας, μεγάλος αριθμός Ελλήνων ξεριζώθηκαν για πάντα από την Πόλη, παίρνοντας το δρόμο της προσφυγιάς.
Η αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Αυτό οφείλεται στο ότι ο τότε πρωθυπουργός Αλέξανδρος Παπάγος ήταν άρρωστος. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις πάγωσαν ξανά μετά από δεκαετίες ενώ φημολογούνταν πως οι τουρκικές αντιδράσεις υποκινήθηκαν από τον αγγλικό παράγοντα ως αντίποινα για τον αγώνα των Ελληνοκυπρίων για Ένωση της αγγλοκρατούμενης Κύπρου με την Ελλάδα.
«Αττίλας»: Η αιώνια ανοικτή πληγή για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις
Η επόμενη μεγάλη ρήξη μεταξύ των δύο γειτόνων θα γινόταν το καλοκαίρι του 1974 με τα τραγικά γεγονότα της Κύπρου. Η Τουρκία ως μια από τις εγγυήτριες δυνάμεις της ανεξαρτησίας της Κύπρου, εκμεταλλεύτηκε την επιβολή της χούντας των Αθηνών και εισέβαλε στη μεγαλόνησο. Με τις πολεμικές επιχειρήσεις «Αττίλας Ι και ΙΙ», τα τουρκικά στρατεύματα κατέλαβαν τη βόρεια Κύπρο. Η διχοτομημένη Κύπρος είναι υπό τουρκική κατοχή μέχρι σήμερα, το Κυπριακό ζήτημα παραμένει άλυτο. Οι Τούρκοι εμμένουν στην ύπαρξη του τουρκικού ψευδοκράτους της βόρειας Κύπρου.
Η Ελλάδα της δικτατορίας του Ιωαννίδη, επιστρατεύτηκε για πόλεμο με την Τουρκία το 1974. Όμως υπό το βάρος των γεγονότων και την επέμβαση του διεθνούς παράγοντα, ο πόλεμος αποφεύχθηκε και το καθεστώς Δημητρίου Ιωαννίδη έπεσε, παραδίδοντας την εξουσία στους πολιτικούς. Όμως ο διεθνής παράγοντας δεν απέτρεψε την Τουρκία από την παράνομη κατοχή της Κύπρου ενώ δεν πραγματοποιήθηκε επιτυχημένη αντίδραση από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). Κατά τη διάρκεια της εισβολής, μεγάλος αριθμός Ελληνοκυπρίων θανατώθηκε, ξεριζώθηκε, έχασε τις πατρογονικές του εστίες και αποχωρίστηκε οικογενειακά πρόσωπα. Οι Τούρκοι πραγματοποίησαν θηριωδίες στη Μεγαλόνησο.
Χόρα και Σισμίκ: Οι τουρκικές προκλήσεις
Υπό το ηλεκτρισμένο κλίμα της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, κάποιες μεταπολιτευτικές ελληνικές κυβερνήσεις αντιμετώπισαν βαρύτατες τουρκικές προκλήσεις. Το 1977, οι Τούρκοι ανακοίνωσαν έξοδο του ωκεανογραφικού Χόρα στα ελληνικά χωρικά ύδατα για έρευνες στο βυθό, αμφισβητώντας έτσι την ελληνική κυριαρχία στο Αιγαίο. Βεβαίως πραγματοποιούσαν ήδη από την προηγούμενη χρονιά μεγάλες παραβιάσεις εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας. Ο τότε αρχηγός της ελληνικής αξιωματικής αντιπολίτευσης, Ανδρέας Παπανδρέου δήλωσε προς την κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή τη γνωστή φράση «Βυθίσατε το Χόρα!» σε πνεύμα πάντα εθνικής συνεννόησης. Το Χόρα υπό την απειλή πολέμου, αναχώρησε από τα ελληνικά ύδατα και η κατάσταση εκτονώθηκε.
Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις θα δυσχέραιναν ακόμα περισσότερο δέκα χρόνια αργότερα. Αυτή τη φορά το τουρκικό ερευνητικό Σισμίκ σκόπευε να πραγματοποιήσει έρευνες στο Αιγαίο, το 1987. Ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου απείλησε ευθέως με πόλεμο την Τουρκία ενώ δήλωσε και στο ΝΑΤΟ ότι οι δύο χώρες οδεύουν στον πόλεμο. Η ελληνική κοινωνία συνταράχθηκε και ετοιμάστηκε για πόλεμο. Ο πόλεμος αποφεύχθηκε την τελευταία στιγμή λόγω της αλλαγής πορείας του Σισμίκ, της αποκλιμάκωσης της έντασης και του φοβήτρου της ελληνικής πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας.
Κρίση των Ιμίων και ταραχές στην Κύπρο
Όσο ο 20ος αιώνας βαδίζει στο τέλος του, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις γίνονται ακόμα χειρότερες. Το διάστημα από τον Δεκέμβριο του 1995 ως τον Ιανουάριο του 1996 πραγματοποιήθηκε η κρίση των Ιμίων. Με αφορμή την προσάραξη τουρκικού πλοίου στις βραχονησίδες των Ιμίων, οι Τούρκοι αμφισβήτησαν άλλη μια φορά την ελληνική θαλάσσια κυριαρχία στην περιοχή. Κατά την κλιμάκωση των επεισοδίων, οι δύο χώρες παρέταξαν τον στρατό και τον στόλο τους στην περιοχή και σε όλους τους προβλεπόμενους χώρους, φτάνοντας στο χείλος της σύρραξης. Το θερμό επεισόδιο τερματίστηκε λόγω επέμβασης και διαιτησίας των ΗΠΑ, αλλά η περιοχή των Ιμίων ορίστηκε «γκρίζα» (αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη).
Κατά τη διάρκεια των επεισοδίων, συνετρίβη ελικόπτερο του ελληνικού στρατού. Εκεί έχασαν τη ζωή τους ο Υποπλοίαρχος Χριστόδουλος Καραθανάσης, ο Υποπλοίαρχος Παναγιώτης Βλαχάκος και ο Αρχικελευστής Έκτορας Γιαλοψός. Το ελικόπτερο συνετρίβη κάτω από περίεργες και αδιευκρίνιστες συνθήκες… Τα Ίμια (στην τουρκική Καρντάκ) μέχρι σήμερα γίνονται αντικείμενο κόντρας μεταξύ των γειτόνων με προκλήσεις και προστριβές ναυτικών δυνάμεων στην περιοχή.
Το καλοκαίρι του ιδίου έτους ξέσπασαν ταραχές και στην Κύπρο. Κατά τη διάρκεια διαδηλώσεων στην πράσινη γραμμή, σκοτώθηκε ο Ελληνοκύπριος Τάσος Ισαάκ, στις 11 Αυγούστου 1996, δια ξυλοδαρμού από τον τουρκικό όχλο, την τουρκική αστυνομία και μέλη της τουρκικής εθνικιστικής πολιτικής οργάνωσης Γκρίζοι Λύκοι. Στις 14 Αυγούστου 1996, σε νέες διαδηλώσεις, ο ξάδερφος του Ισαάκ, Σολωμός Σολωμού, δολοφονήθηκε από Τούρκο φρουρό. Ο φρουρός τον πυροβόλησε κατά την προσπάθειά του να κατεβάσει την τουρκική σημαία στην κατεχόμενη πλευρά. Όλα αυτά τα γεγονότα έβαλαν φωτιά στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Δύο χρόνια αργότερα, η ελληνοτουρκική κοινή γνώμη ταράχτηκε ξανά από την υπόθεση ασυλίας του του αρχηγού του κουρδικού αυτονομιστικού κινήματος και εχθρού της Τουρκίας, Αμπντουλάχ Οτσαλάν. Ο Οτσαλάν αναζήτησε άσυλο στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες αλλά συνελήφθη κάτω από άγνωστες συνθήκες στην Κένυα…
Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις: 2000 – 2016
Με την έλευση του 21ου αιώνα, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν βελτιώθηκαν αλλά ούτε και χειροτέρεψαν. Βέβαια υπήρξαν κατά περιόδους τουρκικές προκλήσεις και παραβιάσεις του ελληνικού εναερίου χώρου από την τουρκική αεροπορία. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών βελτιώθηκαν το 2004, όταν ο Έλληνας πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής πάντρεψε την κόρη του Τούρκου πρωθυπουργού Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ήταν μια κίνηση καλής γειτονίας και φιλικής διπλωματίας εν μέσω μιας περιόδου που η Ελλάδα ήταν παγκοσμίως φημισμένη για αθλητικά και πολιτιστικά της επιτεύγματα (Κατάκτηση Ευρωπαϊκού Κυπέλλου Ποδοσφαίρου και Ολυμπιακοί Αγώνες της Αθήνας). Βεβαίως πληγές όπως το Κυπριακό παρέμειναν πάντα ανοικτές και άλυτες…
Από το 2010 μέχρι το 2016, η Ελλάδα θα ασχολείται κυρίως με την οικονομική και κοινωνικοπολιτική της κρίση ενώ η Τουρκία θα περιορίζεται σε προκλήσεις λεκτικές ή αεροπορικές, μικρής ισχύος ωστόσο. Όλα θα αλλάξουν το 2016, μετά από αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα κατά του Προέδρου πια, Ερντογάν.
Ο «Σουλτάνος» Ερντογάν
Το καλοκαίρι του 2016, στην Τουρκία πραγματοποιήθηκε αποτυχημένο πραξικόπημα του στρατού κατά της προεδρίας του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ο Ερντογάν κατάφερε να διαφύγει και να επικρατήσει των πραξικοπηματιών βασισμένος σε πιστές σε αυτόν κυβερνητικές δυνάμεις. Υπάρχουν ωστόσο θεωρίες συνωμοσίας που θέλουν τον ίδιο τον Πρόεδρο Ερντογάν να σκηνοθέτησε το αποτυχημένο πραξικόπημα για να φανεί ήρωας και να συγκεντρώσει στο εγγύς μέλλον όλες τις εξουσίες στο πρόσωπό του. Όπερ και εγένετο.
Ο Ερντογάν, μετά το πραξικόπημα στάθηκε αμείλικτος. Όλος ο τουρκικός κρατικός μηχανισμός (στρατιωτικοί, αστυνομικοί, δικαστικοί, κρατικοί υπάλληλοι) ξηλώθηκε προς αναζήτηση και σύλληψη εχθρών του Ερντογάν. Ο Ερντογάν εγκατέστησε παντού πιστούς του ανθρώπους. Στη συνέχεια, πραγματοποίησε δημοψήφισμα για αναθεώρηση του συντάγματος. Το νέο σύνταγμα ήταν πιο αυστηρό και ο Ερντογάν συγκέντρωνε πάρα πολλές εξουσίες στο πρόσωπό του. Ο Τούρκος Πρόεδρος έγινε ένας δικτατορίσκος. Η πολιτική του θα απειλούσε και με το παραπάνω τις ελληνοτουρκικές σχέσεις…
Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις στο κατώφλι του πολέμου
Ο Ερντογάν ονειρευόταν πάντα μια Τουρκία διαφορετική από εκείνη του Κεμάλ Ατατούρκ. Ονειρευόταν μια σύγχρονη Οθωμανική Αυτοκρατορία, τη διαβόητη Γαλάζια Πατρίδα. Απόρροια αυτών των ιδεών του είναι η προκλητική στάση απέναντι στην Ελλάδα και οι επεκτακτικές κινήσεις της Τουρκίας τόσο εις βάρος της Ελλάδας όσο και εις βάρος άλλων γειτόνων. Οι κινήσεις της Τουρκίας και τα γεγονότα την περίοδο 2016 – 2020 που δυναμίτισαν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις ήταν οι εξής:
- Οι λεκτικές προκλήσεις κατά της Ελλάδος τόσο του Ερντογάν όσο και κυβερνητικών του στελεχών. Αυτές περιλάμβαναν απειλές πολέμου και εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος της Ελλάδος.
- Η ασυλία στην Ελλάδα, 8 Τούρκων αξιωματικών που ανήκαν στους πραξικοπηματίες του 2016. Οι αξιωματικοί μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα, κατέφυγαν στην Ελλάδα με ελικόπτερο για να γλιτώσουν το μένος του Ερντογάν.
- Η σύλληψη στα ελληνοτουρκικά σύνορα του Έβρου Ελλήνων στρατιωτικών ως αντίποινα για τους «8». Ο ανθυπολοχαγός Άγγελος Μητρετώδης και ο λοχίας Δημήτριος Κούκλατζης λόγω ομίχλης εισήλθαν από λάθος στην τουρκική μεθόριο. Συνελήφθησαν από τις τουρκικές δυνάμεις και φυλακίστηκαν στην Αδριανούπολη για 167 ημέρες.
- Μεγάλος αριθμός τουρκικών εναερίων και θαλάσσιων παραβιάσεων.
- Εμπλοκή της Τουρκίας στον εμφύλιο πόλεμο της Λιβύης και στον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας. Η Τουρκία εισέβαλε στη βόρεια Συρία και επιτέθηκε εις βάρος Κούρδων αμάχων και εμπολέμων.
- Σύναψη του διεθνώς παρανόμου Τουρκολιβυκού Μνημονίου που αμφισβητούσε την ελληνική κυριαρχία σε ελληνικά ύδατα.
- Τουρκικοί εκβιασμοί προς την Ευρωπαϊκή Ένωση για απελευθέρωση προς την Ευρώπη εκατομμύρια προσφύγων του Συριακού Πολέμου.
- Πρόκληση πιέσεων στα ελληνοτουρκικά σύνορα του Έβρου με επιθέσεις της τουρκικής αστυνομίας και συγκέντρωση μεγάλου αριθμού μεταναστών. Ο Ερντογάν χρησιμοποίησε την μεταναστευτική και προσφυγική κρίση εις βάρος της Ελλάδας στα πλαίσια ενός υβριδικού πολέμου.
- Μετατροπή από τον Ερντογάν του Ιερού Ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, από Μουσείο σε Μουσουλμανικό Τέμενος. Ο Ναός είχε μεταβληθεί σε μουσείο του 1934, από τον Κεμάλ.
- Αμφισβήτηση της Τουρκίας στην ελληνική κυριαρχία των νήσων ανατολικού Αιγαίου καθώς και απόπειρες παράνομων ερευνών ορυκτού πλούτου σε μη τουρκικά ύδατα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η έξοδος του τουρκικού ερευνητικού πλοίου Oruc Reis εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας ως άλλο Χόρα ή Σισμίκ.
- Τουρκικές απειλές κατά της Κύπρου και κατά της συμμάχου της Ελλάδος και της Κύπρου, Γαλλίας.
- Ρητορική πολέμου, αύξηση εξοπλισμών και πραγματοποίηση στρατιωτικών και ναυτικών γυμνασίων των δύο γειτόνων το έτος 2020.
- Πηγή εικόνας: tovima.gr | Το 2020, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις βρίσκονται στο κατώφλι της πολεμικής σύρραξης.
Ελληνοτουρκικές σχέσεις: Τι μέλλει γενέσθαι;
Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις αφορούν κυρίως ένα καθεστώς διαρκών συγκρούσεων και αντιπαλότητας από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα. Σήμερα, το 2020, Έλληνες και Τούρκοι βρίσκονται ξανά στα πρόθυρα της ένοπλης σύγκρουσης. Θα πρυτανεύσει άραγε η λογική και ο διάλογος; Θα αναγκαστεί η Ελλάδα να υπερασπιστεί την εδαφική της ακεραιότητα και την ελευθερία της έναντι της τουρκικής επέκτασης και του δικαίου του ισχυρού; Οι λαοί των δύο χωρών καθώς και όλα τα κράτη του κόσμου παρακολουθούν με αγωνία τις εξελίξεις.
Βεβαίως, όπως έγινε γνωστό στο αφιέρωμα, οι δύο χώρες – έθνη, πέρασαν και περιόδους μακράς φιλίας. Υπάρχουν βεβαιότατα και πολιτιστικοί δεσμοί μεταξύ των δύο χωρών που αναπτύχθηκαν τόσο κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα όσο και με την έλευση των προσφύγων της Μικράς Ασίας στην Ελλάδα, το 1922. Είτε φίλοι, είτε εχθροί, σίγουρα το καθεστώς μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, επ’ουδενί δεν θα είναι ποτέ βαρετό.
Παρακάτω ακολουθεί βίντεο για την τελευταία ελληνοτουρκική κρίση, του φθινοπώρου 2020.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο
Ο επιτήδειος ουδέτερος: Η Τουρκία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ανακτήθηκε από protothema.gr (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
ΔΥΟ ΕΚΑΤ. ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΟ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ. Ανακτήθηκε από anixneuseis.gr (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
Κουρτουλούς (ατμόπλοιο). Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
Τα Σεπτεμβριανά (1955). Ανακτήθηκε από sansimera.gr (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
Τουρκική εισβολή στην Κυπρό. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
«Βυθίσατε το Χόρα»: Όταν Ελλάδα και Τουρκία έφτασαν στα πρόθυρα πολέμου στις 6/8/1976. Ανακτήθηκε από tovima.gr (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
Κρίση στο Αιγαίο (1987). Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
Κρίση των Ιμίων. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
Η δολοφονία του Σολωμού Σολωμού. Ανακτήθηκε από lifo.gr (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
Αμπντουλάχ Οτζαλάν. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 13/9/2020)
Όταν ο Κώστας Καραμανλής πάντρεψε την κόρη του Ερντογάν. Ανακτήθηκε από topontiki.gr (τελευταία σύνδεση 14/9/2020)
Απόπειρα πραξικοπήματος το 2016 στην Τουρκία. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 14/9/2020)
Οι προκλήσεις της Τουρκίας αλλάζουν τις ισορροπίες. Ανακτήθηκε από tovima.gr (τελευταία σύνδεση 14/9/2020)
Το χρονικό της κράτησης Κούκλατζη-Μητρετώδη: Οι 167 μέρες στις φυλακές της Αδριανούπολης (τελευταία σύνδεση 14/9/2020)
