Η Κλάρα Χίτλερ ήταν η μητέρα του Αδόλφου Χίτλερ. Με καταγωγή από το χωριό Σπιτάλ της Αυστρίας, έφηβη ακόμη, γνώρισε τον μετέπειτα σύζυγό της και θείο της Αλοΐσιο Χίτλερ, όταν ακόμα εκείνος ήταν παντρεμένος με την πρώτη του σύζυγο. Θα περάσουν αρκετά χρόνια, καθώς κι ένας επιπλέον γάμος για τον Αλοΐσιο, μέχρι η 25χρονη Κλάρα να παντρευτεί τον 23 χρόνια μεγαλύτερό της Αλοΐσιο. Μαζί θα αποκτήσουν 6 παιδιά, από τα οποία όμως μόνο τα δύο θα καταφέρουν να επιζήσουν, ο Αδόλφος και η Πάουλα. Στις 21 Δεκεμβρίου 1907 και μετά από πολύμηνη μάχη με τον καρκίνο του μαστού, η Κλάρα θα πεθάνει σε ηλικία 47 ετών.
Η οικογένεια της Κλάρα Χίτλερ
Η Κλάρα Πελτσλ γεννήθηκε στο αυστριακό χωριό Σπιτάλ, κοντά στα σύνορα με την Βοημία, στις 12 Αυγούστου 1860. Ήταν η μεγαλύτερη από τρεις κόρες που είχαν μείνει στην ζωή, από τα 11 παιδιά της οικογένειας. Υπήρχαν αλλά πέντε αδέρφια και άλλες τόσες αδερφές και τα περισσότερα πέθαναν σε νεαρή ηλικία. Οι Γιόχαν, Φραντς και Μαρία πέθαναν πριν κλείσουν τον πρώτο χρόνο ζωής, ο Γιόζεφ στα 21, ο Άντον στα 5, ο Καρλ – Μπόρις σε ένα χρόνο και μερικούς μήνες και η Μαρία στα 4 χρόνια. Οι μόνες που έζησαν ήταν η Κλάρα, η Γιοχάνα, που πέθανε 48 ετών, και η Τερέζα, που πέθανε στα 68. Η Γιοχάνα δεν είχε παντρευτεί, είχε έντονη κύφωση, και πέθανε από διαβητικό κώμα, κληροδοτώντας το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας της στον γιο της Κλάρα. Η Τερέζα παντρεύτηκε έναν πλούσιο αγρότη με το επίθετο Schmidt κι έκανε οικογένεια.
Γονείς τους ήταν ο Γιόχαν – Μπαπτίστ Πελτσλ και η Γιοχάνα Χίντλερ, κόρη του Γιόχαν Νεπομουκ Χίντλερ. Ο Γιόχαν Νεπομουκ Χίντλερ, πατέρας της Γιοχάνα και παππούς της Κλάρα, ήταν περιπλανώμενος μυλωνάς. Κάποια στιγμή παντρεύτηκε τη Μαρία Άννα Σικλγκούμπερ και πήρε υπό την προστασία του τον νόθο γιο της, Αλοΐσιο, που πήρε επίσημα το επίθετο του πατριού του αρκετά αργότερα. Πιθανός πατέρας του Αλοΐσιου ήταν ο αδερφός του Γιόχαν Νεπομουκ Χίντλερ, Γιόχαν Γκέοργκ Χίντλερ.
Η Κλάρα Πελτσλ
Η Κλάρα ήταν ένα τυπικό δείγμα μέσης γυναίκας της εποχής του 19ου αιώνα και της περιοχής στην οποία μεγάλωσε. Οι περιγραφές κάνουν λόγο για μια πολύ όμορφη έφηβη, ψηλή, με πλούσια καστανόμαυρα μαλλιά, που τα χτένιζε με προσοχή προς τα πίσω, οβάλ πρόσωπο και με όμορφα και εκφραστικά γκριζογάλανα μάτια. Μεγάλωσε σε μια φτωχή οικογένεια, σκληρά εργαζόμενη στην κοινότητα που γεννήθηκε, στην «χώρα των δασών», όπως την έλεγαν. Εκεί οι φτωχοί κάτοικοι καλλιεργούσαν τη γη, έκοβαν ξύλα και προσπαθούσαν να επιζήσουν.
Ο Αλοΐσιος Χίτλερ και η Κλάρα
Ο Αλοΐσιος μεγάλωσε στο ίδιο σπίτι με την Γιοχάνα, κι έτσι έγινε θείος της Κλάρα. Είχε γεννηθεί στην Αυστρία και εργαζόταν ως μπαλωματής. Παντρεύτηκε όμως την πρώτη του σύζυγο, 14 χρόνια μεγαλύτερη του και γόνο ευκατάστατης οικογένειας. Εκείνη έβαλε τον Αλοΐσιο στα μεγάλα σαλόνια και τώρα πια εργάζεται ως τελωνειακός υπάλληλος, πηγαίνει σχολείο και έχει ένα καλό όνομα στην τοπική κοινωνία. Σε ηλικία 39 ετών, το 1877, ο Αλοΐσιος κατέθεσε αίτηση για να πάρει το επώνυμο του πατριού του. Το επίθετο Χίντλερ όμως ο υπάλληλος, που ήταν αγράμματος και δεν ασχολούνταν με τυπικότητες, το έγραψε ως Χίτλερ κι έτσι επικυρώθηκε το όνομα Αλοΐσιος Χίτλερ.
Η Κλάρα, στα 16 της, το 1876, αποφάσισε να πάει να εργαστεί ως οικιακή βοηθός στο σπίτι του θείου της Αλοΐσιου στο Braunau στο Inn, μόλις τρία χρόνια μετά τον γάμο του. Παρά την συμπάθεια που είχε στον Αλοΐσιο, την πρώτη του σύζυγο την σιχαινόταν, γι’ αυτό και δεν ζούσε συνεχώς στο σπίτι του. Έκανε μάλιστα κάτι αδιανόητο για τα ήθη της εποχής. Έφυγε και από το πατρικό της για να εργαστεί για αρκετά χρόνια ως μοδίστρα.
Στην συνέχεια θα επιστρέψει στην πατρίδα της, μια δυναμική γυναίκα πια. Δεν έμεινε όμως για πολύ στο πατρικό της, καθώς ο γείτονας και θείος της Αλοΐσιος την είδε κι άρχισε να την φλερτάρει ανοιχτά. Φημολογείται μάλιστα ότι είχε σεξουαλικές σχέσεις τόσο με την Κλάρα όσο και με την Φραντσέσκα, μια κοπέλα που εργαζόταν στην κουζίνα του σπιτιού.
Όταν το 1883 πέθανε η πρώτη σύζυγος του Αλοΐσιου, εκείνος δεν καθυστέρησε καθόλου και σε 6 μόλις εβδομάδες παντρεύτηκε την Φραντσέσκα Μάτζελσμπεργκερ, με την οποία είχε ήδη αποκτήσει δυο παιδιά, όταν ακόμα ήταν η μαγείρισσά του. Η Φραντσέσκα φρόντισε να διώξει αμέσως την Κλάρα, η οποία για λίγο καιρό μετακόμισε στην Βιέννη. Σε λιγότερο από έναν χρόνο όμως, στις 10 Αυγούστου 1884, η Φραντσέσκα πεθαίνει από φυματίωση και η Κλάρα γυρίζει στο σπίτι του Αλοΐσιου για να εργαστεί φροντίζοντας τα παιδιά του. Λέγεται επίσης ότι υπήρχε σεξουαλική σχέση πριν πεθάνει η Φραντσέσκα.
Ο γάμος του Αλοΐσιου με την Κλάρα
Αμέσως μετά τον θάνατο της δεύτερης συζύγου του, ο Αλοΐσιος έκανε πρόταση γάμου στην Κλάρα. Υπήρχε όμως ένα πρόβλημα για να γίνει αυτός ο γάμος. Ο Αλοΐσιος, από νομικής πλευράς τουλάχιστον, γιατί η συγγένεια εξ αίματος δεν έχει αποδειχθεί, ήταν συγγενής της Κλάρας. Γι’ αυτό κι έπρεπε να δοθεί ειδική άδεια από τον τοπικό επίσκοπο για να παντρευτούν. Ο τοπικός επίσκοπος όμως δεν ενέκρινε αυτό τον γάμο, οπότε το αίτημα του κοινοποιήθηκε στο Βατικανό, το οποίο τελικά, στα τέλη Δεκεμβρίου 1884, ενέκρινε την τέλεση του γάμου.
Στις 7 Ιανουαρίου 1885, η 25χρονη Κλάρα και ο 23 χρόνια μεγαλύτερός της Αλοΐσιος παντρεύτηκαν. Η Κλάρα ήταν ήδη έγκυος στο πρώτο τους παιδί, τον Γκούσταβ, που γεννήθηκε στις 17 Μαΐου 1885 αλλά πέθανε από διφθερίτιδα στις 8 Δεκεμβρίου 1887. Συνολικά το ζευγάρι απέκτησε 6 παιδιά. Το δεύτερο παιδί, η Ίντα, που γεννήθηκε 25 Σεπτεμβρίου 1886, πέθανε λίγες μέρες μετά τον αδερφό της, στις 2 Ιανουαρίου 1888 επίσης από διφθερίτιδα. Το τρίτο τους παιδί, ο Ότο, γεννήθηκε το 1888 αλλά πέθανε τρεις μέρες μετά από υδροκεφαλία.
Η Κλάρα Χίτλερ είχε χάσει ήδη τρία παιδιά, όταν στις 20 Απριλίου 1889 γέννησε το τέταρτο, τον γιο της Αδόλφο. Είναι πιθανόν, λοιπόν, μετά τον τοκετό να βίωσε φόβο και άγχος για το μωρό. Γεγονός είναι πάντως πως η Κλάρα Χίτλερ εξέφραζε μια άνευ όρων αγάπη για τον γιο της. Το 1892, όταν ο Αδόλφος ήταν 5 ετών, η οικογένεια μετακόμισε στο Πάσαου της Βαυαρίας, όπου πέρασαν τα επόμενα χρόνια. Εκεί, θα γεννηθούν και τα επόμενα δύο παιδιά του ζευγαριού, ο Έντμουντ και η Πάουλα. Ο Έντμουντ γεννήθηκε 24 Μαρτίου 1894 και πέθανε στις 28 Φεβρουαρίου 1900 από ιλαρά. Η Πάουλα γεννήθηκε στις 21 Ιανουαρίου 1896. Από τα 6 παιδιά της, η Κλάρα Χίτλερ είδε να μεγαλώνουν και να φτάνουν στην ενηλικίωση μόνο τα δύο, ο Αδόλφος, που αυτοκτόνησε στις 30 Απριλίου του 1945 και η Πάουλα που πέθανε την 1η Ιουνίου του 1960.
Η σχέση της Κλάρα Χίτλερ με τον σύζυγό της
Η Κλάρα δεν μπόρεσε ποτέ να ξεπεράσει την ιδιότητα του υπηρέτη, με την οποία μπήκε στο σπίτι του Αλοΐσιου. Ακόμη και χρόνια αργότερα, αποκαλούσε τον σύζυγό της «θείο Αλοΐσιο». Βιογράφοι του Αδόλφου Χίτλερ περιγράφουν την Κλάρα ως μια γυναίκα απλή, μια καλή νοικοκυρά, που είχε μοναδική της έννοια το καλό των παιδιών της.
Ο Αλοΐσιος υπήρξε ένας κακός σύζυγος για την Κλάρα Χίτλερ κι ένας αυταρχικός πατέρας για τα παιδιά του. Το 1895, όταν ήταν 56 ετών, πήρε σύνταξη από τα κρατικά αξιώματά και πια περνούσε τον χρόνο του με την αγοραπωλησία κτημάτων, με τα μελίσσια του και ξοδεύοντας την περιουσία του σε ακολασίες. Επιπλέον, δήλωνε ευθαρσώς σε κάθε γλέντι του, ότι υπήρξε δυστυχισμένος και στους τρεις αποτυχημένους γάμους του.
Η Κλάρα Χίτλερ χήρεψε στις 3 Ιανουαρίου 1903. Ο Αλοΐσιος χτυπήθηκε από εγκεφαλικό στο πανδοχείο του προαστίου του αυστριακού Λιντς, όπου ζούσαν τώρα, κρατώντας ένα ποτήρι στο χέρι. Η 42χρονη Κλάρα Χίτλερ πήρε τα παιδιά της, Αδόλφο και Πάουλα και μια ετεροθαλή αδελφή τους και μετακόμισαν σε ένα διαμέρισμα στην εργατική συνοικία του Λιντς, προσπαθώντας να συντηρήσει την οικογένεια της με την σύνταξη του Αλοΐσιου.
Η άποψη του Αλοΐσιου για την Κλάρα Χίτλερ
Η Κλάρα ήταν μια συμπαθητική γυναίκα, υπάκουη και διακριτική, που πήγαινε τακτικά στην εκκλησία, φρόντιζε το νοικοκυριό της και κυρίως ήταν αφοσιωμένη στην ανατροφή των παιδιών της και των παιδιών του άντρα της. Έδινε συνέχεια την εντύπωση ότι ήταν θλιμμένη και γεμάτη έννοιες, παρά την αγάπη που εισέπραττε από τα παιδιά της και κυρίως από τον γιο της Αδόλφο.
Ο άντρας της όμως ήταν οξύθυμος και αυταρχικός είχε μια διαφορετική γνώμη για την γυναίκα του. Την θεωρούσε εξαιρετική στα οικονομικά και της είχε δώσει κάποια εξουσία στην οικογένεια, όπως το να ασχολείται με αγοραπωλησίες ή να συνδιαλέγεται με ταχυδρομεία και τράπεζες. Κάτι τέτοιο μας δείχνει ότι δεν ήταν καθόλου μια άμοιρη γυναικούλα.
Η σχέση της Κλάρα Χίτλερ με τα παιδιά της
Όπως έχει λεχθεί, η ίδια είχε ήδη χάσει τρία παιδιά όταν απέκτησε τον γιο της Αδόλφο. Έτσι, έδωσε όλη της την προσοχή και την αδυναμία σε αυτό το παιδί, φροντίζοντας να του κάνει όλα τα χατίρια και ανεχόταν κάθε του ιδιοτροπία. Ήταν μάλιστα διατεθειμένη να κάνει τα πάντα για αυτόν. Ιστορικοί και βιογράφοι του Αδόλφου Χίτλερ την περιγράφουν ως μια απλή γυναίκα, που απλώς ήθελε να αναθρέψει με αγάπη τα παιδιά της.
Η τυφλή ανοχή της όμως στις ιδιοτροπίες του, ενδεχομένως, έθεσε τις βάσεις για να αναπτύξει η προσωπικότητα του Αδόλφου Χίτλερ παθητικότητα και ναρκισσισμό. Ο γιος είχε ανάγκη για καθολική αποδοχή και έπαινο και η μητέρα ποτέ δεν τον επέπληξε για κάτι. Για εκείνη, το παιδί της τα έκανε πάντα όλα σωστά και υπέροχα. Σε τελική ανάλυση δεν απαίτησε ποτέ από τον γιο της κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια για να του πει ότι είναι υπέροχος και πάσχιζε να εκπληρώσει αμέσως κάθε του επιθυμία. Έτσι, εκείνος είχε βρει εύκολα τον τρόπο να της επιβληθεί.
Παράλληλα, ο πατέρας ήθελε ο γιος του να γίνει δημόσιος υπάλληλος, ενώ η μητέρα του ιερέας. Για εκείνη το παιδί της μπορούσε να γίνει ό,τι ήθελε, και γι΄ αυτό δεν έδινε σημασία στις κακές του σχολικές επιδόσεις και την άσχημη ακαδημαϊκή του πορεία. Του έλεγε όμως να μάθει κάποια τέχνη, αναπτύσσοντας ίσως την επιθυμία του να γίνει ζωγράφος.
Όταν η Κλάρα Χίτλερ γέννησε το επόμενο παιδί της, επίσης αγόρι, 5 χρόνια μετά την γέννηση του Αδόλφου, έπρεπε πια να δώσει θέση στην καρδιά της και στα δυο παιδιά, πράγμα που έγινε χωρίς να υπάρξει τραυματική επίδραση στο μεγαλύτερο παιδί. Κατάφερε μάλιστα να απεξαρτηθεί το μεγαλύτερο παιδί από εκείνη και να αυξηθούν οι δραστηριότητές του. Η γέννηση του νέου παιδιού ήταν μια πηγή χαράς για όλη την οικογένεια.
Τη χαρά ήρθε να συμπληρώσει λίγο μετά και η γέννηση του τελευταίου παιδιού της οικογένειας, ενός κοριτσιού με το όνομα Πάουλα. Η Πάουλα, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμος μίλησε για την μητέρα της, χαρακτηρίζοντάς της τρυφερή και μαλακιά, ως αντιστάθμισμα σε έναν πολύ βίαιο πατέρα και σε ζωηρά παιδιά που δύσκολα κατάφερνε να τα πειθαρχήσει.
Οι καβγάδες μεταξύ των γονιών και η βιαιότητα του πατέρα προς τον γιο του, και ίσως και προς την γυναίκα του, οδηγούσε την Κλάρα να προσπαθεί να πετύχει με την τρυφερότητα ό,τι ο Αλοΐσιος προσπαθούσε με αγριότητα. Ο Αδόλφος Χίτλερ εξιστορούσε πως η οικογένεια ζούσε με τον καθημερινό φόβο για το ξύλο που τους περίμενε με την επιστροφή του πατέρα στο σπίτι.
Είναι φανερό λοιπόν ότι η Κλάρα αγαπούσε υπερβολικά τα παιδιά της όπως και εκείνα την αγαπούσαν εξίσου πολύ. Πολλοί ψυχολόγοι όμως βλέπουν ότι ο γιος της, Αδόλφος, ίσως είχε, αδίκως, εχθρικά αισθήματα προς την μητέρα του, η οποία στα δικά του μάτια δεν τον προστάτεψε από τον αυταρχικό και άδικο πατέρα του. Φαίνεται μάλιστα ότι συνολικά δεν σκέφτηκε και δεν νοιάστηκε ποτέ την μητέρα του. Αυτή σχέση είναι που καθόρισε και τα πρότυπα του γιου περί θηλυκότητας αλλά και σχετικά με τον κόσμο γενικά.
Η Κλάρα Χίτλερ παρατήρησε αυτή την συμπεριφορά του γιου της και παρόλα αυτά συνέχισε να του δείχνει την ίδια λατρεία. Όταν εκείνος αποφάσισε να εγκαταλείψει το σχολείο στα 16 για να κυνηγήσει καριέρα στην μουσική και την τέχνη, η μητέρα του αγόρασε ένα πιάνο για να τον βοηθήσει να εκπληρώσει το όνειρό του. Ο Άουγκουστ Κουμπίτσεκ, φίλος που γνώρισε τον Αδόλφο Χίτλερ σε εκείνη την ηλικία, αναφέρει ότι η ίδια η Κλάρα του είχε πει πως ο Αδόλφος δεν είχε καμιά αίσθηση της ευθύνης, ότι σπαταλά την μικρή κληρονομιά τους χωρίς να σκέφτεται ότι υπάρχει μια μικρότερη αδερφή και μια μητέρα που χρειάζονται επίσης φροντίδα.
Παρόλα αυτά, και παρά τις διάφορες μετέπειτα εκτιμήσεις ψυχολόγων, αν υπάρχει κάποιο πρόσωπο που αγάπησε ο Αδόλφος Χίτλερ, αυτό είναι η μητέρα του Κλάρα, της οποίας την φωτογραφία είχε πάντα μαζί του και βρισκόταν σε όλα του τα προσωπικά διαμερίσματα.
Η ασθένεια
Οι χαρούμενες στιγμές της οικογένειας τελείωσαν με την ασθένεια της Κλάρα Χίτλερ στα τέλη του 1906. Λίγες μέρες μετά επισκέφτηκε τον οικογενειακό γιατρό, τον εβραϊκής καταγωγής δρ Έντουαρντ Μπλοχ, γιατί οι πόνοι στο στήθος της ήταν πια ανυπόφοροι. Μετά την εξέταση ο γιατρός εντόπισε επιθετικής μορφής καρκίνο στον μαστό. Μπήκε αμέσως στο νοσοκομείο «Merciful Sisters» στο Λιντς και στις 14 Ιανουαρίου 1907, αν και αργά, υποβλήθηκε σε μαστεκτομή, που κράτησε 1 ώρα. Τώρα πια η Κλάρα Χίτλερ δυσκολευόταν να ανέβει τις σκάλες κι έτσι μετακόμισε με την κόρη της σε ένα ισόγειο διαμέρισμα σε ένα υποβαθμισμένο προάστιο του Λιντς.
Ο γιος της τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς, παίρνοντας μέρος της πατρικής κληρονομιάς, μετακομίζει στην Βιέννη, για να δώσει εξετάσεις στην Ακαδημία Καλών Τεχνών. Τον Οκτώβριο επιστρέφει στην οικογένειά του χωρίς να ενημερώσει για την αποτυχία του και βρήκε την μητέρα του κατάκοιτη πια. Πριν φτάσει όμως στο σπίτι πέρασε από το ιατρείο του δρος Μπλοχ, ο οποίος του πρότεινε μια νέα δραστική θεραπεία με ιωδοφόρμιο. Ο Αδόλφος συμφώνησε κι έτσι η Κλάρα Χίτλερ την ακριβή αυτή θεραπεία. Τα παιδιά της και κυρίως ο γιος της, ήταν συνεχώς δίπλα της, αγωνιώντας για τα αποτελέσματα της αγωγής.
Τις πρώτες πρωινές ώρες στις 21 Δεκεμβρίου 1907 η Κλάρα Χίτλερ έφυγε ήσυχα στον ύπνο της στα 47 της χρόνια. Ο θάνατός της σύντριψε συναισθηματικά τα παιδιά της. Όταν αργότερα μέσα στην ημέρα έφτασε στο σπίτι ο δρ Μπλοχ για να υπογράψει το πιστοποιητικό θανάτου της, είδε τον Αδόλφο συντετριμμένο από τον χαμό της. Ωστόσο ευχαρίστησε τον γιατρό προσωπικά αλλά και την οικογένειά του για την φροντίδα που παρείχαν στην μητέρα του.
Η Κλάρα Χίτλερ τάφηκε δίπλα στον άντρα της και κοντά στον τάφο ενός γιου της, στο κοντινό προάστιο Leonding. Την επόμενη μέρα ο Αδόλφος και η Πάουλα επισκέφτηκα τον γιατρό για να τακτοποιήσουν τον λογαριασμό. Εκείνος, λόγω της μακροχρόνιας προσωπικής του σχέσης με την οικογένεια, τους έκανε μεγάλη έκπτωση. Για τα επόμενα χρόνια ο δρ Μπλοχ θα λάμβανε ευχετήριες κάρτες για τη νέα χρονιά, χωρίς αυτό τελικά να σταθεί ικανό να τον σώσει από το μίσος που θα βίωνε ο εβραϊκός λαός μερικά χρόνια αργότερα.
Το 2012 ο τάφος της Κλάρα και του Αλοΐσιου Χίτλερ καθαρίστηκε και χρησιμοποιήθηκε από νεοναζί και αρνητές του Ολοκαυτώματος ως αντικατάσταση του άκτιστου τάφου του Αδόλφου. Μέχρι και σήμερα αποτελεί τόπο προσκυνήματος των νεοναζί και των νοσταλγών του Γ’ Ράιχ.
Ακολουθεί βιογραφικό video για την Κλάρα Χίτλερ
Για το άρθρο χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από:
- Κλάρα Χίτλερ, Ανακτήθηκε από: https://el.wikipedia.org/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
- Κλάρα Χίτλερ. Η ιστορία μιας τρυφερής γυναίκας που λάτρεψε τον γιο της. Ο θάνατός της και το διαρκές πένθος του Αδόλφου Χίτλερ. (2018). Ανακτήθηκε από: https://www.huffingtonpost.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
- Η μητέρα του κακού, Κλάρα Χίτλερ. (2017). Ανακτήθηκε από: https://www.newsbeast.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
- Ποιοι ήταν οι γονείς του Αδόλφου Χίτλερ; (2021). Ανακτήθηκε από: https://www.protagon.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
- Κλάρα Χίτλερ & Αικατερίνη Γκελάντζε (Στάλιν). (2016). Ανακτήθηκε από: https://www.athensvoice.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
- Ποιοι ήταν οι γονείς του Αδόλφου Χίτλερ;, Ανακτήθηκε από: http://www.mentality10.com/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
- Γιατί ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν ντροπαλός για τη μητέρα του. Πλήρης βιογραφία του Αδόλφου Χίτλερ Η περαιτέρω μοίρα των Αγγέλων, Ανακτήθηκε από: https://chistenkoeschool.ru/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
- Φέρενκοτε, Κλ. (2021). O μισάνθρωπος πατέρας του Χίτλερ. Ανακτήθηκε από: https://www.dw.com/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
- Κλάρα Χίτλερ: H παθολογική αγάπη στον Αδόλφο, ο θάνατος των 3 παιδιών της και το μεγάλωμα του “κτήνους”. (2020). Ανακτήθηκε από: https://www.enimerotiko.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
- Κλάρα Χίτλερ, Ανακτήθηκε από: https://pl.wikipedia.org/ Τελευταία πρόσβαση: 4/12/21
