Τι άραγε εννοούμε με τον όρο εξουσία; Έναν εξαιρετικά, κρυσταλλικά δομημένο φυσικό μηχανισμό που λειτουργεί σαν ένα ρολόι γεμάτο μικρά μικρά γρανάζια και όλα αυτά μαζί, δουλεύοντας συνδυαστικά μεταξύ τους, κινούν τους δείκτες μιας κοινωνίας; Θα μπορούσε άραγε μία οποιαδήποτε κοινωνία να λειτουργήσει βάση ενός προκαθορισμένου μοντέλου που θα βρισκόταν υπό την επήρεια κάποιων φυσικών νόμων; Στον δυτικό κόσμο, ο όρος εξουσία νοείται ως μία χαρακτηριστική κοινωνική σχέση διαταγής-υπακοής, η οποία ενυπάρχει μέσα σε αυτό που ονομάζουμε κρατικό μηχανισμό. Ωστόσο υπάρχουν κοινωνίες, όπου το πολιτικό προσδιορίζεται ως πεδίο έξω από κάθε καταναγκασμό και βία, έξω από κάθε ιεραρχία, όπου δεν ανακύπτει καμία σχέση διαταγής-υπακοής (Clastres, 1974). Γίνεται εμφανές λοιπόν, ότι υπάρχουν πολλές διαφορετικές εννοιολογήσεις του ίδιου όρου, γεγονός που εμφανώς υποδεικνύει ότι θα ήταν αδύνατο να μιλήσουμε για έναν κοινό μηχανισμό διαχείρισης της τάξης και της σύγκρουσης των διαφόρων κοινωνιών.
Πολιτισμός ως Civilization και Πολιτισμός ως Culture
Η εξουσία είναι μια έννοια η οποία συγκροτείται πολιτισμικά μέσα στο εκάστοτε περιβάλλον. Η ανάπτυξη της φυσικά επιτελείται σε συνδιαλλαγή με τον πολιτισμό, ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες των μελών του. Θα ήταν εδώ χρήσιμο να γίνει ξεκάθαρο το περιεχόμενο του όρου πολιτισμός. Για να καταστεί κατανοητή η σημασία του θα πρέπει να προβούμε σε μία βασική διάκριση του civilization και του culture(s). Και οι δύο αυτοί όροι μεταφράζονται ως πολιτισμός, ωστόσο υπάρχει μεταξύ τους μια βασική διαφορά στο εννοιολογικό τους φορτίο. Ο πρώτος που διαφοροποίησε αυτές τις δύο έννοιες ήταν ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Franz Boas.
Λέγοντας civilization εννοούμε τον ενιαίο ανθρώπινο πολιτισμό (κυρίαρχος) όπως αυτός διαμορφώνεται σταδιακά και αναπροσαρμόζεται από το σύνολο των ανθρώπων. Αυτός ο πολιτισμός είναι ένας και συνολικός, δεν μπορεί να διασπαστεί σε επιμέρους σύνολα και κατηγορίες. Από την άλλη πλευρά, ο όρος culture(s) αναφέρεται στη sui generis (μοναδική) φύση του πολιτισμού, καταστώντας σαφές πως υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί πολιτισμοί που ενυπάρχουν στο κόσμο. Η κατανόηση της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας είναι πολύ σημαντική για να γίνει σαφές πως σχηματίζεται η έννοια της εξουσίας μέσα σε έναν πολιτισμό.
Οι δύο αυτοί όροι φυσικά δεν ανατρέπουν ο ένας τον άλλον, αντίθετα, συνυπάρχουν και εξυπηρετούν διαφορετικές καταστάσεις. Άλλωστε η εναρκτήριά τους βάση είναι κοινή. Ως πολιτισμό αναφερόμαστε στα ρητά και υπονοούμενα πρότυπα συμπεριφοράς που προσλαμβάνονται και μεταδίδονται με σύμβολα, και τα οποία συνιστούν τα ιδιαίτερα επιτεύγματα και τεχνήματα ανθρώπινων ομάδων, μέσω των οποίων αυτές επικοινωνούν μεταξύ τους (Kroeber-Kluckholn, 1952 : 71-72). Όλα αυτά μπορεί να περιέχονται στο culture μιας κοινωνίας, ωστόσο εάν υιοθετηθούν σταδιακά από ολοένα και περισσότερους ανθρώπους εκτός αυτής, γίνονται σιγά σιγά κτήμα του civilization.
Το πρόβλημα της μετάφρασης
Η υιοθέτηση κοινών στοιχείων μεταξύ των πολιτισμών είναι σύνηθες στοιχείο, καθώς η αλληλεπίδραση τους είναι σχεδόν δεδομένη. Μέχρι το βαθμό που αυτή εξελίσσει τους πολιτισμούς είναι χρήσιμη και αναγκαία, το πρόβλημα εντοπίζεται όταν ο κυρίαρχος πολιτισμός προσπαθεί να αφομοιώσει τους υπόλοιπους με σκοπό να ενδυναμώσει την κυρίαρχή του θέση.
Ο πολιτισμός αναδεικνύει τις πρακτικές με τις οποίες οι άνθρωποι δημιουργούν και ερμηνεύουν τα έργα τους μέσα σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα.
Smith, 2006
Τι γίνεται όμως στην περίπτωση που οι άνθρωποι μέσω του δικού τους πολιτισμικού φορτίου προσπαθούν, όχι να μεταφράσουν τους τρόπους με τους οποίους λειτουργούν άλλοι πολιτισμοί, αλλά να τους νοηματοδοτήσουν όπως οι ίδιοι επιθυμούν;
Όταν το 1949 ο Levi-Strauss στο βιβλίο του Στοιχειώδεις Μορφές Συγγένειας έκανε λόγο για την επικοινωνία μεταξύ γειτονικών κοινωνιών, που επιτυγχάνεται μέσω της ανταλλαγής γυναικών, λέξεων, αγαθών και υπηρεσιών, εννοούσε ουσιαστικά αυτή την ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων. Μια ανταλλαγή που συμβάλει στην πολιτισμική συγκρότηση του εαυτού και των άλλων καθώς και στη συμβίωση μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών. Το πολιτικό στοιχείο εμφανίζεται δυνητικά σε αυτήν τη σχέση.
Όπως είδαμε παραπάνω, ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύει η κάθε κοινωνία την έννοια της εξουσίας διαφέρει κατά πολύ σε κάθε κοινωνική πραγματικότητα ανάλογα με το πολιτισμικό φορτίο. Στον δυτικό κόσμο η έννοια της διακυβέρνησης ενέχει στο περιεχόμενο της «την έννοια της έννομης βίας και του εξαναγκασμού» (Weber, 1978). Το γεγονός ότι η εξουσία στη Δύση «πραγματώνεται μέσα σε μία χαρακτηριστική κοινωνική σχέση διαταγής-υπακοής» (Clastres, 1974) δε σημαίνει πως σε όλες τις κοινωνίες επικρατούν οι ίδιες πολιτισμικές συνθήκες, ώστε η έννοια εξουσία να έχει την ίδια σημασία.
Ο εθνοκεντρισμός της Δύσης και οι επιπτώσεις του στον ίδιο της τον πολιτισμό
Αγνοώντας αυτή την αρχή οι πρώτοι Ευρωπαίοι προέβησαν στη διαπίστωση ότι οι κοινωνίες στις οποίες δεν υπάρχει εμφανής αυτή η σχέση κυρίαρχου-υποτελούς στερούνται πολιτικής οργάνωσης. Είναι «άνθρωποι χωρίς πίστη, χωρίς νόμο και χωρίς βασιλιά» έγραφαν. Ακριβώς επειδή ερμήνευαν τις αρχαϊκές κοινωνίες ως μη εξελιγμένο μοντέλο κοινωνίας, οδηγούνταν στο συμπέρασμα ότι στερούνται πολιτικής οργάνωσης και εν συνεχεία πολιτισμού. Ο πολιτισμός όμως που έθεταν ως αξιολογικό κριτήριο ήταν το civilization και ο βαθμός με τον οποίο η κάθε κοινωνία ταυτίζονταν ή όχι με αυτό.
«Δεν υπάρχουν άνθρωποι χωρίς πολιτισμό» (Boas, 1911) και δεν υπάρχει κοινωνία χωρίς εξουσία, απλώς οι έννοιες της εξουσίας και του πολιτισμού δεν προκύπτουν από καμιά φυσική λειτουργία, αλλά διαμορφώνονται συγκριτικά με τη ζώσα εμπειρία. Αναπτύσσονται παράλληλα με τον άνθρωπο, από τον άνθρωπο, αλληλεπιδραστικά. «Η ανάπτυξή τους αυτή δεν έχει αρχή, μέση και τέλος, αλλά πρόκειται για μία αέναη λειτουργία που δε διέπεται από κανέναν νόμο της βιολογίας» (Geertz, 1983). Είναι κάτι που μεταδίδεται και μαθαίνεται από γενιά σε γενιά μέσα σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο έχει πολλές μορφές.
Το επιχείρημα των δυτικών ότι οι κοινωνίες χωρίς εξουσία είναι η εικόνα αυτού που δεν είμαστε πια και ότι ο πολιτισμός μας είναι για εκείνες η εικόνα αυτού που πρέπει να γίνουν, καταρρίπτεται απόλυτα. «Όταν ο καθρέφτης δε μας στέλνει πίσω την εικόνα μας, αυτό δεν αποδεικνύει πως δεν υπάρχει τίποτε να κοιτάξουμε μέσα του» (Clastres, 1974). Είναι στη διακριτική ευχέρεια κάθε κοινωνίας να στοχασθεί πάνω στη δική της εμπειρία και να επινοήσει τα ερμηνευτικά εργαλεία της, για να αντιμετωπίσει τις καταστάσεις που βιώνει.
Συμπεράσματα
Ο εθνικισμός της Δύσης ως ιδεολογία που δηλώνει ότι «η πολιτική ενότητα και η εθνική ενότητα οφείλουν να είναι ισόμορφες» (Gellner, 1983) λειτουργεί εξισωτικά.
Δεν είναι σε θέση να αφήσει τις διαφορές να εξακολουθήσουν να υπάρχουν καθεμία για τον εαυτό της, μέσα στην ουδετερότητά τους, επιδιώκει να τις συμπεριλάβει με βάση εκείνο που είναι το πλέον οικείο, την εξουσία, έτσι όπως βιώνεται και νοείται στον πολιτισμό της Δύσης.
Advertising
Clastres, 1974
Η ανθρωπολογία γεννήθηκε ακριβώς εκεί: στην περιφρόνηση των δυτικών για αυτούς τους μικρούς τόπους.
Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι ο μονισμός, δηλαδή η ερμηνεία όλων των πραγμάτων βάση μίας αρχής, αποτελεί θανάσιμο κίνδυνο για τον πολιτισμό. Τα δυτικά κράτη υιοθετώντας μια αφομοιωτική πολιτική των «μη-πολιτισμένων» άλλων, ουσιαστικά καταστρέφουν τον ίδιο τους τον πολιτισμό. Τονίζοντας την ισότητα και το δικαίωμα σε ίσες ευκαιρίες, ο δυτικός άνθρωπος καταλήγει να λειτουργεί εξισωτικά σβήνοντας όλες τις διαφορές και δημιουργώντας ανισότητες. Αναιρείται έτσι η έννοια της ταυτότητας ως μιας διαδικασίας συγκρότησης της πραγματικότητας διυποκειμενικά μέσω του εαυτού αλλά και μέσω των άλλων.
Βιβλιογραφία
Boas Franz, 2009. H σκέψη του πρωτόγονου ανθρώπου και η πρόοδος του πολιτισμού, Αθήνα: Printa
Clastres Pierre, 1992. Η κοινωνία ενάντια στο κράτος, Αθήνα: Αλεξάνδρεια
Geertz Clifford, 2003. H ερμηνεία των πολιτισμών, Αθήνα: Αλεξάνδρεια
Gellner Ernest, 1983. Nations and Nationalism, New York: Cornel University Press
Kroeber A.L. & Kluckhohn C, 1952. Culture: A critical review of concepts and definitions, New York: Harvard University Peabody Museum of American Archeology and Ethnology
Levi-Strauss Claude, 1949. Les Structures élémentaires de la parenté, Paris: La Haye Mouton et Maison des sciences de l’Homme
Weber Max, 1978. Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, Berkley: California Press
