Αναδρομή στην ιστορία μιας πολυεθνικής πόλης
Η περιήγηση στο ιστορικό υπόβαθρο στη Θεσσαλονίκη, ξεκινάει στο σημερινό άρθρο από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν ο Οθωμανός διοικητής -Tanziman- επηρεάστηκε από τον εκμοντερνισμό και τον δυτικό τρόπο ζωής. Eξαιτίας του αναχρονιστικού οθωμανικού κράτους, σε διοικητικές και στρατιωτικές δομές, προώθησε τον εκσυγχρονισμό της Θεσσαλονίκης. Η περίοδος είναι γνωστή ως περίοδος μεταρρυθμίσεων του Tanziman, περίπου από την χρονολογία του 1870. Μια ιστορική αναδρομή υπό την ματιά των ιστορικών γεγονότων μελετώντας τους κοινωνικούς δρώντες που διαδραμάτισαν ο καθένας το δικό τους ρόλο στην χάραξη της ιστορίας από το 1870 έως 1913. Το δεύτερο μέρος την επόμενη εβδομάδα αναφέρεται στην απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης έως την εγκατάσταση των προσφύγων.
Η Θεσσαλονίκη και το πολυεθνικό της παρελθόν
Πλήθος κοινωνικών, ταξικών εξεγέρσεων, κινημάτων, πολέμων, έλαβαν χώρα στη Θεσσαλονίκη από την εποχή της ίδρυσής της το 315 π.Χ. έως τα μέσα του 19ου αιώνα. Με αυτόν τον τρόπο επηρεάστηκαν η πολεοδομική εξέλιξη και η κοινωνικοοικονομική κατάσταση. Η έξαρση των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στα Βαλκάνια και η αποδυνάμωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είχαν επίδραση και στην Θεσσαλονίκη. Σε συνδυασμό με τις πυρκαγιές, τις επιδημίες, την ανασφάλεια, την εγκατάλειψη, τη μείωση του πληθυσμού, την οικονομική εξαθλίωση, περιχαράκωσαν την πόλη μέσα τα τείχη της.
Ο εκσυγχρονισμός και η «δυτικοποίηση» της Θεσσαλονίκης ξεκίνησε από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα στο πλαίσιο και των γενικότερων δυτικότροπων μεταρρυθμίσεων του Tanzimat. Οι συνοικίες ήταν εθνο-θρησκευτικά αμιγείς: οι μουσουλμάνοι διέμεναν στην Άνω Πόλη, οι ορθόδοξοι κατοικούσαν σε διάφορες περιοχές κατά μήκος της Εγνατίας οδού, γύρω από την Μονή Βαλτάδων, το Βαρδάρη και τη Μητρόπολη, οι Εβραίοι κατοικούσαν κοντά στη θάλασσα κάτω από την Εγνατία οδό, ενώ η περιοχή γύρω από την εκκλησία του Αγίου Μηνά -λόγω της εγκατάστασης προξένων και Ευρωπαίων εμπόρων- πήρε την ονομασία «Φραγκομαχαλάς».
Η Θεσσαλονίκη ήταν μια πολυπολιτισμική πόλη όπου υπήρχαν τρεις αργίες: η Κυριακή για τους χριστιανούς, το Σάββατο για τους Εβραίους και η Παρασκευή για τους μουσουλμάνους. Ενώ στα τέλη του 19ου αιώνα είχε εκπαιδευτικά ιδρύματα εννέα δογμάτων και δεκατριών εθνοτήτων. Σε αυτή την πόλη ζούσαν Έλληνες, Εβραίοι, Τούρκοι, Φράγκοι, οι Αρμένιοι, οι Σλάβοι και οι Ντονμέδες (εξισλαμισθέντες Εβραίοι).
Αύξηση πληθυσμού – μεγάλα έργα
Η Θεσσαλονίκη ήταν μια εμπορική πόλη, με ένα από τα σημαντικότερα φυσικά λιμάνια στη Μεσόγειο. Από το 1850 ως το 1912, η ελληνική κοινότητα παρέμενε το τρίτο συστατικό της πόλης, μετά την εβραϊκή και την τουρκική κοινότητα. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η πόλη αύξησε τον πληθυσμό της λόγω της οικονομικής της ανάπτυξης. Κυριότερη όμως αιτία της αύξησης ήταν η εγκατάσταση αγροτικών πληθυσμών.
Αυξάνεται ο πληθυσμός της, από 40.000 κατοίκους το 1840 σε 120.000 το 1895. Από το 1869 έως το 1896 συνδέεται η πόλη σιδηροδρομικά με τη Δυτική Μακεδονία, το Μοναστήρι, τα Σκόπια, το Βελιγράδι και τη Βόρεια Ευρώπη, αλλά και με την Ανατολική Μακεδονία, τη Θράκη και την Κωνσταντινούπολη. Η σύνδεση της Θεσσαλονίκης ήταν σημαντική, για το λόγο ότι η πόλη αποτελούσε δίοδο στη θάλασσα για τα υπόλοιπα Βαλκάνια κυρίως για το Βελιγράδι και τη Σόφια, συντελώντας ως το Alter ego της Κωνσταντινούπολης στις επιβατικές μεταφορές πλοίων και στην εξαγωγή προϊόντων. Ο εξωραϊσμός της πόλης ξεκίνησε το 1869 με τη εγκαθίδρυση δημοτικών αρχών με αρμοδιότητες πολεοδομικής φύσεως, ενώ θεσπίστηκαν οι πρώτοι πολεοδομικοί κανονισμοί. Την ίδια χρονιά έγινε η κατεδάφιση του παραθαλάσσιου τείχους και μια σειρά επεμβάσεων που περιελάμβαναν χαράξεις, διανοίξεις, δημιουργία αρτηριών και οδών, κατασκευή δημοσίων κτηρίων, τραπεζών, νοσοκομείων, σχολείων, έτσι αναμορφώθηκε και εκσυγχρονίστηκε η πόλη.
Με τον τερματισμό του Α’ Βαλκανικού Πολέμου, τον Οκτώβριο του 1912 και την είσοδο του Ελληνικού στρατού στην πόλη, η οικονομική αναταραχή ήταν τεράστια: το τοπικό εμπόριο εκμηδενίστηκε, οι επιχειρήσεις παρέμειναν ανενεργές από τη στιγμή που δεν επιτρέπονταν εμπορικές συναλλαγές, ενώ η πόλη απομονώθηκε από τον ελληνικό στρατό.
Οι κοινότητες επιχείρησαν να ανακαλύψουν τρόπους να ανταποκριθούν στις βιοτικές ανάγκες των μελών τους, καθώς στις αρχές Νοεμβρίου του 1912 κυριαρχούσε η σύγχυση λόγω της έλλειψης ψωμιού και της σιτοδείας που απειλούσε τη Θεσσαλονίκη.
To τέλος του κοσμοπολιτισμού για τη Θεσσαλονίκη
H Θεσσαλονίκη με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου της 10ης Αυγούστου 1913 εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος. Παρά τα εχέγγυα για οικονομική και κοινωνική προστασία, ένα μεγάλο μέρος Εβραίων, 800 μεγαλέμποροι και κεφαλαιούχοι και περίπου 500 τεχνίτες εγκατέλειψαν τη Θεσσαλονίκη. Την ίδια περίοδο περισσότεροι από 15.000 μουσουλμάνοι εκκένωσαν τα σπίτια τους Από τις 22 Σεπτεμβρίου 1915, 150.000 Αγγλογάλλοι στρατιώτες, 112.000 Σέρβοι και 5.000 Ρώσοι από τις δυνάμεις της Αντάντ κατοικοέδρευσαν εκεί για την προώθηση του σχεδίου τους για το Μακεδονικό μέτωπο και με τη σύμφωνη γνώμη του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου, η οποία παραχωρήθηκε χωρίς τη συναίνεση της Βουλής. Το γεγονός αυτό σηματοδότησε την αρχή του τέλους του κοσμοπολιτισμού για τη Θεσσαλονίκη. Κατά τα επόμενα έτη, η σύνθεση του πληθυσμού άλλαξε σημαντικά υπέρ των Ελλήνων. Οι Σλάβοι και οι Οθωμανοί κάτοικοι σταδιακά αποχώρησαν από την πόλη, ενώ η εισροή προσφύγων από τις ελληνικές περιφέρειες ενέπιπτε στη βουλγαρική ή σερβική αυξημένη κυριαρχία.
Αντί επιλόγου
Την επόμενη εβδομάδα θα ακολουθήσει το B΄μέρος στην ιστορική διαδρομή της Θεσσαλονίκης, ίσως στην σημαντικότερη περίοδο που καθόρισε τον πολεοδομικό σχεδιασμό, στην Ιπποδάμεια ρυμοτομία, το σχέδιο Hebrard στην πλατεία Αριστοτέλους, το ιστορικό κέντρο, την εγκατάσταση προσφύγων, εξαιτίας της οποίας μετασχηματίστηκε η κοινωνική σύνθεση και αυξήθηκε ο πληθυσμός της πόλης. Ευελπιστώντας ότι το ταξίδι στην ιστορία της Θεσσαλονίκης θα σας ενδιαφέρει, η συνέχεια την επόμενη εβδομάδα.
Πηγές:
- Γερόλυμπου-Kαραδήμου Α. 1995. Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την
πυρκαγιά του 1917, Εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη - Γερόλυμπου-Kαραδήμου Α. 2008. Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο. Η πόλη ως
διαδικασία αλλαγών, Αθήνα: Κριτική - Γιαννακού A.2008. Πολεοδομικά Σχέδια για την Θεσσαλονίκη: Ιδεολογία και
πρακτική στη διάρκεια του 20ου αιώνα - Καυκαλάς Γ., Λαμπριανίδης Λ. και Παπαμίχος, Ν. (επιμ.): η Θεσσαλονίκη στο Μεταίχμιο: Η Πόλη από τη Σκοπιά των Αλλαγών, Aθήνα: Κριτική, σ.σ 452-453
- Μόλχο, Ρ. 2001. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1865-1919. Μια ιδιαίτερη κοινότητα
Αθήνα: Θεμέλιο - Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μ. 1991. Οι Βαλκανικοί Λαοί. Από την Τουρκική
Κατάκτηση στην Εθνική Αποκατάσταση (14ος- 19ος αι.), Θεσσαλονίκη: Βάνιας - Ηλεκτρονικός ιστόποτος: http://dimiourgia-epikinonia.blogspot.gr, τελευταία επίσκεψη, 1/11/2017
- Ηλεκτρονικός ιστότοπος: http://thessaloniki.photos.vagk.gr, τελευταία επίσκεψη 1/11/2017
Σύνταξη κειμένου: Ευθύμιος-Σπυρίδων Γεωργίου
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
