Σύμφωνα με την αντίληψη που επικράτησε σε διάφορες κουλτούρες -κυρίως του Δυτικού κόσμου-, η Γκέισα αποτελούσε τη κλασική φιγούρα μιας πόρνης πολυτελείας της Ιαπωνίας. Είναι όμως όντως έτσι τα πράγματα, ή μήπως όχι;
Η πραγματική φύση μιας Γκέισας
Η Γκέισα (ιαπωνικά: 芸者) δεν ήταν σε καμία περίπτωση εταίρα. Τουναντίον, για τους Ιάπωνες πρόκειται για μια μορφωμένη γυναίκα, η οποία έχει παρακολουθήσει ειδικές σπουδές και έχει εντρυφήσει πάνω στο αντικείμενο της. Δια του λόγου το αληθές, η ίδια η λέξη Γκέισα, που αποτελείται από δυο kanji, το 芸 (gei), που σημαίνει τέχνη, και το 者 (sha), που σημαίνει άτομο, φανερώνει την πλήρη ταύτιση της γυναίκας αυτής με την Τέχνη.
Πρόκειται για τη γυναίκα που φοράει τα υπέροχα κιμονό με τα ποικίλα εντυπωσιακά χρώματα και σχέδια και χτενίζεται με το χαρακτηριστικό χτένισμα. Είναι η γυναίκα που γνωρίζει καλά την πατροπαράδοτη «τελετουργία του τσαγιού» και έχει μάθει από πολύ μικρή να χορεύει τους παραδοσιακούς χορούς της Ιαπωνίας και να παίζει το μουσικό όργανο σαμισέν. Οι γνώσεις αυτές ήταν απολύτως απαραίτητες και αναγκαίες για μια κοπέλα που θα ήθελε να ασχοληθεί σοβαρά με τη τέχνη της Γκέισας.
Οι μαθητευόμενες γκέισες ονομάζονται μάικο, που σημαίνει παιδί που χορεύει (舞 mai- 子 ko). Περισσότερο διαδεδομένη στο δυτικό κόσμο είναι η εικόνα της μάικο, απ’ ό,τι μιας πραγματικής γκέισας: χαρακτηριστικά είναι το λευκό μακιγιάζ στο πρόσωπο και το ιδιαίτερο χτένισμα.
Στάδια εκπαίδευσης
Η εκπαίδευση παραδοσιακά ξεκινούσε από μικρή ηλικία. Αν και κάποια κορίτσια πωλούνταν στους οίκους γκεϊσών (okiya), αυτή η πρακτική δεν ήταν διαδεδομένη στις ευϋπόληπτες συνοικίες. Οι κόρες των γκεϊσών θεωρούνταν κι αυτές γκέισες μέσα στην οκίγια.
Το πρώτο στάδιο εκπαίδευσης ονομαζόταν shikomi. Όπως ήταν αναμενόμενο, τα κορίτσια που επιθυμούσαν να γίνουν γκέισες, έπρεπε να δουλέψουν σκληρά για να κατακτήσουν το δικαίωμα της συγκεκριμένης τέχνης. Έτσι στην αρχή, έμπαιναν στη δουλειά σαν υπηρέτριες μέσα στο σπίτι, ενώ η μικρότερη σικόμι της οκίγια έπρεπε να περιμένει αργά μες στη νύχτα, μέχρι να επιστρέψει η μεγαλύτερη γκέισα. Σε αυτό το στάδιο, οι σικόμι παρακολουθούσαν μαθήματα στη σχολή για γκέισες του χαναμάτσι (η γειτονιά των γκεϊσών), κάτι που τηρείται και στη σύγχρονη εποχή. Στη συνέχεια, η υποψήφια περνούσε μια τελική δοκιμασία χορού, οπότε και μετέβαινε στο δεύτερο στάδιο εκπαίδευσης, που ονομαζόταν minarai.
Οι μιναράι απαλλάσσονταν από τις δουλειές του σπιτιού και επικεντρώνονταν κυρίως στη βασική τους εκπαίδευση. Μπορούσαν να βρίσκονται σε ozashiki, χώρους δηλαδή όπου η γκέισα δεχόταν επισκέπτες, αλλά δε συμμετείχαν σε προχωρημένο επίπεδο. Προσκαλούνταν σε συγκεντρώσεις, αλλά συνήθως αποτελούσαν απρόσκλητους -αλλά ευπρόσδεκτους επισκέπτες- σε συγκεντρώσεις που συνόδευαν την onee-san, τη μεγαλύτερη αδερφή τους. Οι μιναράι γενικά δουλεύουν στενά με ένα συγκεκριμένο οίκο τσαγιού (minarai-jaya). Το στάδιο αυτό κρατάει περίπου ένα μήνα.
Ακολουθούσε το τρίτο και πιο γνωστό στάδιο εκπαίδευσης, που ονομαζόταν maiko. Οι μάικο αποτελούσαν πια τις μαθητευόμενες γκέισες και το στάδιο αυτό μπορεί να διαρκούσε χρόνια. Σε αυτό το στάδιο, τα κορίτσια μάθαιναν από τη μεγαλύτερη γκέισα δασκάλα τους (onee-san) και την ακολουθούσαν σε όλες τις συναντήσεις της. Η γκέισα τους μάθαινε τον τρόπο σερβιρίσματος του τσαγιού, να παίζουνε σαμισέν, να χορεύουν, αλλά και να συμμετέχουν σε μια συζήτηση. H ονέ-σαν βοηθούσε επίσης τη μάικο να επιλέξει το νέο της επαγγελματικό όνομα.
Μετά από μια περίοδο, η οποία μπορεί να κυμαίνεται από έξι μήνες (Τόκυο) έως και πέντε χρόνια (Κυότο), η μάικο προάγεται σε γκέισα και χρεώνεται κανονικά για τις υπηρεσίες της.
Εμφάνιση
Η εμφάνιση μιας γκέισας μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας της.
- Μακιγιάζ
Στις μέρες μας, το παραδοσιακό μακιγιάζ της μαθητευόμενης γκέισας είναι ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά της, αν και οι καθιερωμένες γκέισες ακολουθούν το συγκεκριμένο μακιγιάζ των μάικο μόνο σε ειδικές περιστάσεις.
Αποτελείται από μια πυκνή στρώση λευκής βάσης με κόκκινο κραγιόν χειλιών και κόκκινoυς και μαύρους τόνους γύρω από τα μάτια και τα φρύδια. Αρχικά, η λευκή βάση γινόταν με στουπέτσι, αλλά μετά την ανακάλυψη ότι ήταν τοξικό για το δέρμα, αντικαταστάθηκε με σκόνη ρυζιού. Το μακιγιάζ είναι μια αρκετά χρονοβόρα διαδικασία. Γίνεται πριν το ντύσιμο, ώστε να μη λερωθεί το κιμονό. Αρχικά, απλώνεται στο δέρμα μια ουσία από κερί ή λάδι, που λέγεται bintsuke-abura. Έπειτα, η λευκή σκόνη αναμειγνύεται με νερό και σαν κρέμα απλώνεται από το λαιμό προς τα πάνω με μια βούρτσα από μπαμπού. Καλύπτει το πρόσωπο, το λαιμό και το στήθος, ενώ αφήνεται άβαφη μια μικρή περιοχή σε σχήμα V ή W πίσω στον αυχένα. Αυτή η περιοχή αποτελεί το κατεξοχήν ερωτικό σημείο πάνω στο σώμα μιας γυναίκας, επομένως κύριο μέλημα τους είναι να τονιστεί. Επιπλέον, άβαφη αφήνουν και μια γραμμή γύρω από το τέλος των μαλλιών στο πρόσωπο, ώστε να δημιουργηθεί η ψευδαίσθηση της μάσκας.
Για τα πρώτα τρία χρόνια, η μάικο έχει αυτό το μακιγιάζ σχεδόν συνέχεια. Στην αρχή, τη βοηθάει η ονέ-σαν, η μεγαλύτερη αδερφή της, ή η μητέρα του σπιτιού, ενώ μετά γίνεται από την ίδια. Μετά τα τρία χρόνια, οπότε και η μάικο έχει ωριμάσει, το μακιγιάζ της γίνεται ελαφρύτερο και λιγότερο εξεζητημένο, ώστε να αναδειχθεί η φυσική της ομορφιά.
- Ενδυμασία
Οι γκέισες φορούν πάντοτε κιμονό. Οι μαθητευόμενες φορούν πολύχρωμα κιμονό με εξεζητημένες ζώνες όμπι. Τα κιμονό αποτελούν το βασικότερο σημάδι για την οικονομική ευρωστία των σπιτιών οκίγια, καθώς μια γκέισα δε θα πρέπει να φοράει ένα κιμονό πάνω από μια φορά, δηλώνοντας έτσι ότι η οκίγια έχει ειδικά δωμάτια, στα οποία φυλάσσονται και τακτοποιούνται τα κιμονό. Επίσης, ανάλογα με την εποχή ή το γεγονός που θα παρίσταται η γκέισα, μεταβάλλεται και το χρώμα, το σχέδιο και το στυλ ενός κιμονό.
Χαρακτηριστικά είναι επίσης τα ξύλινα παπούτσια, στα οποία ισορροπούν και περπατάνε οι γκέισες, γνωστά ως okobo. Επιπλέον, υπάρχουν τα zori, σανδάλια με επίπεδες σόλες, και τα tabi, παρόμοια με τα πρώτα, τα οποία όμως φοριούνται μόνο μέσα στο σπίτι.
- Χτένισμα
Το χτένισμα των γκεϊσών δεν ήταν πάντοτε το ίδιο. Στο παρελθόν, ήταν συνηθισμένο να έχουν τα μαλλιά τους λυτά, αλλά κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα υιοθετήθηκε το χτένισμα shimada, ένας τύπος παραδοσιακού σινιόν, που προτιμούσαν οι περισσότερες καθιερωμένες γκέισες. Το χτένισμα διακοσμείται με περίτεχνα χτένια και φουρκέτες.
Οι γκέισες εκπαιδεύονται να κοιμούνται ακουμπώντας το λαιμό τους σε μικρά στηρίγματα αντί για μαξιλάρια, ώστε να διατηρείται ανέπαφο το χτένισμά τους. Σε διαφορετική περίπτωση, θα πρέπει να φτιάχνουν την κόμμωσή τους περίπου κάθε εβδομάδα. Για το λόγο αυτό, πολλές σύγχρονες γκέισες χρησιμοποιούν περούκες, ούτως ώστε να έχουν περισσότερη άνεση και ευκολία. Και στις δυο περιπτώσεις, βέβαια, υπεύθυνοι είναι ιδιαίτερα δεξιοτέχνες ειδικοί. Η τέχνη των παραδοσιακών χτενισμάτων, ωστόσο, αργοπεθαίνει.
Οι προσωπικές σχέσεις και οι ντάνα
Πόσοι από εσάς γνωρίζατε ότι το πρoβλεπόμενο για τις γκέισες είναι η αγαμία; Όσες επιλέγουν το γάμο, πρέπει να αποσύρονται από το επάγγελμα. Στο παρελθόν, η παράδοση προέβλεπε για μια καθιερωμένη γκέισα να έχει έναν danna, δηλαδή έναν πάτρωνα. Ο ντάνα ήταν συνήθως ένας πλούσιος άνδρας, κάποιες φορές παντρεμένος, που είχε την ευχέρεια να διαχειριστεί τα πολύ μεγάλα έξοδα που σχετίζονταν με την παραδοσιακή εκπαίδευση της γκέισας. Συναντάται ακόμα και σήμερα, αλλά σπανιότερα.
Δεν υπάρχει απαραίτητα έρωτας ανάμεσα στη γκέισα και στο ντάνα της, καθώς η οικειότητα ποτέ δεν ερμηνεύεται ως ανταμοιβή για την οικονομική υποστήριξη που προσφέρει ο ντάνα. Είναι αλήθεια το ότι μια γκέισα έχει την ελευθερία να αποζητά προσωπικές σχέσεις με τους άνδρες που γνωρίζει μέσω της δουλειάς της, ωστόσο τέτοιες σχέσεις επιλέγονται αυστηρά προσωπικά και συνήθως δεν είναι περιστασιακές. Η κοινωνία των συνοικιών χαναμάτσι είναι πολύ κλειστή και η καλή φήμη μιας γκέισας δεν είναι τυχαία υπόθεση.
Πόρνες πολυτελείας ή μήπως όχι;
Ακόμα και στην ίδια την Ιαπωνία πλανάται στην ατμόσφαιρα κάποια σύγχυση για τη φύση του επαγγέλματος της γκέισας. Στο δυτικό κόσμο, η γκέισα συχνά παρουσιάζεται σαν πόρνη πολυτελείας. Οι γκέισες έχουν σα στόχο τη ψυχαγωγία του πελάτη, είτε απαγγέλλοντας στίχους, είτε παίζοντας μουσικά όργανα, είτε συμμετέχοντας σε ελαφριά συζήτηση. Κάποιες φορές υπάρχει φλερτ ή παιχνιδιάρικα υπονοούμενα, αλλά οι πελάτες γνωρίζουν ότι δεν περιμένουν κάτι παραπάνω. H ξεκάθαρα ιαπωνική αυτή νοοτροπία υπαγορεύει ότι οι άνδρες διασκεδάζουν με την ψευδαίσθηση από κάτι που στην ουσία δεν υφίσταται. Οι γκέισες δεν πληρώνονται για να κάνουν σεξ με τους πελάτες.
Οι γκέισες πολύ συχνά ταυτίζονταν με τις oiran, εταίρες της παραδοσιακής υψηλής κοινωνίας. Όπως και οι γκέισες, έτσι και οι oiran έχουν λευκό μακιγιάζ στο πρόσωπο και εξεζητημένο χτένισμα, αλλά ένας τρόπος διαχωρισμού τους είναι η ζώνη όμπι. Οι oiran, ως ιερόδουλες, δένουν την όμπι μπροστά από το κιμονό, ώστε να έχουν μεγαλύτερη άνεση, ενώ οι γκέισες τη δένουν πίσω με το συνηθισμένο τρόπο.
Κατά την περίοδο Έντο, η πορνεία στην Ιαπωνία ήταν νόμιμη και οι ιερόδουλες, όπως οι oiran, έπαιρναν άδεια από την κυβέρνηση. Αντιθέτως, απαγορευόταν αυστηρά στις γκέισες να κατέχουν αναγνωρισμένη άδεια πορνείας και τους απαγορεύτηκε επίσημα να κάνουν σεξ με τους πελάτες τους.
Κατά την περιόδο Κατοχής της Ιαπωνίας, πολλές πόρνες προβάλλονταν ως γκέισες στους Αμερικανούς στρατιώτες. Λόγω λανθασμένης προφοράς έγιναν γνωστές ως geesha, και έτσι μεταφέρθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες η εικόνα της γκέισας ως πόρνης.
Geesha
Οι Geesha ήταν ένας τύπος ιερόδουλων, κυρίως κατά την περίοδο κατοχής της Ιαπωνίας, οι οποίες σχεδόν αποκλειστικά εξυπηρετούσαν τους Αμερικανούς στρατιώτες που βρίσκονταν σε βάσεις στην Ιαπωνία. Οι κοπέλες αυτές φορούσαν κιμονό και μιμούνταν την εικόνα μιας κανονικής γκέισας, κατά συνέπεια οι Αμερικανοί που δε γνώριζαν πολλά πράγματα από την ιαπωνική κουλτούρα, δεν έβλεπαν διαφορά ανάμεσα στις ιερόδουλες και τις πραγματικές γκέισες. Τελικά, ο όρος γενικεύτηκε για όλες τις πόρνες ή όσες δούλευαν σε νυχτερινά μαγαζιά (mizu shobai) στην Ιαπωνία, ενώ ερευνητές εικάζουν ότι οι geesha ευθύνονται ως επί το πλείστον για τη λανθασμένη αντίληψη στη Δύση ότι οι γκέισες είναι πόρνες.
Η γκέισα στη σύγχρονη κοινωνία
Οι σύγχρονες γκέισες διαμένουν ακόμη στα παραδοσιακά σπίτια οκίγια στις περιοχές χαναμάτσι, ειδικά κατά τη διάρκεια της μαθητείας τους. Ο κομψός και πολυτελής κόσμος στον οποίο εισέρχεται μια γκέισα ονομάζεται karyūkai (花柳界, δηλαδή ο κόσμος των λουλουδιών και των ιτιών). Το Κυότο θεωρείται στις μέρες μας η πόλη με την ισχυρότερη παράδοση, ενώ χαναμάτσι υπάρχουν και στο Τόκυο.
Πλέον, οι νέες κοπέλες που επιθυμούν να γίνουν γκέισες ξεκινούν την εκπαίδευσή τους μετά το λύκειο ή ακόμα και το πανεπιστήμιο. Μαθαίνουν ακόμη να παίζουν παραδοσιακά μουσικά όργανα, όπως το σαμισέν, το σακουχάτσι (φλάουτο από μπαμπού) και τύμπανα, παραδοσιακό χορό και τραγούδια της Ιαπωνίας, την τελετουργία του τσαγιού, λογοτεχνία και ποίηση. Παρατηρώντας τις άλλες γκέισες και με τη βοήθεια της ιδιοκτήτριας του οίκου, οι μαθητευόμενες μαθαίνουν να επιλέγουν και να φορούν κιμονό και να συνδιαλέγονται με τους πελάτες. Επομένως, η τέχνη της γκέισας αναβιώνει μέχρι τις μέρες μας, παρά τις δυσκολίες που συνάντησε στην πάροδο των χρόνων.
Στη σύγχρονη Ιαπωνία, γκέισες και μάικο αποτελούν σπάνιο θέαμα εκτός των χαναμάτσι. Κατά τη δεκαετία του ’20, υπήρχαν πάνω από 80.000 γκέισες, ενώ τώρα ο ακριβής αριθμός τους δεν είναι γνωστός, αλλά υπολογίζεται στις 1.000 με 2.000. Στην παρακμή της παράδοσης έχουν οδηγήσει η νωθρή οικονομία, η πτώση του ενδιαφέροντος για τις παραδοσιακές τέχνες, ο εκλεκτικός κύκλος του karyūkai και τα έξοδα διασκέδασης από μια γκέισα.
Το ενδιαφέρον στη Δύση αυξήθηκε το 1997 με το μυθιστόρημα Αναμνήσεις μιας Γκέισας και την ομώνυμη ταινία το 2005, καθώς και με την αυτοβιογραφία της πρώην γκέισας Ιγουαζάκι Μινέκο, με τίτλο Γκέισα της Γκιον. Ας πάρουμε μια γεύση του τι εστί πραγματικά μια γκέισα.
