Η τέχνη ως βασικό συστατικό του πολιτισμού κάθε κοινωνίας αποτελεί έκφραση της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση και την κοινωνία. Αποτελεί ειδική έκφραση της ανάπτυξης των δημιουργικών δυνάμεων και ικανοτήτων του ατόμου. Οι τέχνες, στο σύνολό τους, βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση με την κοινωνία στα πλαίσια της οποίας αναπτύσσονται. Μέσω των τεχνών καταγράφεται η εκάστοτε ιστορικά διαμορφωμένη κοινωνική πραγματικότητα, ενώ από την άλλη οι τέχνες επενεργούν πάνω σε αυτή. Μπορούν δηλαδή είτε να καθυποτάσσονται και να υπηρετούν τα κυρίαρχα στοιχεία μιας δοσμένης κοινωνίας είτε να διαμορφώνουν και να καλλιεργούν μια εναλλακτική πρόταση για το μέλλον της κοινωνίας.
Η Παγκόσμια Ημέρα Τέχνης καθιερώθηκε το 2012 από τον Διεθνή Οργανισμό Τέχνης, με τη διακήρυξη της Γκουανταλαχάρα τη 15η Απριλίου. Η ημέρα αυτή δεν αποτέλεσε τυχαία επιλογή, αφού ήταν η ημερομηνία γέννησης του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Ο αναγεννησιακός αυτός καλλιτέχνης επιλέχθηκε ως σύμβολο της παγκόσμιας ειρήνης, της ελευθερίας της έκφρασης, της συναδέλφωσης και της πολυπολιτισμικότητας, αξίες οι οποίες αντανακλώνται στην τέχνη.
Μια σύντομη ανασκόπιση στην ιστορία της τέχνης
Η τέχνη, ως δημιούργημα του ανθρώπου, είτε υπηρετεί τη θρησκεία, τις πεποιθήσεις, τα ιδανικά είτε εξυπηρετεί πάθη, φιλοδοξίες, ελπίδες και την ανάγκη για επικοινωνία, αποτελεί μοναδική αισθητική εμπειρία συνδυάζοντας το μύθο με την ιστορία και την επιστήμη. Η τέχνη, κάθε μορφής, δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα μέσο επικοινωνίας, μια γλώσσα που δίνει τη δυνατότητα καταγραφής συναισθημάτων και εμπειριών από τον ορατό κόσμο.
Μέσα από την ανάγκη του για καλλιτεχνική δημιουργία ο άνθρωπος προσπάθησε να απαντήσει στα αιώνια προβλήματα της ζωής: τον έρωτα, τον θάνατο, το θείο, την ίδια τη ζωή. Επομένως, η καλλιτεχνική δημιουργία, δηλαδή αυτό που ονομάζουμε τέχνη, εμφανίζεται από τότε που εμφανίστηκε και ο άνθρωπος επάνω στη Γη. H λέξη «τέχνη» προέρχεται, σύμφωνα με μία εκδοχή, από το ρήμα «τίκτω» (=«γεννώ») και, όπως κάθε δημιουργία, είναι στενά συνδεδεμένη με την κοινωνική πραγματικότητα και με τις αντιλήψεις κάθε εποχής.
«Eίσαι τέχνη».
Να το θυμάσαι όσο σπας. Το μωσαϊκό είναι κομματισαμένο, παρά ταύτα παραμένει τέχνη.
Τέχνη για τον Πλάτωνα ήταν «μίμησις της φύσεως», δηλαδή αντιγραφή των πραγμάτων όπως αυτά φαίνονται. Της αναγνώριζε τεράστια δύναμη επιβολής και γι’ αυτό έφτανε στο σημείο να την αρνείται. Για τον Αριστοτέλη τέχνη ήταν η ικανότητα παραγωγής πραγμάτων σύμφωνα με κανόνες. Τα είδη της χωρίζονταν σε «μιμητικά» και «μη μιμητικά». Στο πρώτο είδος ανήκαν τα οπτικά φαινόμενα, στο δεύτερο η μίμηση των πράξεων, δηλαδή η ποίηση.
Μεσαίωνας και Αναγέννηση: Δύο φωτεινές περίοδοι στην εξέλιξη της τέχνης
Κατά την περίοδο του Μεσαίωνα έγινε διάκριση ανάμεσα στις ευγενείς και στις βάναυσες τέχνες (liberales και artes mechanicae ή serviles, δηλαδή στις ελευθέριες και στις χειρωνακτικές ή δουλικές). Ως ελευθέριες θεωρούνταν οι τέχνες που παράγονται από την πνευματική προσπάθεια του ανθρώπου (η γραμματική, η λογική, η ρητορική και η αριθμητική, η μουσική, η γεωμετρία, η αστρονομία). Ως δουλικές θεωρούνταν εκείνες που απαιτούν το χειρωνακτικό μόχθο και την επεξεργασία της ύλης, και σε αυτές συγκαταλέγονταν η ζωγραφική και η γλυπτική.
Στην Αναγέννηση η ζωγραφική και η γλυπτική αντιδιαστέλλονται από τις άλλες χειρωνακτικές τέχνες και κατακτούν μια θέση ανάμεσα στις ελευθέριες. Η ζωγραφική είναι επιστήμη, έλεγε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, και μάλιστα ανώτερη από την ποίηση και τη μουσική. Στα μέσα του 16ου αιώνα η ζωγραφική, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική εντάχθηκαν στην κατηγορία των arti di disegno (δηλαδή των τεχνών του σχεδίου, όπου σχέδιο σήμαινε και τη σύλληψη της ιδέας). Ως γνώστες της προοπτικής, δηλαδή των μαθηματικών και των λόγιων κειμένων, της μυθολογίας και της θεολογίας, οι καλλιτέχνες περιελήφθησαν στους πολίτες της ανώτερης πνευματικής τάξης. Στο τέλος του 16ου αιώνα ο καλλιτέχνης αποθεώνεται και θεωρείται ανώτερος άνθρωπος, ο οποίος χρειάζεται ελεύθερο πεδίο δράσης για τη σύλληψη και την εκτέλεση του έργου του. Το έργο του καλλιτέχνη αντικατοπτρίζει την προσωπικότητά του ή, καλύτερα, είναι ενδιαφέρον και πολύτιμο ακριβώς επειδή είναι δημιούργημά του.
Η μετάβαση από τον Μεσαίωνα στη Βιομηχανική Εποχή
Ήδη από την Αναγέννηση αναπτύχθηκαν διάφορες θεωρίες περί τέχνης. Αργότερα, μετά το 17ο αιώνα και την εποχή του Διαφωτισμού, η καλλιτεχνική δραστηριότητα απέκτησε μια αυτονομία τόσο από τις επιστήμες όσο και από τα χειρωνακτικά επαγγέλματα. Τον 18ο αιώνα η ποίηση, η μουσική, η ζωγραφική, η γλυπτική, η αρχιτεκτονική και ο χορός αποτέλεσαν τις «καλές τέχνες» και συνδέθηκαν, λόγω της κοινής ενασχόλησής τους, με την έννοια του «ωραίου». Τον 19ο αιώνα, με την ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής, οι τέχνες χωρίστηκαν σε καλές και εφαρμοσμένες, με τις τελευταίες να στοχεύουν στη σύμπραξη της καλλιτεχνικής παραγωγής με τη βιομηχανία. Είναι φανερό ότι η κατάταξη των τεχνών σε κατηγορίες συμβαδίζει με τις αντιλήψεις κάθε εποχής. Τον 20ό αιώνα ο κινηματογράφος αποτέλεσε την έβδομη τέχνη.
Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι
Ζωγράφος, γλύπτης, εφευρέτης, αρχιτέκτονας, μηχανικός και επιστήμονας, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (Leonardo da Vinci) αποτελεί την προσωποποίηση του Αναγεννησιακού ανθρώπου. Νόθος γιος του δικηγόρου Πιέρο ντα Βίντσι και της χωρικής Κατερίνας, γεννήθηκε στις 15 Απριλίου του 1452 στην πόλη Αντσιάνο κοντά στο Βίντσι της Ιταλίας. Το πλήρες όνομα του ήταν Leonardo di ser Piero da Vinci. Ο Λεονάρντο μεγάλωσε με τον πατέρα του στην πόλη της Φλωρεντίας, όπου από πολύ μικρή ηλικία έδειξε δείγματα της ευφυΐας και του καλλιτεχνικού του ταλέντου. Σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών στάλθηκε ως μαθητευόμενος στο εργαστήριο του φλωρεντίνου ζωγράφου και αρχιτέκτονα Αντρέα ντελ Βερόκιο, στο πλάι του οποίου παρέμεινε έως το 1480.
Αυτή την περίοδο έγιναν και οι πρώτες δημιουργίες του, στις οποίες αναδεικνύεται το ταλέντο του στο σχέδιο, αλλά και η πειθαρχημένη προσοχή του στη λεπτομέρεια. Χαρακτηριστικό είναι το πρώτο σχέδιό του, που απεικονίζει ένα τοπίο απ’ την κοιλάδα του ποταμού Άρνου και ολοκληρώθηκε στις 5 Αυγούστου του 1473. Ως ο πρώτος ανεξάρτητος πίνακας του Λεονάρντο θεωρείται από πολλούς η Παναγία με το Γαρύφαλλο, που σήμερα βρίσκεται στην Παλαιά Πινακοθήκη του Μονάχου, αν και μάλλον τον ζωγράφισε όσο βρισκόταν ακόμα στο εργαστήριο του Βερόκιο. Σε αυτό το έργο διακρίνονται και επιδράσεις από τους φλαμανδούς ζωγράφους του παρελθόντος. Ανάλογοι πίνακες ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένοι τον 15ο αιώνα στη Φλωρεντία και προορίζονταν για ιδιωτικό προσκύνημα.
Θεματολογία των έργων του
Κατά διαστήματα, ο Λεονάρντο συνέτασσε μικρούς καταλόγους των έργων του, από τους οποίους γνωρίζουμε πως στα πρώτα χρόνια της παραμονής του στη Φλωρεντία ζωγράφισε αρκετούς πίνακες με την Παναγία. Παράλληλα, όμως, πειραματίστηκε και με φανταστικά θέματα που του επέτρεπαν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό να εκφραστεί ελεύθερα. Ωστόσο, η θεματολογία αυτού του είδους δεν ήταν τόσο αποδεκτή εκείνη την εποχή.
Οι πρώτοι πίνακες του Λεονάρντο δείχνουν πως δεχόταν αρχικά μικρές παραγγελίες. Την ίδια περίοδο που ο ντα Βίντσι ξεκινούσε την πορεία του, ζωγράφοι όπως ο Μποτιτσέλι ή ο Ντομένικο Γκιρλαντάγιο (δάσκαλος του Μιχαήλ Άγγελου) βρίσκονταν στο αποκορύφωμα της καριέρας τους. Φαίνεται πως σημαντικό ρόλο στο να δεχτεί ο Λεονάρντο τις πρώτες μεγάλες παραγγελίες έργων διαδραμάτισε ο πατέρας του και ειδικά η συνεργασία του ως συμβολαιογράφος με τη Σινιορία, δηλαδή την «κυβέρνηση» της πόλης.
Ήδη από τη δεκαετία του 1470 ο ντα Βίντσι φαίνεται πως είχε καθιερωθεί ως σημαντικός ζωγράφος. Η περίοδος μέχρι το 1482 αποτελεί κατά κάποιο τρόπο την πρώτη εποχή της δημιουργίας του. Ανάμεσα στα σημαντικά έργα που του αναθέτουν είναι ένας πίνακας με θέμα την προσκύνηση των μάγων για την Αγία Τράπεζα της εκκλησίας του Σαν Ντονάτο. Αυτή η παραγγελία ίσως να αποτέλεσε τον λόγο για τον οποίο εγκατέλειψε ένα προηγούμενο έργο του, τον Άγιο Ιερώνυμο. Ωστόσο, και η Προσκύνηση των Μάγων τελικά θα μείνει ημιτελής, πιθανόν λόγω της μετακόμισης του ντα Βίντσι στο Μιλάνο.
Οι βασικότερες πηγές για την σύνθεση του παραπάνω άρθρου υπήρξαν: Ιστορία της τέχνης των Όλγα Ζιρώ, Ελένη Μερτζάνη, Βασιλική Πετρίδου, sansimera.gr, wikipedia.gr
