Ο Φραντς Λιστ ήταν Ούγγρος συνθέτης και πιανίστας. Μαζί με τον Φρεντερίκ Σοπέν, θεωρούνται οι σημαντικότεροι ρομαντικοί συνθέτες για πιάνο και δύο από τους σπουδαιότερους πιανίστες της εποχής. Ήταν ένας ιδιαίτερα καινοτόμος συνθέτης και σε πολλά του έργα διακρίνουμε μοντερνιστικές τεχνικές, όπως ατονικότητα και χρήση πρωτάκουστων αρμονίων, προβλέποντας στιλιστικά τον Ιμπρεσιονισμό, τη Δεύτερη Βιεννέζικη Σχολή, καθώς και συνθέτες όπως τον Μπέλα Μπάρτοκ. Η δημόσια ζωή του ήταν επιδεικτική και η ιδιωτική με πολλές συγκρούσεις. Η σχέση του με τη Μαρί ντ’ Αγκούλτ, με την οποία απέκτησε τρία παιδιά, έγινε πηγή άγριου κουτσομπολιού στα παρισινά σαλόνια, προκαλώντας του πολύ άγχος.
Το παιδί – θαύμα
Ο Φραντς Λιστ γεννήθηκε στις 22 Οκτωβρίου 1811 στο Ράιντινγκ της Ουγγαρίας, κοντά στα σύνορα με την Αυστρία. Οι γονείς του είχαν γερμανική καταγωγή και ο μικρός Φραντς μεγάλωσε με μητρική γλώσσα τα γερμανικά. Ο πατέρας του, Άνταμ, ήταν ερασιτέχνης μουσικός, έπαιζε τσέλο στην τοπική ορχήστρα, κι έτσι ο μικρός ήρθε πολύ νωρίς σε επαφή με την μουσική. Ο πατέρας διέκρινε αμέσως το ιδιαίτερο ταλέντο του γιου του, τον ανακήρυξε παιδί-θαύμα και εγκατέλειψε τη δουλειά του.
Το χωριό όπου έμεναν όμως δεν μπορούσε να προσφέρει και πολλά σε έναν μελλοντικό μουσικό για την εκπαίδευσή του. Σύντομα η οικογένεια μετακόμισε στην Βιέννη για να λάβει ο γιος τους συστηματική διδασκαλία. Εκεί ο Φραντς Λιστ πήρε μαθήματα πιάνου με δάσκαλο τον συνθέτη Καρλ Τσέρνυ και μαθήματα σύνθεσης με δάσκαλο τον συνθέτη Αντόνιο Σαλιέρι.
Το 1822 ο Λιστ, σε ηλικία 11 ετών, έδωσε την πρώτη του συναυλία και εντυπωσίασε το κοινό. Την επόμενη χρονιά έδωσε την δεύτερή. Μεταξύ των ακροατών λένε πως ήταν και ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, που άκουσε τον μικρό σολίστα εντυπωσιασμένος, του φίλησε το μέτωπο και τον έχρισε διάδοχό του. Το πρόβλημα όμως σε αυτή την ιστορία είναι ότι την περίοδο που ο Λιστ ήταν στην Βιέννη, ο Μπετόβεν ήταν πια εντελώς κουφός.
Τον Δεκέμβριο του 1823 όλη η οικογένεια Λιστ μετακόμισε στο Παρίσι, τότε κέντρο την καλλιτεχνικής και πνευματικής ζωής. Σκοπός του νεαρού Φραντς ήταν να σπουδάσει στο Κονσερβατουάρ, το περίφημο ωδείο του Παρισιού. Δεν κατάφερε όμως να γίνει δεκτός καθώς η πολιτική του ωδείου ήταν να μην δέχεται αλλοδαπούς μαθητές. Η απόρριψη δεν στάθηκε δυνατή να εμποδίσει την εκπαίδευση του Φραντς Λιστ. Συνέχισε να μελετά με διάφορους δασκάλους αλλά και μόνος του.
Στο Παρίσι ο Λιστ γνώρισε πολλές προσωπικότητες όπως οι Βίκτορ Ουγκώ, Τζοακίνο Ροσίνι, Φρεντερίκ Σοπέν κ.α. Οι συνθέτες που θαύμαζε ήταν ο Εκτόρ Μπερλιόζ, ο Φρεντερίκ Σοπέν και ο Νικολό Παγκανίνι. Εκεί επίσης γνώρισε και δέχθηκε επίδραση από τις σοσιαλιστικές ιδέες του Σαιν-Σιμόν και του Λαμεναί.
Παράλληλα με τις σπουδές του ο Φραντς Λιστ έκανε πολλές περιοδείες για ρεσιτάλ στη Γαλλία και την Αγγλία. Έτσι έγινε σύντομα γνωστός στην Ευρώπη. Το 1827, κατά τη διάρκεια μιας περιοδείας, πεθαίνει ο πατέρας του ξαφνικά έπειτα από μια σύντομα ασθένεια. Τότε ο Λιστ έμεινε χωρίς υποστήριξη και έπρεπε να φροντίσει μόνος του για τις σπουδές και την καριέρα του. Άρχισε λοιπόν να παραδίδει μαθήματα πιάνου. Τότε ερωτεύτηκε μια μαθήτριά του αλλά η οικογένειά τη δεν ενέκρινε την σχέση. Ο τερματισμός αυτού του έρωτα έριξε τον Λιστ σε μια φάση θρησκοληψίας, την δεύτερη της ζωής του καθώς είχε γίνει θρησκόληπτος και παλιότερα αλλά τον εμπόδισε ο πατέρας του. Για αρκετό καιρό είχαν χαθεί τα ίχνη του. Λέγεται ότι τον βοήθησε να ξεπεράσει αυτή την κρίση ο ιερέας Λαμεναί, που ήταν στενός φίλος της οικογένειας.
Ο Φραντς Λιστ γίνεται το μουσικό είδωλο της εποχής
Ο Φραντς Λιστ μάγευε το κοινό και κυρίως τις γυναίκες. Ήταν όμορφος, ψηλός, ξανθός, με πλούσια μαλλιά και γαλάζια μάτια, που αιχμαλώτιζαν. Οι τρελαμένες θαυμάστριες τον κυνηγούσαν στο δρόμο, έκλεβαν τα μαντήλια του, προσπαθούσαν να αποκτήσουν μια μπούκλα από τα μαλλιά του και κρατούσαν τις γόπες από τα πούρα του στο ντεκολτέ τους.
Αλλά και ο ίδιος συντηρούσε αυτή την εικόνα. Οι ερμηνείες του ήταν δραματικές, εντυπωσιακές και συναισθηματικές, με το τίναγμα των μαλλιών του, τους αναστεναγμούς και τα βλέμματα ψηλά να τρελαίνουν τις γυναίκες. Πολλές φορές μάλιστα εκείνες λέγεται ότι του πετούσαν τα εσώρουχά τους με την ελπίδα να τους ρίξει έστω και μια ματιά. Γενικά σε κάθε εμφάνιση ο κόσμος λιποθυμούσε από έκσταση.
Ο Φραντς Λιστ ζευγάρι με την κόμισσα Μαρί ντ’ Αγκούλτ
Το 1833, στο σπίτι του Φρεντερίκ Σοπέν, ο Φραντς Λιστ γνώρισε την κόμισσα Μαρί ντ’ Αγκούλτ, που τον ερωτεύτηκε τρελά και εγκατέλειψε τον σύζυγό της για να τον ακολουθήσει. Μαζί απέκτησαν τρία παιδιά. Το ζευγάρι έζησε για λίγο φανερά την σχέση τους στο Παρίσι και ύστερα στην Ελβετία και την Ιταλία. Ο Λιστ όμως είχε συνέχεια περιπέτειες με άλλες γυναίκες, παντρεμένες, ανύπαντρες και μαθήτριές του.
Η Μαρί ζήλευε και τον παρακολουθούσε για να διαπιστώσει ότι οι περισσότερες φήμες ήταν αληθινές. Για παράδειγμα, είχε δεσμό με την εταίρα Λόλα Μόντεζ, που ήταν και η ερωμένη του βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α’. Εξαιτίας της ξέσπασε ολόκληρη επανάσταση. Οι συχνές περιπέτειες του μουσικού και οι εκρήξεις ζήλιας της Μαρί οδηγούν σε συχνούς καβγάδες. Το ζευγάρι χωρίζει οριστικά το 1844. Αργότερα η κόμισσα έγινε συγγραφέας με το ψευδώνυμο Ντανιέλ Στερν.
Ο Λιστ υποστηρίζει τους νέους καλλιτέχνες
Από το 1848 μέχρι το 1861 ο Λιστ με την σύντροφό του ζούσαν μόνιμα στην Βαϊμάρη, όπου εκείνος είχε διοριστεί αρχιμουσικός από το 1844. Από το 1847 αφοσιώνεται αποκλειστικά στην σύνθεση, εγκαταλείποντας την καριέρα του πιανίστα. Ως αρχιμουσικός έδωσε πολλές συναυλίες και ταυτόχρονα οργάνωσε την καλλιτεχνική ζωή της πόλης. Προσέφερε στήριξή σε πολλούς νέους συνθέτες, όπως το Ρίχαρντ Βάγκνερ. Ο Λιστ τις πρώτες εκτελέσεις των έργων το Βάγκνερ, όπως ο «Ιπτάμενος Ολλανδός». Άλλοι συνθέτες που υποστήριξε ο Λιστ ήταν οι Αλεξάντρ Μποροντίν, Καμίγ Σαιν-Σανς, Μπέντριχ Σμέτανα. Εκείνη την περίοδο ολοκλήρωσε και κάποια από τα σπουδαιότερα έργα της καριέρας του όπως τα δύο κοντσέρτα για πιάνο και ορχήστρα και τη σονάτα για πιάνο.
Η σχέση του Λιστ με την Καρολίνα Ιβανόφσκα
Ο Φραντς Λιστ δεν έμεινε για πολύ μόνος μετά το χωρισμό του από την Μαρί. Είχε ήδη γνωρίσει την πριγκίπισσα Καρολίνα Ιβανόφσκα, κόρη βαθύπλουτου Πολωνού αριστοκράτη και παντρεμένη με ένα σχετικά φτωχό Ρώσο αριστοκράτη, τον πρίγκιπα Ζάιν-Βιτγκενστάιν.
Η Καρολίν δεν ήταν ιδιαίτερα όμορφη αλλά ήταν εκκεντρική και πανέξυπνη. Δεν ήθελε να είναι άλλη μια ερωμένη του συνθέτη αλλά να γίνει σύζυγός του. Τα προβλήματα που υπήρχαν όμως ήταν ότι ήταν ήδη παντρεμένη και καθολική. Προσπαθούσε πολλά χρόνια να πάρει διαζύγιο από τον εν διαστάσει σύζυγό της αλλά δεν τα κατάφερνε. Αποφάσισε λοιπόν να πάει στην Ρώμη για να ζητήσει η ίδια από τον πάπα να εγκρίνει τον διαζύγιό της από τον πρίγκιπα Ζάιν-Βιτγκενστάιν ώστε να παντρευτεί με τον Φραντς Λιστ. Το διαζύγιο βγήκε το 1860.
Ο Λιστ το 1862 ακολούθησε την αγαπημένη του στην Ιταλία. Μετά από σχεδόν 15 χρόνια στην Βαϊμάρη, είχε βαρεθεί πια τον τόπο και το κοινό που πια δεν εκτιμούσε την μουσική και με χαρά πήγε στην Ρώμη για να παντρευτεί την Καρολίνα και να βρει μια ήσυχη γωνιά. Εκεί θα μπορούσε πια να γράψει θρησκευτική μουσική.
Η ησυχία που ζητούσε όμως δεν ήρθε ποτέ. Το ζευγάρι δεν παντρεύτηκε ποτέ. Αρχικά το Βατικανό δεν έδινε την έγκρισή του κι όταν τελικά την έδωσε, η οικογένειά της είχε αντιρρήσεις. Ο γάμος τους όμως προγραμματίστηκε. Την νύχτα πριν από τον γάμο εμφανίστηκαν άνθρωποι του Βατικανού που ανακοίνωσαν ότι είχε παρουσιαστεί ένα πρόβλημα στο διαζύγιο. Ο γάμος τους τελικά ματαιώθηκε οριστικά. Η οικογένεια της Καρολίνας δεν αποδέχτηκε τον Λιστ ούτε μετά τον θάνατο του συζύγου της.
Ο πιανίστας γίνεται ιερέας
Ο Λιστ, μετά το τέλος της σχέσης του με την Καρολίνα, έμεινε στην Ρώμη. Η ηρεμία της πόλης όμως τον παρηγόρησε. Μπορεί να είχε διάφορες σεξουαλικές περιπέτειες αλλά ήταν πιστός καθολικός και οι εκκλησιαστικές τελετές τον γαλήνευαν. Η συνέχεια τους εξέπληξε όλους. Ο Φραντς Λιστ μπήκε στις κατώτερες βαθμίδες της ιεροσύνης το 1865. Δεν του επιτρεπόταν να λειτουργεί αλλά μπορούσε να φοράει εκκλησιαστικό ένδυμα.
Ο Λιστ έπαιρνε πολύ σοβαρά την αποστολή του ως κληρικός και η Κόζιμα, κόρη του Λιστ από την Μαρί ντ’ Αγκούλτ, το συνειδητοποίησε καλύτερα από όλους. Το 1857 είχε παντρευτεί έναν από τους αγαπημένους μαθητές του Λιστ, αλλά το 1862 ερωτεύτηκε τρελά τον παλιό φίλο του Λιστ, τον Βάγκνερ. Ο Λιστ, μαθαίνοντας για την μοιχεία της κόρης του έγινε έξαλλος. Προσπάθησε με κάθε τρόπο να τους χωρίσει κι έκανε κηρύγματα στην Κόζιμα για την ιερότητα του γάμου και το καθήκον προς τα παιδιά της. Όταν το 1870 η Κόζιμα και ο Βάγκνερ παντρεύτηκαν, οι σχέσεις πατέρα και κόρης αποκαταστάθηκαν αλλά ο Λιστ ποτέ δεν συγχώρεσε τον Βάγκνερ.
Οι καινοτομίες του Φραντς Λιστ
Ο Λιστ μέχρι το 1847 είχε αποκτήσει τεράστια φήμη ως πιανίστας. Καθιέρωσε τον όρο «ρεσιτάλ» και σε αυτόν οφείλεται και η συνήθεια να ερμηνεύονται τα σολιστικά έργα στις συναυλίες χωρίς παρτιτούρα, όπως έκανε και το ίνδαλμά του, ο Νικολό Παγκανίνι, με το βιολί. Πριν από τον Λιστ, το να μην χρησιμοποιείς παρτιτούρα έδειχνε έλλειψη σοβαρότητας. Μετά τον Λιστ, έγινε συνηθισμένο.
Τα προηγούμενα χρόνια, οι συνθέτες είτε έπαιζαν τα δικά τους κομμάτια είτε αυτά δεν παιζόταν ποτέ. Ο Λιστ όμως συνήθιζε να βάζει και μουσική άλλων συνθετών στα κοντσέρτα του. Ήταν αυτός που επινόησε επίσης την ιδέα του masterclass: τον δάσκαλο του πιάνου σαν γκουρού που προσείλκυε σπουδαστές απ’ όλο τον κόσμο. Ο Λιστ λάνσαρε επίσης την ιδέα του διευθυντή ορχήστρας ως πρωταγωνιστή στις συναυλίες, με τις επιπλέον κινήσεις του χεριού, χωρίς μπαγκέτα, για να διευθύνει την ορχήστρα και να μεταδίδει στο έπακρο το συναίσθημα του κομματιού.
Υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους συνθέτες-πιανίστες όλων των εποχών και άσκησε την πιο σημαντική επιρροή. Στα κομμάτια του εμφανίζονται πολλές αρμονικές και μορφολογικές καινοτομίες. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι τα 2 κοντσέρτα για πιάνο και ορχήστρα και η σονάτα για πιάνο. Το πρώτο κοντσέρτο το επεξεργαζόταν από το 1830 αλλά το παρουσίασε την τελική του μορφή το 1855. Δεν ακολουθεί την παραδοσιακή δομή ενός κοντσέρτου. Εξαιρετικά προκλητική για τότε ήταν και η χρήση του τρίγωνου στο τρίτο μέρος.
Στο δεύτερο κοντσέρτο εργαζόταν από το 1839 ως το 1861 και δεν έχει κι αυτό την παραδοσιακή δομή. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τη σονάτα για πιάνο σε σι ελάσσονα, που ολοκληρώθηκε το 1853 και παρουσιάστηκε το 1858. Τα έργα αυτά δεν κέρδισαν τους κριτικούς της εποχής και χρειάστηκε να έρθει ο 20ος αιώνας για να καθιερωθούν.
Σε κάποια από τα τελευταία έργα του Λιστ, όπως «Μεφίστο Βαλς», «Μακάβριο Τσάρντας» και «Ατονική Μπαγκατέλα» υπάρχουν και στοιχεία μοντερνισμού. Μια άλλη καινοτομία του Λιστ είναι το «συμφωνικό ποίημα», ένα περιγραφικό έργο εμπνευσμένο από την λογοτεχνία, την ζωγραφική ή διάφορα προσωπικά βιώματα. Ο Λιστ συνέθεσε 13 τέτοια ποιήματα αλλά θέλησε και σε άλλα έργα του να αποδώσει βιώματα. Το χαρακτηριστικότερο είναι το σύνολο έργων για πιάνο «Χρόνια Προσκυνήματος», που διαιρείται σε 3 βιβλία: Ελβετία, Βενετία-Νάπολη και Ρώμη. Εκεί περιγράφει μουσικά τις εντυπώσεις του από αυτά τα μέρη με τους χαρακτηριστικούς τίτλους «Οι καμπάνες της Γενεύης», «Τα σιντριβάνια της Βίλα ντ’ Έστε» κ.α.
Για το μουσικό στυλ του Λιστ υπάρχουν δύο πήγές, οι μετα-κλασικοί, προ-ρομαντικοί, πιανίστες και συνθέτες, όπως ο δάσκαλός του, Καρλ Τσέρνυ, με την εντυπωσιακή ταχύτητα στο πιάνο, και ο Παγκανίνι, με το σπουδαίο ταλέντο και την μυστηριώδη προσωπικότητά του. Ο Λιστ πήρε την δεξιοτεχνία του πρώτου και την επιδεκτικότητα του δεύτερου για να δημιουργήσει ένα νέο στυλ. Και η ιδιοφυΐα του Λιστ είναι στο πως συνδύασε αυτά τα δύο προχωρώντας σε συνθέσεις, χωρίς υπερβολές, που ο πιανίστας μπορεί να επιδείξει τεχνική του.
Η έμπνευση του Λιστ από την λογοτεχνία
Ο Λιστ εμπνεύστηκε από τα λογοτεχνικά έργα. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι οι συμφωνίες του Φάουστ. Τα τρία μέρη του έργου έχουν τα ονόματα «Φάουστ», «Μαργαρίτα», «Μεφιστοφελής», από τους ήρωες του έργου του Γκαίτε και Δάντης, που εμπνεύστηκε από την «Κόλαση του Δάντη», του αγαπημένου του συγγραφέα. Άλλα έργα του Λιστ με έμπνευση την ποίηση είναι οι «6 Consolations για πιάνο», σε ποίηση του Σέντ Μποβί, οι Θρησκευτικές και ποιητικές αρμονίες για πιάνο, σε ποίηση του Λαμαρτίνου, τα «3 Όνειρα Αγάπης», σε στίχους των Λούντβιχ Ουλάντ και Φέρντιναντ Φράιλιγκρατ και τα «Σονέτα» του Πετράρχη από τη σειρά «Χρόνια Προσκυνήματος».
Η ουγγρική τσιγγάνικη και λαϊκή μουσική
Ο Λιστ αγαπούσε πολύ την μουσική των τσιγγάνων της Ουγγαρίας και την θεωρούσε κομμάτι των αναμνήσεων κάθε Ούγγρου. Πολλά έργα του βασίστηκαν σε μελωδίες από αυτά τα λαϊκά τραγούδια και χορούς. Τα γνωστότερα είναι οι 19 Ουγγρικές Ραψωδίες για πιάνο, 6 από τις οποίες μεταγράφηκαν αργότερα για ορχήστρα. Άλλα έργα στα οποία έχει εντάξει υλικό από τα λαϊκά τραγούδια είναι: τα Ιστορικά Ουγγρικά Πορτραίτα, τα 5 Ουγγρικά Λαϊκά Τραγούδια για πιάνο και το Ουγγρικό εμβατήριο επίθεσης.
Το ταξίδι στο Μπαϊρόιτ
Το 1869 ο Λιστ διορίστηκε σύμβουλος στη βασιλική αυλή της Ουγγαρίας και ζούσε εναλλάξ στη Ρώμη, στη Βαϊμάρη και τη Βουδαπέστη, ενώ παράλληλα έκανε περιοδείες. Το 1873 οι Ούγγροι ανακήρυξαν τον Λιστ εθνικό ήρωα και το 1876 του ανέθεσαν τη διεύθυνση της Μουσικής Ακαδημίας της Βουδαπέστης. Στις 21 Ιουλίου 1886 ο Φραντς Λιστ έκανε την τελευταία του δημόσια εμφάνιση σε συναυλία στο Λουξεμβούργο. Έπειτα ξεκίνησε για το Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ στη Βαυαρία, όπως έκανε κάθε χρόνο. Σε όλο το ταξίδι αντιμετώπιζε προβλήματα υγείας και λίγες μέρες μετά την άφιξή του στο Μπαϊρόιτ, στις 31 Ιουλίου 1886, πέθανε.
Επιθυμία του ήταν να ταφεί σε μια σεμνή τελετή φορώντας ράσο μοναχού. Η Κόζιμα όμως η κόρη του αγνόησε την απαίτηση αυτή της διαθήκης του πατέρας της και τον κήδεψε μεγαλόπρεπα στο Μπαϊρόιτ. Στη Ρώμη όμως η Καρολίν εξαγριώθηκε με αυτό.
Λέγεται πως η τελευταία λέξη του Λιστ ήταν «Τριστάνος», από το όνομα του ιππότη του έργου «Τριστάνος και Ιζόλδη», στο οποίο έγραψε μουσική ο Βάγκνερ, ο γαμπρός του. Από πολλές απόψεις λοιπόν ο Βάγκνερ θεωρείται γιος του Λιστ. Και κάθε χρόνο, στο ετήσιο φεστιβάλ, που οργανώνεται προς τιμήν του Βάγκνερ στο Μπαϊρόιτ, ο Λιστ είναι το δεύτερο όνομα μετά τον γαμπρό του.
Ερμηνεύοντας τον Λιστ
Το έργο του Φραντς Λιστ είναι πλούσιο. Περιλαμβάνει έργα για ορχήστρα και για πιάνο, για σόλο πιάνο κα χορωδιακά. Τα τελευταία έργα του είναι τα πιο δεξιοτεχνικά, αφού με την εκπληκτική του τεχνική, εκμεταλλεύτηκε όλες τις δυνατότητες του πιάνου. Ο Λιστ θαύμαζε τον Νικολό Παγκανίνι για τη δεξιοτεχνία του και τον μελετούσε συχνά ως και 12 ώρες την ημέρα για να βελτιώσει κι αυτός την τεχνική του. Η δεξιοτεχνία του αποτυπώνεται στις σπουδές για πιάνο που συνέθεσε. Ήταν έργα που απαιτητικά για τους σύγχρονούς του πιανίστες ακόμα και στις απλοποιημένες εκδόσεις τους.
Η ειλικρίνεια και η ακεραιότητα του χαρακτήρα του ήταν αυτές που τον ώθησαν να μην κρύψει ποτέ τα εσωτερικά του ζητήματα, να ζήσει και να εργαστεί σε δημόσια θέα με όλες τις συνέπειες. Δεν τον ένοιαζε τι θα πει ο κόσμος όσον αφορά την μουσική του ή την ηθική του. Όταν στα 30 του αποφάσισε να μην είναι πια ένας περιοδεύον μουσικός και να αφοσιωθεί στην σύνθεση και την διδασκαλία, αρνούμενος να πληρώνεται και ταξιδεύοντας συνήθως σε βαγόνια τρίτης θέσης, ήταν μια συνειδητή του απόφαση να εμβαθύνει στη ζωή του και να εξερευνήσει τις πιο θεμελιακές επιθυμίες του.
Από σύγχρονούς του μουσικούς και μουσικόφιλους αποθεώθηκε από το 1840 και μετά ως ο «καλύτερος πιανίστας στον κόσμο». Σήμερα, υπάρχει το Μουσείο Λιστ στην Βουδαπέστη, όπου κάποτε ήταν το σπίτι του Λιστ, ένα σπίτι τριών δωματίων, που νοίκιαζε ο Λιστ για να δέχεται εκεί τους μαθητές του.
Ακολουθεί ένα video με το κομμάτι που λέγται «La Campanella» – S141: No.3 In G Sharp Minor. Έχει προκύψει μετά από μελέτες της δεξιοτεχνίας του ινδάλματος του Λιστ, Νικολό Παγκανίνι.
Για τα άρθρο χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από:
- Φραντς Λιστ, Ανακτήθηκε από: https://el.wikipedia.org/ Τελευταία πρόσβαση: 5/7/21
- Φραντς Λιστ, ο πανέμορφος κλασικός συνθέτης που τρέλαινε τις γυναίκες. Του πέταγαν εσώρουχα επί σκηνής και προσπαθούσαν να κόψουν μπούκλες από τα μαλλιά του!, Ανακτήθηκε από: https://www.mixanitouxronou.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 5/7/21
- Hough, St. (The Guardian). (2011). Φραντς Λιστ, ένας υποτιμημένος πιανίστας – σταρ. Ανακτήθηκε από: https://www.kathimerini.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 5/7/21
- 22/10/1811, γεννήθηκε ο Φραντς Λιστ! (2014). Ανακτήθηκε από: https://popaganda.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 5/7/21
- Φραντς Λιστ (1811-1886), Ούγγρος ρομαντικός συνθέτης και πιανίστας. (2017). Ανακτήθηκε από: https://www.timesnews.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 5/7/21
- Καρρά, Χ. (2020). Franz Liszt – Ο ρομαντικός συνθέτης και πιανίστας που μάγευε τις γυναίκες. Ανακτήθηκε από: https://docuventa.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 5/7/21
