Πολλοί υποστηρίζουν πως η παρουσία του Αϊζενστάιν στο χώρο της έβδομης τέχνης καθόρισε την πορεία του κινηματογράφου και βοήθησε στην εξέλιξη του μοντάζ με τις πρωτοποριακές μεθόδους του. Είναι ίσως ο κορυφαίος εκπρόσωπος του ρωσικού κινηματογράφου και το έργο του επηρέασε πολλούς σκηνοθέτες και συνεχίζει να εμπνέει κινηματογραφιστές μέχρι και σήμερα. Εκτός από σκηνοθέτης υπήρξε και σκιτσογράφος.
Η Ζωή και το Έργο του
Γεννήθηκε στις 23 Ιανουαρίου του 1898 στη Ρίγα της Λετονίας. Η καλή οικονομική κατάσταση της οικογένειας εξασφάλισε για τον Αϊζενστάιν μια καλή και πλήρης μόρφωση. Η μητέρα του ονομαζόταν Γιούλια και ήταν Ρωσίδα. Η καταγωγή του πατέρα του, Μιχαήλ Αϊζενστάιν, είναι λίγο πιο περίπλοκη, καθώς ήταν βαλτικής, γερμανικής, εβραϊκής και σουηδικής καταγωγής. Το επάγγελμα του ήταν αρχιτέκτονας. Ο Αϊζενστάιν από την παιδική ακόμη ηλικία μιλούσε – εκτός της μητρικής του – άλλες τρεις γλώσσες, γαλλικά, αγγλικά και γερμανικά. Πήρε μαθήματα μηχανικής και αρχιτεκτονικής, το ενδιαφέρον του όμως κέρδισε το σχέδιο και η ζωγραφική, με αποτέλεσμα να ζωγραφίζει αφίσες. Έπειτα από αυτά και σε νεαρή ηλικία ακόμα, κάνει στροφή προς το θέατρο και η Μόσχα τον υποδέχεται. Ανεβάζει πληθώρα θεατρικών έργων μεταξύ των οποίων: Η αυτού μεγαλειότης η πείνα, Μάκβεθ του Σαίξπηρ, Σοφός Άνθρωπος του Οστρόβσκι και Μάσκες αερίου. Ως μέγας θεωρητικός του κινηματογράφου συνέγραψε δοκίμια, στα οποία αναλύει τα έργα του και την τεχνική του. Στα δοκίμια αυτά ξεδιπλώνει τη σκέψη του και παραθέτει την άποψή του για την έβδομη τέχνη.
Το 1924 είναι το εναρκτήριο έτος της κινηματογραφικής καριέρας του Σεργκέι Αϊζενστάιν. Σκηνοθετεί την Απεργία, ένα έργο με αρκετές αδυναμίες, ικανό όμως να αποσπάσει καλή κριτική και να τραβήξει τα βλέμματα. Το 1925 σκηνοθετεί το αριστουργηματικό Θωρηκτό Ποτέμκιν. Το σενάριο είναι δικό του και βασίστηκε για να το γράψει στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην ανταρσία που έλαβε χώρα στο θωρηκτό Ποτέμκιν το 1905.
Το βιβλίο Δέκα Μέρες που Συγκλόνισαν τον Κόσμο του Τζον Ριντ γίνεται πηγή έμπνευσης για αυτόν και έτσι το 1928 γράφει ο ίδιος το σενάριο και σκηνοθετεί την ταινία Οκτώβρης ή Δέκα Μέρες που Συγκλόνισαν τον Κόσμο. Το 1929 γυρίζει τη Γενική Γραμμή, ένα έργο στο οποίο βλέπουμε τις αλλαγές που υπέστη η αγροτική κατάσταση στη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Με μια μικρή παύση λίγων ετών επιστρέφει, σκηνοθετώντας τον Αλέξανδρο Νιέβσκυ το 1938. Την ίδια χρονιά, καταπιάνεται και με τη σκηνοθεσία του έργου Το Λιβάδι του Μπεζίν, το οποίο όμως αφήνει ημιτελές, λόγω της ασθένειας που τον βασάνιζε.
Το 1945 ξεκινά την τριλογία Ιβάν ο Τρομερός, σκηνοθετώντας το πρώτο μέρος. Πρόκειται για τη βιογραφία του Ιβάν, τον οποίον ο Στάλιν θαύμαζε. Το 1946 ολοκληρώνει το δεύτερο μέρος και το τρίτο μέρος δε γυρίστηκε ποτέ, λόγω του θανάτου του μεγάλου σκηνοθέτη στις 9 Φεβρουαρίου του 1948 από καρδιακή προσβολή. Η πρώτη προβολή της ταινίας στην Σοβιετική Ένωση έγινε 10 χρόνια μετά το θάνατο του Αϊζενστάιν, το 1958.
Θωρηκτό Ποτέμκιν
Το αριστούργημα αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί προϊόν στρατευμένης τέχνης, αφού δημιουργήθηκε με παραγγελία της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, προκειμένου να γιορτάσουν τα 20 χρόνια από την αποτυχημένη εξέγερση του 1905. Η εξέγερση αυτή – παρά την αποτυχία της – θεωρήθηκε προμήνυμα και προετοιμασία της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917. Η ταινία αποτελείται από πέντε επεισόδια και η συνολική της διάρκεια είναι 65 λεπτά. Ο Αϊζενστάιν στα γυρίσματα της ταινίας χρησιμοποίησε κατά κύριο λόγο ερασιτέχνες ηθοποιούς για να επιτύχει φυσικό παίξιμο και την καλύτερη δυνατή απόδοση.
Στην ταινία αυτή εμπεριέχεται η καλύτερη σκηνή της ιστορίας του κινηματογράφου. Πρόκειται για τη σκηνή στα σκαλιά της Οδησσό, όπου διαδραματίζεται το μακελειό. Οι στρατιώτες της Λευκής Φρουράς του Τσάρου επιτίθενται στον ξεσηκωμένο λαό, με στρατιωτικό βηματισμό κατεβαίνουν τα σκαλιά, κυνηγώντας με πυροβολισμούς το πλήθος. Η σκηνή αυτή παρατίθεται από τον Αϊζενστάιν με ένα ρεσιτάλ της τέχνης του μοντάζ, την οποία κατείχε και ήταν πρωτοπόρος. Γρήγορες εναλλαγές στα πλάνα, ένταση και απόλυτη αρμονία χαρακτηρίζουν τη θρυλική αυτή σκηνή. Με τη σκηνή αυτή ο Αϊζενστάιν δίνει τον ορισμό του για το μοντάζ, το μοντάζ-ατραξιόν ή αλλιώς ιδεολογικό μοντάζ, δηλαδή την άμεση διαδοχή πλάνων, τα οποία προκαλούν σοκ στο θεατή. Μέσω του σοκ, θα αποκαλυφθεί μια ιδέα, θα απλουστευθεί ένα σύμβολο, ένα είδος κάθαρσης, σαν αυτό που λαμβάνει χώρα στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες.
Έργο προπαγάνδας ναι, αλλά με το ευγενέστερο νόημα, που μπορεί να έχει αυτή η λέξη. Όπως όλα τα μεγάλα έργα τέχνης του παρελθόντος, που εκφράζουν μια στιγμή της παγκόσμιας συνείδησης, το Θωρηκτό Ποτέμκιν παρουσιάζει την εξόρμηση ενός λαού, που είναι συσπειρωμένος γύρω από την ίδια ιδέα, το ίδιο εθνικό αίσθημα. Ακριβώς όπως υπήρξαν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια για τους Έλληνες ή τα ηρωικά μεσαιωνικά έπη για τον δυτικό πολιτισμό.
Ζαν Μιτρί, Γάλλος θεωρητικός του κινηματογράφου.
Η σκηνή αυτή έγινε παράδειγμα προς μίμηση σε πολλούς μεταγενέστερους σκηνοθέτες του Αϊζενστάιν. Ανάλογες σκηνές βλέπουμε και από τους Μπράιαν Ντε Πάλμα στην ταινία Οι Αδιάφθοροι, Φράνσις Φορντ Κόπολα Ο Νονός, Τζορτζ Λούκας Πόλεμος των Άστρων: Η εκδίκηση των Σιθ. Ενώ, άλλοι τη χειρίστηκαν με διαφορετικό τρόπο και τη διακωμώδησαν, όπως ο Γούντι Άλεν στις ταινίες Μπανάνες και Ο Ειρηνοποιός, ο Τζέρι Τζάκερ στις Τρελές Σφαίρες 33 1/3 και ο Τέρι Γκίλιαμ στο Μπραζίλ.
Οκτώβρης ή Δέκα Μέρες που Συγκλόνισαν τον Κόσμο
Το 1927 η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος ζήτησε από τον Αϊζενστάιν να δημιουργήσει μια ταινία για την 10η επέτειο από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Για τη συγγραφή του σεναρίου χρησιμοποίησε, με τον συνεργάτη του Γκριγκόρι Αλεξαντρόφ, προσωπικές μαρτυρίες, συνεντεύξεις, φωτογραφίες, σχετικά έντυπα, αλλά κυρίως το βιβλίο του δημοσιογράφου Τζον Ριντ Δέκα Ημέρες που Συγκλόνισαν τον Κόσμο. Αρχικά, ο Οκτώβρης θα παρουσίαζε μεγάλο μέρος των γεγονότων της Επανάστασης των μποσελβίκων. Και η ταινία αυτή είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα της τέχνης του μοντάζ του μεγάλου σκηνοθέτη. Κινηματογραφικά και ρητορικά τεχνάσματα, αλλά κατά κύριο λόγο η σκηνή στην κρεμαστή γέφυρα, το αέναα αργό και βασανιστικό σήκωμα της γέφυρας, από την οποία κρέμονται σε κάθε της πλευρά ένα λευκό άλογο και τα μαλλιά της δολοφονημένης στη διαδήλωση κοπέλας. Το διανοητικό μοντάζ σε ορισμένα σημεία οδηγούν στη δημιουργία ορισμένων συμβόλων, χωρίς συγκεκριμένη αναφορά. Ουσιαστικά η ταινία πραγματεύεται τα γεγονότα από πολιτική σκοπιά. Οι υποστηρικτές του τσάρου είναι μοχθηροί και γέροι και οι γυναίκες είναι παχουλές ή τροφαντές, ο Κέρενσκι είναι πεινασμένος για εξουσία, ενώ οι Μπολσεβίκοι είναι παθιασμένοι, ηρωικοί και ταγμένοι στο καθήκον. Δεν υπάρχει κεντρικός χαρακτήρας. Πρωταγωνιστής δεν είναι ούτε ο Λένιν, ούτε ο Κέρενσκι, αλλά ο λαός, το προλεταριάτο που ο θρίαμβος και η νίκη του είναι η Επανάσταση.
Τη μουσική της ταινίας έχει γράψει ο μέγιστος Ντμίτρι Σοστακόβιτς. Ο ίδιος ο Αϊζενστάιν είπε για το έργο του: Όσον αφορά τη δημιουργία της ταινίας, ο Οκτώβρης δεν είναι αψεγάδιαστος. Αυτή η ταινία αναφέρεται στη μάζα και το λαό, επομένως επέτρεψα στον εαυτό μου να πειραματιστεί. Μολονότι οι πειραματισμοί μου σπάνια αναγνωρίζονται, ήταν αρκετοί ώστε να διαμελίσουν το σύνολο της δουλειάς μου ως μονάδα. Αλλά από την άλλη, ήταν επίσης αρκετοί, ώστε να μου επιτρέψουν να φτάσω σε εκτεταμένα συμπεράσματα.
Παρατίθεται ολόκληρη η ταινία του Αϊζενστάιν Οκτώβρης, με ελληνικούς υπότιτλους.
Πηγές
https://www.rizospastis.gr/story.do?id=7142344
https://tetragwno.gr/2018/01/sergei-eisenstein/
