Η υπόθεση Μαξ Μέρτεν συγκλόνισε την πολιτική ζωή της Ελλάδος. Βρισκόταν στην επικαιρότητα κατά διαστήματα, αλλά απασχόλησε την ελληνική κοινωνία και πολιτική σκηνή για μια τετραετία και συγκεκριμένα την περίοδο 1957 – 1960. Η υπόθεση αφορούσε τον Μαξ Μέρτεν, αξιωματικό και ανώτατο νομικό των γερμανικών στρατευμάτων Κατοχής, ο οποίος κατηγορούνταν για εγκλήματα πολέμου. Συντάραξε την ελληνική πολιτική σκηνή λόγω της διαχείρισης της υπόθεσης από την ηγεσία του τόπου, αλλά και λόγω εμπλοκής μελών της κυβέρνησης στην υπόθεση.
Βίος και πολιτεία του Μαξ Μέρτεν
Ο Μαξιμίλιαν Μέρτεν (1911 – 1971) ήταν Γερμανός στρατιωτικός και νομικός. Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο ήταν δικηγόρος και μέλος του ναζιστικού κόμματος, ενώ κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν ανώτατος εισαγγελέας του Τρίτου Ράιχ και έφερε τον βαθμό του λοχαγού. Καταγωγή είχε από το Βερολίνο, ενώ ήταν παντρεμένος με την κόρη του Ούγγρου προξένου στο Βερολίνο. Κατά τη διάρκεια του πολέμου υπηρέτησε ως το 1942 στη Γιουγκοσλαβία ως δικαστικός σύμβουλος της Κομαντατούρ, ενώ η σύζυγός του έμενε μόνιμα στη Βουδαπέστη και εργαζόταν για καιρό ως ιδιαιτέρα γραμματέας του υφυπουργού δικαιοσύνης Ρόλαντ Φράυσλερ. Τον Απρίλιο του 1942 κατέφθασε στην κατεχόμενη Ελλάδα, συνοδευόμενος από τον υπασπιστή του Άρθουρ Μάισνερ. Ως μέλος του ναζιστικού κόμματος, είχε ιδιαίτερες σχέσεις με τον Αδόλφο Χίτλερ και έτσι κατάφερε να έχει ευνοϊκή θέση στην ήσυχη και πολυτελή (για τους κατακτητές) Θεσσαλονίκη και όχι στο επικίνδυνο Ανατολικό Μέτωπο. Ανέλαβε τη θέση του στρατιωτικού διοικητή Θεσσαλονίκης και Αιγαίου, κατά την παραμονή του στη χώρα, τη διετία 1942 – 1944. Ανέλαβε τη γενική εποπτεία της δίωξης και εξόντωσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας γενικότερα. Είναι ο κύριος υπεύθυνος της γενοκτονίας των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Εξαιτίας του φρικτού του έργου, έλαβε τις ονομασίες «Δήμιος της Θεσσαλονίκης» ή «Σφαγέας της Θεσσαλονίκης».
Η «Τελική Λύση» στην κατοχική Θεσσαλονίκη
Η μαύρη περίοδος της κατοχής στη Θεσσαλονίκη ξεκινάει στις 9 Απριλίου 1941, τη μέρα δηλαδή που η πόλη κατελήφθη από τα γερμανικά στρατεύματα. Παρά τις δυσκολίες της κατοχής, η πραγματική φρίκη θα αρχίσει τον Φεβρουάριο του 1943, όταν θα φτάσουν στη Θεσσαλονίκη οι λοχαγοί των Ες Ες, Αλόις Μπρούνερ και Ντίταρ Βισλιτσένι. Οι δύο αξιωματικοί ήρθαν στην Ελλάδα ως απεσταλμένοι του Τρίτου Ράιχ για εφαρμογή της «Τελικής Λύσης», δηλαδή του σχεδίου ολικού αφανισμού των εβραϊκών πληθυσμών. Στρατιωτικός διοικητής Θεσσαλονίκης και Αιγαίου από τον Απρίλιο του 1942 ήταν ο Μέρτεν. Άρα ο Μέρτεν ήταν ο πολιτικός αρχηγός της περιοχής, ενώ Μπρούνερ και Βισλιτσένι εκτελούσαν εντολές. Οι Εβραίοι αποτελούσαν πολύ μεγάλη πληθυσμιακή ομάδα της Θεσσαλονίκης, αν σκεφτεί κάποιος πως από τους 70.000 Εβραίους της Ελλάδος, οι 55.000 περίπου κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη. Η παρουσία τους στην πόλη είναι μακραίωνη και χρονολογείται από το 140 π.Χ. Θα εκδιώκονταν όμως για πάντα από τη ναζιστική λαίλαπα. Οι Γερμανοί αρχικά ζήτησαν ολική απογραφή των Εβραίων για πλήρη έλεγχο και εντοπισμό τους. Οι ηγέτες της εβραϊκής κοινότητας, αφελώς, παρέδωσαν τα στοιχεία όλων των ομοεθνών τους. Αμέσως οι κατακτητές στιγμάτισαν τους Εβραίους. Όλοι οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να φορούν το περιβραχιόνιο με το κίτρινο άστρο, με τον προσωπικό αριθμό του καθενός από κάτω, ενώ σε καφενεία, εστιατόρια και λοιπούς δημόσιους χώρους τοποθετήθηκαν επιγραφές «Οι Εβραίοι είναι ανεπιθύμητοι». Σύντομα, περιορίστηκαν και σε γκέτο εντός της πόλεως. Οι Γερμανοί καθησύχαζαν -ψευδώς- τους Εβραίους πως θα τους μετέφεραν στην Πολωνία για το ξεκίνημα μιας νέας ζωής! Όμως ο προορισμός ήταν άλλος. Οι Έλληνες παρακολουθούσαν άπραγοι όλα αυτά, καθώς σύμφωνα με τις διαταγές, όποιος βοηθούσε ή έκρυβε Εβραίο, θα τιμωρούνταν αυστηρά. Στη συνέχεια, οι Εβραίοι υποβλήθηκαν σε δημόσιους εξευτελισμούς, βασανιστήρια και καταναγκαστικά έργα σε περιοχές της Μακεδονίας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, πολλοί δεν άντεξαν και πέθαναν. Η Αντίσταση, και συγκεκριμένα ο ΕΛΑΣ, καλούσε τους Εβραίους όλης της Ελλάδος σε αντίσταση κατά του κατακτητή και για λόγους επιβίωσης, αλλά και για τη συνέχιση του αγώνα κατά του Άξονα. Οι Εβραίοι, όμως, είτε από φόβο, είτε γιατί δεν ήθελαν να αποχωριστούν τις οικογένειές τους, αρνήθηκαν. Από τους 70.000 της χώρας, 800 μόνο ανέβηκαν στα βουνά, ενώ μόλις 8.000 γλίτωσαν, είτε γιατί κρύφτηκαν σε σπίτια, είτε γιατί έβγαλαν πλαστές ταυτότητες, είτε γιατί διέφυγαν στη Μέση Ανατολή. Οι υπόλοιποι πίστεψαν τα ψέματα των κατακτητών και την καθησυχαστική αφέλεια των ηγετών των ισραηλιτικών κοινοτήτων και οδηγήθηκαν στην κόλαση των στρατοπέδων συγκέντρωσης…
Τα εγκλήματα του Μαξ Μέρτεν
Ο αδίστακτος Μέρτεν ήταν ο εγκέφαλος της εξόντωσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, ενώ για να πετύχει τους σκοπούς του, ασκούσε κάθε μέσο, θεμιτό ή αθέμιτο. Αρχικά, έδωσε εντολή να γκρεμιστεί το ηλικίας πεντακοσίων ετών εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης για πλήρη εξαφάνιση του εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή, αλλά και για εκμετάλλευση των μνημείων. Τα μάρμαρα ήταν χρήσιμα για κατασκευές εγκαταστάσεων και χώρων ψυχαγωγίας για Γερμανούς αξιωματικούς. Ο Μέρτεν επιθυμούσε πολύ τα χρήματα και την χλιδή, χωρίς βέβαια να είναι ο ίδιος ιδιαίτερα πλούσιος. Θα γινόταν, όμως, εις βάρος των Εβραίων. Ήθελε να φαίνεται σαν να προσπαθεί να τους σώσει και για αυτό (ενώ έδινε διαταγές) απουσίαζε από συλλήψεις, βασανιστήρια, εκτελέσεις και εξευτελισμούς Εβραίων. Τηρούσε νομικά στο έπακρο τις διαταγές του Χίτλερ, αλλά με το αζημίωτο. Ζητούσε αντίτιμο από τους Εβραίους, όπως χρήματα, χρυσό, λίρες, βραχιόλια, δαχτυλίδια, σκουλαρίκια, χρυσά μανικετόκουμπα, πολύτιμα σερβίτσια, ακόμα και τα χρυσά τους δόντια! Το αντάλλαγμα θα ήταν να τους σώσει από τις θηριωδίες των ανελέητων Μπρούνερ και Βισλιτσένι. Όταν κατάφερε να αρπάξει τις περιουσίες όλων των Εβραίων, έδωσε διαταγή για τη σύλληψή τους και τη μεταφορά τους στα κρεματόρια, με πρώτους τους εμπόρους. Στο κολαστήριο του Άουσβιτς οδηγήθηκανν 55.000 Εβραίοι. Οι Σοβιετικοί, όταν μπήκαν στο Άουσβιτς, βρήκαν μόνο 2.000 από τους Εβραίους της Ελλάδας ζωντανούς. Ο «σωτήρας» των Εβραίων ήταν στην πραγματικότητα ο δήμιός τους.
Από «σφαγέας», ευεργέτης
Μετά τη λήξη του πολέμου, το 1946, ο Μέρτεν συνελήφθη από τους Αμερικανούς στην κατεχόμενη Γερμανία. Η διασυμμαχική επιτροπή ελέγχου ρώτησε τις ελληνικές αρχές αν επιθυμούσαν την έκδοση του Μέρτεν στην Ελλάδα, για να δικαστεί για εγκλήματα πολέμου. Από το 1943 είχε συμφωνηθεί από τους Συμμάχους, με το τέλος του πολέμου, οι εγκληματίες να δικαστούν στις χώρες που διέπραξαν τα εγκλήματά τους. Η ελληνική κυβέρνηση του 1946 δια στόματος του στρατιωτικού ακολούθου στο Βερολίνο, Ανδρέα Υψηλάντη, αρνήθηκε την έκδοση του Μέρτεν. Μάλιστα, υποστήριξε πως ο Γερμανός νομικός δεν είναι καταζητούμενος λόγω «άμεμπτης συμπεριφοράς» και διότι είχε βοηθήσει τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης! Έτσι, ο Μέρτεν αποφυλακίστηκε με λευκό ποινικό μητρώο. Επισκεπτόταν νόμιμα την Ελλάδα συχνά για χρόνια, χωρίς να καλύψει τα ίχνη του. Τουναντίον, παρουσίαζε το γεγονός πως στον πόλεμο έσωσε όσους Εβραίους μπορούσε. Παράλληλα, στη Γερμανία έκανε καριέρα στο γερμανικό υπουργείο δικαιοσύνης και στην πολιτική. Ίδρυσε αντιπολιτευτικό κόμμα απέναντι στον Κόνραντ Αντενάουερ και έγινε υποστηρικτής του χωρισμού της Γερμανίας. Η ελληνική κοινωνία δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το ζήτημα Μέρτεν, καθώς η χώρα είχε μπει ήδη στο κλίμα του Εμφυλίου πολέμου…
Η σύλληψη του Μαξ Μέρτεν
Το 1957 ο Γερμανός εγκληματίας εμφανίστηκε σε δικαστήριο εγκληματιών πολέμου για να υπερασπιστεί τον παλιό υπασπιστή και διερμηνέα του, Άρθουρ Μάισνερ. Μάλιστα, εμφανίστηκε όχι ως απλός ιδιώτης, αλλά με την επίσημη ιδιότητα του Γενικού Γραμματέα του υπουργείου Δικαιοσύνης της Δυτικής Γερμανίας. Τη στιγμή που προσήλθε για να καταθέσει, ο Αντιεισαγγελέας του Αρείου Πάγου, Ανδρέας Τούσης, αναγνώρισε στο πρόσωπό του τον «Σφαγέα της Θεσσαλονίκης» και διέταξε ψύχραιμα τη σύλληψή του. Φυλακίστηκε στις φυλακές Αβέρωφ κάτω από σκανδαλωδώς ευνοϊκές συνθήκες κράτησης. Στην ίδια φυλακή κρατούνταν υπό άθλιες συνθήκες, ο Μανώλης Γλέζος, ο άνθρωπος που κατέβασε τη ναζιστική σημαία από την Ακρόπολη στις 31/5/1941. Αμέσως, ο Γερμανός πρέσβης αιτήθηκε την αποφυλάκισή του στα ελληνικά υπουργεία Εξωτερικών και Δικαιοσύνης. Ο Μέρτεν δήλωνε ευθαρσώς απορημένος με την κράτησή του. Προσθέτει με νόημα «…συνηντήθην με παλαιούς φίλους, ορισμένοι εκ των οποίων κατέχουν υψηλές θέσεις».
Η δίκη
Στις 11 Φεβρουαρίου 1959 ξεκινάει επιτέλους η πολύκροτη δίκη Μέρτεν στο Ειδικό Δικαστήριο Εγκληματιών Πολέμου. Ο Μέρτεν κατηγορούνταν και για τον θάνατο 700 Ελλήνων, αλλά το δικαστήριο κρίθηκε αναρμόδιο για αυτές τις κατηγορίες, οπότε το κατηγορητήριο αφορούσε μόνο τη γενοκτονία των Εβραίων. Στο ακροατήριο υπήρχαν και επιζήσαντες – θύματά του που φώναζαν «Κακούργε, καταραμένε!». Ο εγκληματίας άκουγε τους μάρτυρες κατηγορίας, που ήταν θύματά του, με χαμογελαστό ύφος θριαμβευτή, δήλωνε αθώος και ότι ήταν υποχρεωμένος να υπακούσει τις εντολές των ανωτέρων του. Παρουσιάστηκαν για αυτόν μάρτυρες υπεράσπισης, όπως επιφανείς καθηγητές και στρατιωτικοί με σημαντικότερο όλων τον στρατηγό Αθανάσιο Χρυσοχόου, ο οποίος κατά την κατάθεσή του απεκάλεσε τους αγωνιστές της Αντίστασης «Συμμορίτες». Οι καταθέσεις των μαρτύρων υπεράσπισης ήταν πολύ γενικόλογες, αντίθετα οι κατήγοροι είχαν αδιάψευστα στοιχεία που έκαιγαν τον Μέρτεν.
Ο Μέρτεν, όταν είδε το παιχνίδι να χάνεται, ζήτησε να καταθέσει ένας -φαινομενικά μέχρι τότε- άσχετος μάρτυρας ονόματι Δοξούλα Μακρή, σύζυγος του Δημήτρη Μακρή, υπουργού Εσωτερικών της κυβέρνησης της ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Ο Μακρής δήλωσε έξαλλος «Πως τολμάει ο εγκληματίας πολέμου να αναφέρει τη γυναίκα μου, που ούτε καν γνωρίζει;» Όμως, γνωρίζονταν, καθώς η Μακρή ήταν γραμματέας του κατά την περίοδο της Κατοχής. Το σκάνδαλο ήταν μεγάλο και έγινε ακόμα μεγαλύτερο, όταν έγινε γνωστή μια σημαντική λεπτομέρεια. Η Μακρή ήταν ανιψιά του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή. Παρ’ όλα αυτά, η δίκη συνεχίστηκε κανονικά. Ο Μέρτεν καταδικάστηκε με ποινή κάθειρξης εικοσιπέντε ετών για όλα τα κακά που προξένησε στους Εβραίους.
Ο Μέρτεν ελεύθερος
Ο Μέρτεν, όμως, δεν είχε να φοβηθεί κάτι. Η κυβέρνηση Καραμανλή είχε ψηφίσει νομοσχέδιο, το οποίο προέβλεπε αναστολή των διώξεων όλων των εγκληματιών πολέμου. Ο νόμος αυτός ήταν αποτέλεσμα συμφωνίας με τη Δυτική Γερμανία που προέβλεπε απορρόφηση χιλιάδων Ελλήνων οικονομικών μεταναστών στη Γερμανία, διάθεση πιστώσεων για έργα υποδομής στην Ελλάδα, δάνειο στην Ελλάδα ύψους 200 εκατομμυρίων μάρκων, έκδοση όλων των εγκληματιών πολέμου στη γερμανική δικαιοσύνη. Έτσι, ο Μέρτεν, μετά από 8 μήνες αφέθηκε ελεύθερος, στις 5 Νοεμβρίου 1959 και ο νόμος αφορούσε μόνο τον ίδιο. Είναι ο μοναδικός κρατούμενος στην ιστορία των ελληνικών φυλακών που αποφυλακίστηκε μετά τη δύση του ηλίου και ιδιαίτερα νύχτα. Αμέσως απελάθηκε. Στη χώρα του έζησε άλλη μια σύλληψη – παρωδία, καθώς μετά από λίγο αφέθηκε πάλι ελεύθερος μέχρι το τέλος της ζωής του.
Οι συκοφαντίες του Μέρτεν και ο πολιτικός σάλος
Το 1960 η υπόθεση επανήλθε στην επικαιρότητα και μάλιστα με πολύ θόρυβο. Σε συνέντευξή του στο περιοδικό Spiegel, ο Μαξ Μέρτεν δήλωσε πως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, η ανιψιά του, Δοξούλα Μακρή και ο σύζυγός της, συνεργάστηκαν με τις αρχές κατοχής με αντάλλαγμα ένα ακίνητο αξίας 15.000 λιρών που ανήκε σε εκτοπισμένο Εβραίο για να χρησιμοποιηθεί ως αποθηκευτικός χώρος. Στη συνέχεια, αποκάλυψε στον δημοσιογράφο Βάσο Μαθιόπουλο ένα άλμπουμ με φωτογραφίες από την Κατοχή. Σε μια από αυτές υπάρχει και αφιέρωση: «Προς τον προϊστάμενό μου Δρ Μαξ Μέρτεν, με ευγνωμοσύνη, Δοξούλα Λεοντίδη» (το πατρικό της Μακρή). Πρόσθεσε, πως οι τρείς Έλληνες βοηθούσαν συχνά τις αρχές Κατοχής, αποκαλύπτοντας μυστικά της Αντίστασης και πληροφορίες. Ο Μέρτεν πέτυχε τον σκοπό του για αναταραχή, καθώς ξέσπασε σκάνδαλο στην ελληνική Βουλή. Η αντιπολίτευση καλούσε τον Καραμανλή σε παραίτηση. Ο Γεώργιος Παπανδρέου ρωτούσε επίμονα: «Γιατί ο πρωθυπουργός δεν υπέβαλε μήνυση κατά του Μέρτεν;» Ο Μέρτεν, αντίθετα, μήνυσε την Μακρή για ψευδορκία, ενώ απειλούσε πως θα το κάνει και για τον Καραμανλή, κάτι που τελικά δεν το έκανε. Η ελληνική κυβέρνηση προσκόμισε έγγραφα που αποδείκνυαν πως το εβραϊκό ακίνητο δεν το έλαβαν οι τρεις υποτιθέμενοι συνεργάτες του Μέρτεν, αλλά δύο άγνωστες γυναίκες. Η πολιτική κρίση που προκλήθηκε, όμως, ήταν μεγάλη.
Το τέλος της υπόθεσης Μέρτεν
Στις 8 Οκτωβρίου 1960 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής λύνει επιτέλους τη σιωπή του. Αναφέρει στη Βουλή πως «αν η κυβέρνηση είχε λόγο να φοβάται τον Μέρτεν, θα τον έδιωχνε αμέσως μόλις συνελήφθη, ή θα τον άφηνε να σαπίσει στις φυλακές, ή θα τον έστελνε στο εκτελεστικό απόσπασμα». Τόνισε επίσης πως στην Κατοχή δεν βρέθηκε ούτε μια μέρα στη Θεσσαλονίκη, δεν είχε σχέσεις με τη Δοξούλα πριν την Απελευθέρωση, ενώ με τον Μακρή γνωρίστηκαν το 1956. Παράλληλα, η δυτικογερμανική κυβέρνηση καταδίκασε τις κινήσεις του Μέρτεν που αποδείχθηκαν προϊόν συκοφαντίας. Στις 7 Μαρτίου 1961 ο Μαξ Μέρτεν αρνήθηκε να καταθέσει στα γερμανικά δικαστήρια σχετικά για όσα κατηγορούσε τους Κωνσταντίνο Καραμανλή και Δημήτρη Μακρή, δηλώνοντας ότι δεν εμπιστεύεται τη γερμανική δικαιοσύνη. Στις 10 Νοεμβρίου 1961 καταδικάστηκε ερήμην σε τετραετή φυλάκιση και χρηματική καταβολή 70.000 δραχμών ως ένοχος συκοφαντικής δυσφήμισης. Η υπόθεση έπεσε στη λήθη, ενώ επανερχόταν στην επικαιρότητα μόνο όταν προέκυπτε κατά καιρούς ζήτημα κρυμμένου εβραϊκού θησαυρού στην Ελλάδα από τις περιουσίες των Εβραίων που άρπαξε ο Μέρτεν. Όμως τέτοιος θησαυρός δε βρέθηκε ποτέ ως σήμερα.
Παρακάτω ακολουθεί ένα απόσπασμα από το αφιέρωμα στην υπόθεση Μέρτεν, της εκπομπής «Το κουτί της Πανδώρας».
Πηγές
Βασιλόπουλος Χρίστος, Πετρόπουλος Δημήτριος, (2009). Ιστορίες από τη «Μηχανή του χρόνου». Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη
el.wikipedia.org
