Γιατί δημοσιεύεται στις 20 Σεπτεμβρίου ένα αφιέρωμα στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης που διοργανώνεται κάθε Νοέμβριο; Τι σχέση έχει το Υπουργείο Βιομηχανίας με το φεστιβάλ; Πόσο κόστιζε ένας χορός με την Αλίκη Βουγιουκλάκη; Τι δουλειά έχει μία φασολάδα σε δεξίωση; Αυτό το άρθρο έρχεται να σας λύσει απορίες που δεν ξέρατε ότι έχετε!
Για να ξεκινήσουμε από τα γνωστά, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης αποτελεί μία από τις σημαντικότερες πολιτιστικές διοργανώσεις στην Ελλάδα. Κάθε Νοέμβριο, η Θεσσαλονίκη χορεύει στους ρυθμούς του φεστιβάλ, με πλήθος κόσμου να παρακολουθεί ταινίες από νωρίς το πρωί μέχρι και μετά τα μεσάνυχτα. Πολλές φορές, οι θεατές έχουν την ευκαιρία να μιλήσουν με τους συντελεστές της ταινίας, σχολιάζοντας ή θέτοντας ερωτήσεις σχετικές με την ταινία που έχουν μόλις παρακολουθήσει. Από την άλλη πλευρά, το φεστιβάλ παρέχει στους συντελεστές τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν το έργο τους στο ευρύ κοινό, ενώ η βράβευσή τους με τα βραβεία κοινού κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ, σηματοδοτεί την αναγνώριση του έργου τους από τους θεατές. Παράλληλα, ο θεσμός διαθέτει μία ποικιλία εκδηλώσεων για όλα τα γούστα: προβολές ταινιών από την παγκόσμια κινηματογραφική σκηνή, ειδική αναφορά σε ταινίες των Βαλκανίων, ξεχωριστές προβολές για παιδιά, αφιερώματα σε μεγάλους καλλιτέχνες και πολλά άλλα. Παρ’ όλα αυτά, ο συγκεκριμένος θεσμός δεν είχε πάντοτε την τωρινή του αίγλη κι αν κοιτάξουμε πίσω στην ιστορία του, θα διαπιστώσουμε ότι υπήρξαν πολλά κύματα στα φαινομενικά ήσυχα νερά του.
Η ίδρυση της Εβδομάδας Ελληνικού Κινηματογράφου
Το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης δεν ήταν πάντα… φεστιβάλ! Όταν «γεννήθηκε», ονομάστηκε «Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου» και ο σκοπός της ήταν η προώθηση όλων των ταινιών ελληνικής παραγωγής που επρόκειτο να κυκλοφορήσουν εκείνο το διάστημα. Συγκεκριμένα, υπήρχε η σκέψη της διοργάνωσης μιας παρόμοιας εκδήλωσης στη Ρόδο, αλλά τα σχέδια αυτά ματαιώθηκαν, κι έτσι το 1960, το Υπουργείο Βιομηχανίας αποφάσισε να εκμεταλλευτεί τη διοργάνωση της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης (η οποία τότε γιόρταζε την επέτειο των 25 χρόνων από την ίδρυσή της), ώστε να γίνουν κάποιες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις που θα προωθούσαν τον ελληνικό κινηματογράφο. Τις εκδηλώσεις αυτές ανέλαβε να οργανώσει η Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Τέχνη» και η έναρξη τους ορίστηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 1960.
Η πρώτη προβολή ταινίας έγινε στον κινηματογράφο Ολύμπιον, όπου προβάλλονται ταινίες του φεστιβάλ μέχρι και σήμερα, και ήταν μάλλον απογοητευτική για τους διοργανωτές, αφού η αίθουσα προβολής ήταν σχεδόν άδεια. Προς ευχάριστη έκπληξη όλων όμως, οι επόμενες μέρες ήταν ιδιαιτέρως επιτυχημένες, τόσο που παρατηρήθηκε έλλειψη εισιτηρίων στις τελευταίες προβολές. Η βράβευση των ταινιών έγινε από τον Στρατή Μυριβήλη που υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος της κριτικής επιτροπής, ενώ πρόεδρος του φεστιβάλ ήταν ο Παύλος Ζάννας, ο οποίος ήδη οργάνωνε προβολές στη Θεσσαλονίκη και ήταν ένθερμος υποστηρικτής της δημιουργίας του φεστιβάλ.
Στα επόμενα δύο χρόνια, η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου αποκτά υπόσταση ως θεσμός, καθώς αποκτά το δικό της κανονισμό και κατοχυρώνεται νομικά από το κράτος. Το Υπουργείο Βιομηχανίας (και όχι η ΔΕΘ, όπως ίσχυε μέχρι τώρα) ορίζεται αρμόδιο για τη διοργάνωσή της και αποφασίζεται η ύπαρξη δεκαεξαμελούς κριτικής επιτροπής με δέκα μέλη από το υπουργείο και έξι από κινηματογραφικά σωματεία.
Το 1964 παρατηρείται ένας διχασμός μεταξύ των συντελεστών ταινιών, που θεωρούνταν περισσότερο εμπορικές, και εκείνων που αντιμετώπιζαν τις ταινίες τους ως μέσο έκφρασης των προβληματισμών τους, γεγονός που οδηγεί στην απόρριψη πολλών ταινιών που θεωρήθηκαν «εμπορεύσιμες» και «κακοφτιαγμένες» από την κριτική επιτροπή την επόμενη χρονιά. Όπως ήταν αναμενόμενο, υπήρξαν πολλές αντιδράσεις από τους δημιουργούς και άρχισαν οι πρώτες απειλές για αποχώρηση από τους παραγωγούς. Έτσι, το 1966 ο θεσμός μετονομάζεται σε «Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματιγράφου» και αποκτά ολοκληρωμένο κανονισμό. Παράλληλα, παρατηρείται μία στροφή προς την παραγωγή περισσότερο ποιοτικών ταινιών. Στην κριτική επιτροπή αυτής της χρονιάς συμμετέχουν σημαντικοί καλλιτέχνες όπως ο Μ. Χατζηδάκις, ο Γ. Τσαρούχης, ο Δ. Παπαγιαννόπουλος και η Ε. Λαμπέτη.
Η χούντα και το φεστιβάλ της οργής
Η επιβολή της χούντας αναγκάζει το φεστιβάλ να επιστρέψει στις εμπορικές ταινίες, αφού η λογοκρισία απαγόρευε την ελεύθερη έκφραση ιδεών. Το κοινό απογοητεύεται και υπάρχει εμφανής πτώση στην αγορά εισιτηρίων. Το φεστιβάλ πλήττεται από παντού, καθώς στην επιτροπή συμμετέχουν και κυβερνητικά στελέχη, ενώ το 1968, ο Παύλος Ζάννας διώκεται από τη δικτατορία και τελικά φυλακίζεται. Η ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου, «Αναπαράσταση», η οποία υπήρξε και η πρώτη ταινία μεγάλου μήκους του σκηνοθέτη, αποτελεί την πρώτη φωτεινή εξαίρεση στις προβολές του φεστιβάλ και κερδίζει το βραβείο καλύτερης ταινίας το 1970.
Κάπως έτσι, οδηγούμαστε στο «φεστιβάλ της οργής» του 1971. Το κοινό είναι πια αγανακτισμένο από τη ξεκάθαρη προτίμηση της επιτροπής να προβάλλει ταινίες φιλικές προς το καθεστώς και εκφράζει έντονα αυτή του τη δυσαρέσκεια. Συγκεκριμένα, οι θεατές που κάθονταν στο δεύτερο εξώστη της αίθουσας προβολής των ταινιών του φεστιβάλ (γνωστοί και ως Εξώστης Β’) ήταν νέοι άνθρωποι με ανήσυχο πολιτικό πνεύμα και έντονες καλλιτεχνικές και κοινωνικές ανησυχίες. Γι’ αυτό το λόγο, αντιδρούσαν αυθόρμητα στα τεκταινόμενα του φεστιβάλ, με αποτέλεσμα να γιουχαΐζουν έντονα τις φιλοχουντικές ταινίες. Έτσι, μπόρεσαν να πετύχουν τη διακοπή μίας ταινίας για την πρώτη και μοναδική φορά στην ιστορία του φεστιβάλ. Οι αποδοκιμασίες ήταν τόσο έντονες που ο James Paris αγόρασε τα περισσότερα εισιτήρια της ταινίας «ο Παπαφλέσσας» της οποίας ήταν παραγωγός, ώστε να μην υπάρξουν αντιδράσεις. Την επόμενη μέρα, ο σκηνοθέτης Κώστας Καραγιάννης χρειάστηκε τη συνοδεία αστυνομικών για να βγει από την αίθουσα, καθώς, κατά τη διάρκεια προβολής της ταινίας του «Καταναλωτική Κοινωνία» απάντησε σε κάποιους, που αποδοκίμασαν την ταινία του, με τη φράση «σας την έσκασα, κορόιδα». Το κοινό θεώρησε πως ο σκηνοθέτης απευθύνθηκε στο σύνολο των θεατών και έγιναν επεισόδια στην αίθουσα. Τα επεισόδια συνεχίστηκαν και την επόμενη μέρα, με αποτέλεσμα να συλληφθούν πέντε φοιτητές. Από την άλλη πλευρά, υπήρξαν και ταινίες, οι οποίες ενθουσίασαν τους θεατές, όπως το «Σσσστ!» του Θόδωρου Μαραγκού και η «Ευδοκία» του Αλέξη Δαμιανού, την οποία αγνόησε σκανδαλωδώς η κριτική επιτροπή κατά τη διάρκεια της βράβευσης, επειδή «ενοχλήθηκε από τη βωμολοχία». Χαρακτηριστικό παράδειγμα της άδικης συμπεριφοράς της τότε επιτροπής απέναντι στην ταινία είναι η βράβευση της από το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου ως «η καλύτερη ταινία του ελληνικού κινηματογράφου», πολλά χρόνια αργότερα.
Μετά τα γεγονότα αυτά, σταδιακά, αλλά σταθερά, οι ταινίες εμπορικού χαρακτήρα απουσιάζουν από τη διοργάνωση και καθιερώνονται οι «φεστιβαλικές» ταινίες. Σ’ αυτό συμβάλλουν φυσικά και τα γεγονότα του Πολυτεχνείου το 1974, τα οποία επηρεάζουν βαθιά τους δημιουργούς. Την ίδια χρονιά, καλλιτέχνες και θεατές αιτούνται την αλλαγή του θεσμού και του νομικού πλαισίου του ελληνικού κινηματογράφου. Οι καλλιτέχνες αρνούνται να παραλάβουν τα βραβεία τους την ημέρα της βράβευσης, ως ένδειξη διαμαρτυρίας, αλλά τα λαμβάνουν την επόμενη μέρα, ώστε να μη χάσουν και την αντίστοιχη χρηματική αμοιβή. Ο εξώστης Β’ απονέμει τα «βραβεία των θεατών» και προβάλλονται ακόμα και οι ταινιές που έχουν αποκλειστεί. Το 1975 καταργείται η επιτροπή λογοκρισίας. Η ανάγκη για αλλαγή μετά την καταπίεση της χούντας είναι έκδηλη.
Το αντι-φεστιβάλ και η νέα εποχή
Το 1977 το Υπουργείο Βιομηχανίας θεσπίζει νέους κανονισμούς σχετικά με την κριτική επιτροπή και την απονομή βραβείων, χωρίς να λάβει υπόψη του την άποψη των κινηματογραφικών σωματείων. Σε ένδειξη διαμαρτυρίας, τα σωματεία διοργανώνουν το αντι-φεστιβάλ, στο οποίο συμμετείχαν οι περισσότεροι νέοι καλλιτέχνες, σαμποτάροντας το κρατικό. Μάλιστα, στο κρατικό φεστιβάλ εκείνη τη χρονιά λέγεται ότι προβλήθηκαν ταινίες σχεδόν χωρίς την άδεια των δημιουργών.
Το 1979 είναι η τελευταία χρονιά διοργάνωσης του φεστιβάλ από το Υπουργείο Βιομηχανίας, το οποίο αποφάσισε -για πρώτη χρονιά- να τηρήσει αυστηρά τις προθεσμίες υποβολής ταινιών, με αποτέλεσμα πολλοί δημιουργοί να θεωρηθούν εκπρόθεσμοι και να αποκλειστούν από τη διαδικασία. Σε μία προσπάθεια στήριξης των συναδέλφων τους, οι δημιουργοί που έχουν γίνει δεκτοί, υπογράφουν πρωτόκολλο τιμής, αρνούμενοι τη συμμετοχή τους στο Φεστιβάλ, αλλά την τελευταία στιγμή οι περισσότεροι υποχωρούν, για να σωθεί ο θεσμός.
Από την επόμενη χρονιά, τη διοργάνωση του φεστιβάλ αναλαμβάνει το Υπουργείο Πολιτισμού. Η δήλωση της υπουργού Μελίνας Μερκούρη σχετικά με τις χρηματοδοτήσεις του κινηματογράφου από το κράτος δημιουργούν μία αίσθηση αισιοδοξίας στον τομέα:
Δε θέλω τα παιδιά να τρώνε τα λεφτά από τις αρραβωνιαστικές τους, για να κάνουν ταινίες. Γι’ αυτό θα υπάρξει πρόβλεψη να χρηματοδοτούνται από το κράτος.
Μέχρι και το 1984 όμως, δε ψηφίζεται σχετικό νομοσχέδιο, κι έτσι οι δημιουργοί αποφασίζουν να μποϋκοτάρουν το φεστιβάλ. Για να σωθεί ο θεσμός, το υπουργείο υπόσχεται πως θα ικανοποιήσει τα αιτήματά τους -αμέσως μετά τη διεξαγωγή του- και οι καλλιτέχνες συνεργάζονται. Τελικά, ο νόμος ψηφίζεται το 1986.
Την επόμενη χρονιά, το φεστιβάλ διαρκεί δύο εβδομάδες, καθώς οργανώνονται πολλές παράλληλες εκδηλώσεις. Ωστόσο, οι ταινίες μικρού μήκους μεταφέρονται στη Δράμα, όπου ιδρύεται το γνωστό πλέον Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους. Οι δημιουργοί αυτών ταινιών δε βλέπουν με καλό μάτι την αλλαγή και διοργανώνουν το δικό τους φεστιβάλ απέναντι από το κρατικό, στον Κινηματογράφο Αλέξανδρο.
Ακολουθούν ταραγμένα χρόνια, με καλλιτεχνικούς διευθυντές να παραιτούνται, λόγω διαφωνίας με σωματεία και υπουργείο, και φόβους ότι το φεστιβάλ δε θα πραγματοποιήθει. Σε μία προσπάθεια να αλλάξει πορεία, το 1992, ο θεσμός μετονομάζεται σε «Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης» και ως μήνας διεξαγωγής του ορίζεται ο Νοέμβριος. Το 1993 προβάλλονται περισσότερες από 100 ταινίες και ο διεθνής χαρακτήρας του φεστιβάλ γίνεται πλέον εμφανής. Μέχρι και το 2002, τα πράγματα για το φεστιβάλ κυλούν ήρεμα και οι ταινίες που προβάλλονται έχουν ιδιαίτερη επιτυχία. Μεγάλος κερδισμένος αυτής της δεκαετίας είναι φυσικά ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο οποίος απέσπασε πλήθος βραβείων, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό.
Το 2002 το φεστιβάλ κάνει μία νέα πρόταση στους απαιτητικούς πλεόν θεατές του, προβάλλοντας ταινίες από χώρες, όπως η Παλαιστίνη, η Ταϋλάνδη και η Σλοβακία. Παράλληλα, καθιερώνονται τα αφιερώματα σε μεγάλους Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες. Σήμερα, κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ, διοργανώνεται πλήθος εκδηλώσεων, ώστε οι θεατές να βιώνουν τον κινηματογράφο ως μία ολοκληρωμένη εμπειρία.
Τα ευτράπελα
Σε ένα φεστιβάλ τόσων χρόνων και με τόσους συντελεστές δε θα μπορούσαν να λείπουν τα ευτράπελα. Χαρακτηριστική φιγούρα του φεστιβάλ υπήρξε ο Ελληνοαμερικανός παραγωγός, James Paris, ο οποίος αναφέρθηκε παραπάνω. Το όνομά του είχε συνδεθεί με πρωτότυπες δεξιώσεις και ευφυείς τρόπους διαφήμισης των ταινιών του. Ως παράδειγμα, αναφέρεται ένα περιστατικό, που συνέβη λίγο πριν την προβολή της ταινίας του «Ξεχασμένοι Ήρωες», το 1966. Εκμεταλλευόμενος το πολεμικό θέμα της ταινίας, οργάνωσε την εμφάνιση ενός τανκ στην πλατεία του Λευκού Πύργου και πίσω του υπήρχε ένα κάμπριο αυτοκίνητο, όπου βρισκόταν ο ίδιος και οι πρωταγωνιστές της ταινίας. Όσον αφορά στην αίθουσα προβολής της ταινίας, φρόντισε να υπάρχει ένα πακέτο τσιγάρα σε κάθε κάθισμα ως δώρο προς τους θεατές. Τέτοιες «πολυτέλειες» δεν ήταν ασυνήθιστες για εκείνον, αφού κάποια χρόνια νωρίτερα, το 1963, είχε διοργανώσει δεξίωση, κατά τη διάρκεια της οποίας προσέφερε στους καλεσμένους ουίσκι, πούρα Αβάνας, αμερικάνικα τσιγάρα και κόκα κόλα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των δεξιώσεών του ήταν ότι στο μενού υπήρχε πάντα… φασολάδα!
Εκτός από τον James Paris, υπήρχαν πολλές προσωπικότητες, που προσπάθησαν να ωφεληθούν από το φεστιβάλ με διάφορους τρόπους. Μία τέτοια περίπτωση ήταν του εφοπλιστή Μάριου Νομικού, ο οποίος την πρώτη χρονιά διεξαγωγής του φεστιβάλ κέρδισε σε πλειοδοσία ένα χορό με την Αλίκη Βουγιουκλάκη έναντι του ποσού των 30.000 δραχμών! Η πρώτη χρονιά, σημαδεύτηκε και από ένα άλλο «παρατράγουδο», αφού οι διοργανωτές του θεσμού, μέσα στο άγχος να οργανωθούν σωστά οι εκδηλώσεις, ξέχασαν να… διαφημίσουν το φεστιβάλ! Αυτό εξηγεί και την απουσία θεατών τις πρώτες μέρες, αφού οι αφίσες τοιχοκολλήθηκαν μία μέρα πριν τη λήξη του φεστιβάλ! Τέσσερα χρόνια μετά, η Ελένη Ανουσάκη, ως νέα τότε ηθοποιός, ένιωσε την ανάγκη να ξεκαθαρίσει με δηλώσεις στο Φεστιβάλ, ότι δεν έχει σχέση με τον Anthony Quinn (!) και ότι θα γυρίσει ταινία με τον Frank Sinatra.
Από τα ευτράπελα δε θα μπορούσε να λείπει ο Εξώστης Β’, ο οποίος είχε το δικό του μοναδικό τρόπο να σχολιάζει τις ταινίες. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η αντίδραση του, κατά τη διάρκεια προβολής της ταινίας «Τελευταία Άνοιξη» του Τ. Κανελλόπουλου, το 1972. Σχολιάζοντας την επιμονή του σκηνοθέτη στο έντονο ζουμ, ο εξώστης φώναζε «ζζζζουμ! ζζζζουμ!». Ωστόσο, υπήρξε και μία κίνηση του εξώστη, που παρόλο που έχει καταγραφεί στα ευτράπελα του φεστιβάλ, είχε ιδιαίτερα συμβολικό χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, το 1988, θέλοντας να δείξει την αντίδραση του σε όσα συνέβαιναν στον κινηματογραφικό τομέα στην Ελλάδα, το κοινό του Εξώστη Β’ κατέβασε ένα σκιάχτρο δεμένο με σχοινί στην αίθουσα, κατά τη διάρκεια απονομής των βραβείων. Λέγεται ότι το σκιάχτρο αυτό συμβόλιζε το πτώμα του ελληνικού κινηματογράφου.
Το σήμερα στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
Το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, σήμερα, έχει καταφέρει να καθιερωθεί στη συνείδηση του κόσμου, ως ένας κορυφαίος θεσμός, ο οποίος μάς παρέχει ευκαιρίες να γνωρίσουμε νέους καλλιτέχνες και να έρθουμε σε επαφή με την έβδομη τέχνη, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή σε χώρες με πολύ διαφορετική νοοτροπία από τη δική μας. Παρά την ταραγμένη του πορεία μέσα στο χρόνο, δύσκολα θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τη Θεσσαλονίκη χωρίς αυτό. Σήμερα, κλείνουν 57 χρόνια από την ίδρυση του φεστιβάλ, κι όπως είδαμε, έπαιξε κι αυτό το δικό του ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας και της κοινωνίας. Εξάλλου, εξελίχθηκε και το ίδιο ως θεσμός μέσα από τις κοινωνικό-ιστορικές συνθήκες. Ας το στηρίξουμε κι αυτό το Νοέμβρη λοιπόν, ώστε να γίνουμε κομμάτι της εξέλιξης του, και να πάμε κι εμείς ένα βήμα παρακάτω μαζί του. Πληροφορίες σχετικά με τη φετινή διοργάνωση θα βρείτε εδώ.
Ακολουθεί ένα αφιέρωμα της ΕΡΤ για τα 50 χρόνια του φεστιβάλ.
Πηγές
http://www.filmfestival.gr/
http://archive.in.gr/news/reviews/chapter.asp?lngReviewID=566717&lngChapterID=580775
http://archive.in.gr/news/gff2002/020201.htm
http://www.exostispress.gr/Article/afieroma-festibal-kinimatografou-thessalonikis–mia-kallitexnikopolitiki-istoria-meros-a-0
http://www.exostispress.gr/Article/afieroma–festibal-kinimatografou-thessalonikis–mia-kallitexnikopolitiki-istoria-meros-B-0
http://reviews.in.gr/culture/filmfestival2012/Article/?aid=1231220502
http://www.cinemainfo.gr/cinema/filmfestival/thessalonikifilmfestival/history/index.html
