Το Κάστρο των Ιωαννίνων είναι κτισμένο στο νοτιοανατολικό άκρο της πόλης, στη μικρή βραχώδη χερσόνησο που εισχωρεί στη λίμνη Παμβώτιδα. Πήρε τη σημερινή του μορφή κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο έχοντας ενσωματώσει μεγάλο μέρος της προγενέστερης βυζαντινής οχύρωσης. Το κάστρο των Ιωαννίνων ήταν μια καστροπολιτεία που δημιουργήθηκε κατά την Μεσοβυζαντινή περίοδο. Παρόλο που στο πέρασμα του χρόνου δέχθηκε διάφορες ενισχύσεις και τροποποιήσεις, το σχήμα και το μέγεθος του κάστρου παρέμειναν βασικά τα ίδια με εκείνα της βυζαντινής περιόδου, με τη διαφορά ότι τα εξωτερικά τείχη ανακατασκευάστηκαν εξ ολοκλήρου από τον Αλή πασά.
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Ο εξωτερικός περίβολος των τειχών έχει περίμετρο περί τα 2000 μέτρα και περικλείει μια έκταση 200 στρεμμάτων. Η κάτοψη του κάστρου έχει σχήμα ακανόνιστου τραπεζίου. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο περιέβαλλε ολόκληρη την πόλη. Διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση. Ο οχυρωματικός περίβολος έχει ύψος που κυμαίνεται σήμερα από τα 8,85 μ. έως και τα 13,69 μ.
Μέσα στο κάστρο, σε δύο ελαφρά υπερυψωμένα σημεία, υπήρχαν 2 ακροπόλεις (εσωτερικά φρούρια): η βορειοανατολική ακρόπολη με το Ασλάν τζαμί και η νοτιοανατολική ακρόπολη ή Ιτς Καλέ με το Φετιχιέ τζαμί και τον πύργο του Βοημούνδου. Η εκτός των δύο ακροπόλεων επιφάνεια του κάστρου καλύπτεται από σπίτια της παλιάς πόλης. Είναι μια σύγχρονη συνοικία εντός των παλιών τειχών.
Η βορειοανατολική ακρόπολη ήταν ο αρχικός πυρήνας του βυζαντινού κάστρου. Αργότερα, την υστεροβυζαντινή περίοδο εδώ ήταν ο «Επάνω Γουλάς», όπου βρισκόταν το παλάτι του ηγεμόνα. Σήμερα στο σημείο αυτό κυριαρχεί το τζαμί του Ασλάν πασά, εξαίρετο δείγμα αρχιτεκτονικής του 17ου αιώνα. Κοντά στο τζαμί είναι ο τουρμπές, ο τάφος του Ασλάν πασά.
Στην νοτιοανατολική ακρόπολη (Ιτς Καλέ) σώζονται υπολείμματα της οχύρωσης των Νορμανδών. Ξεχωρίζει κυκλικός πύργος ύψους 13μ στο κέντρο της ακρόπολης, γνωστός ως πύργος του Βοημούνδου. Υπάρχει και η βάση ενός δεύτερου παρομοίου πύργου στην ανατολική πλευρά της ακρόπολης, κοντά στο κτίριο των μαγειρείων. Εδώ υπάρχουν και τα ερείπια του σεραγιού του Αλή πασά (που κτίστηκε με οικοδομικό υλικό από το φρούριο των Νορμανδών), το Φετιχιέ Τζαμί (που έκτισε ο Αλή πασάς το 1795) και λίγο πιο δίπλα ο τάφος του Αλή πασά.
Ο πιο αντιπροσωπευτικός βυζαντινός πύργος είναι ο πύργος του Θωμά που βρίσκεται σε μικρή απόσταση δεξιά από τη σημερινή κεντρική πύλη. Ο πύργος κτίστηκε πιθανότατα από τον Σέρβο Θωμά Πρελούμπο. Ο πύργος προβάλλει εσωτερικά του τείχους, του οποίου αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη. Στην όψη του διαμορφώνεται ένα μεγάλο τοξωτό άνοιγμα με πλίνθινο τόξο. Στα αριστερά του σώζονται τα κατάλοιπα πλίνθινης επιγραφής με το όνομα ΘΩMΑC.
Η κεντρική πύλη του Κάστρου βρίσκεται στο μέσο της δυτικής πλευράς της οχύρωσης, εκεί που μάλλον ήταν και η αντίστοιχη βυζαντινή. Η πύλη βρίσκεται στον άξονα της κεντρικής αρτηρίας της πόλης, ο οποίος, που παρέμεινε ο ίδιος από τη Βυζαντινή εποχή. Προστατευόταν από τον δυτικό προμαχώνα που στα μέσα του 19ου αιώνα μετατράπηκε σε πύργο του ρολογιού. Η κεντρική πύλη είχε αρχικά τη μορφή κινητής γέφυρας πάνω από την ένυδρη τάφρο. Αποτελείται από δύο περίπου τετράγωνους χώρους, παράλληλα τοποθετημένους, που διαμορφώνονται στο πάχος της οχύρωσης.
Τα παραπάνω είναι τα κύρια στοιχεία του κάστρου. Υπάρχουν και άλλα σημεία: η νότια πύλη, τα οθωμανικά μαγειρεία, το βυζαντινό λουτρό, η συναγωγή, η τουρκική βιβλιοθήκη, το Σουφαρί σεράι. Η νοτιοανατολική ακρόπολη αποτελεί οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο, τα περισσότερα κτίσματα του οποίου έχουν αναστηλωθεί και αναδειχθεί από την 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Στο χώρο του Ιτς Καλέ λειτουργεί το Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων που στεγάζεται στο τέως Βασιλικό περίπτερο. Τμήμα του Μουσείου αποτελεί το Θησαυροφυλάκιο (όνομα που διατηρήθηκε από την προφορική παράδοση), που στεγάζει τη συλλογή αργυροχοΐας.
Κεντρική Πύλη
Η κεντρική πύλη του Κάστρου ανοίγεται στο μέσον περίπου του δυτικού σκέλους της οχύρωσης, κοντά στην οποία πιθανολογείται και η ύπαρξη της αντίστοιχης βυζαντινής. Η πύλη βρίσκεται στον άξονα της κεντρικής αρτηρίας της πόλης, ο οποίος, απ’ ό,τι φαίνεται, παρέμεινε ο ίδιος από τη Βυζαντινή εποχή. Προστατευόταν από τον δυτικό προμαχώνα, το βόρειο άκρο του οποίου υπερυψώθηκε πιθανότατα το 1314 (1896) και αποτέλεσε τον πύργο του ρολογιού.
Εξωτερικά η πύλη φέρει μεγάλο διπλό τόξο που σχηματίζεται με καλολαξευμένους λίθους. Δεξιά και αριστερά του τόξου είναι εντοιχισμένα δύο λιθανάγλυφα με μορφές ζώων. Στο κέντρο του μετώπου του μεγάλου αψιδώματος που επιστέφει το τόξο, εντοιχισμένη επιγραφή με αραβικούς χαρακτήρες αναφέρει τη χρονολογία 1259 (1843) και το όνομα του Οσμάν Νουρή πασά, ο οποίος πιθανόν φρόντισε για την επισκευή της.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, η κεντρική πύλη είχε αρχικά τη μορφή κινητής γέφυρας πάνω από την ένυδρη τάφρο. Αποτελείται από δύο περίπου τετράγωνους χώρους, παράλληλα τοποθετημένους, που διαμορφώνονται στο πάχος της οχύρωσης. Οι οπές δοκοθηκών, που διατηρούνται κοντά στη γένεση των θόλων, καθιστούν πολύ πιθανή την ύπαρξη ενός ξύλινου δαπέδου που έκανε την πύλη διώροφη.
Μπαίνοντας στο Κάστρο, ο επισκέπτης έχει στα αριστερά του την είσοδο της στοάς, που σήμερα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος. Η μόνιμη φωτογραφική έκθεση με τίτλο «Ιωάννινα: από τη βυζαντινή καστροπολιτεία στην οθωμανική μεγαλούπολη», αναφέρεται στην ιστορία της πόλης και στα σημαντικότερα γεγονότα που τη σηματοδοτούν. Σε μερικές από τις αίθουσες των στοών ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει τις φάσεις της αρχαίας και της βυζαντινής οχύρωσης.
«Πύργος» του Θωμά
Από τους πλέον γνωστούς και αναγνωρίσιμους πύργους του Κάστρου είναι ο «πύργος» του Θωμά, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση δεξιά της σημερινής κεντρικής πύλης. Ο «πύργος» προβάλλει εσωτερικά του τείχους, του οποίου και αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη. Στην όψη του διαμορφώνεται ένα μεγάλο τοξωτό άνοιγμα με πλίνθινο τόξο. Στα αριστερά του σώζονται τα κατάλοιπα πλίνθινης επιγραφής με το όνομα ΘΩMΑC.
Η ανέγερσή του αποδίδεται στον Σέρβο ηγεμόνα της πόλης, Θωμά Πρελιούμποβιτς, δεσπότη (ηγεμόνα) των Ιωαννίνων κατά το χρονικό διάστημα 1367–1384. Ο Πρελιούμποβιτς προσπάθησε να ενισχύσει και να επιδιορθώσει το Κάστρο για να προστατεύσει την πόλη από τις επεκτατικές βλέψεις των Αλβανών που την εποχή εκείνη είχαν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Κατά την άποψή μας το κτίσμα δεν πρέπει να ήταν πύργος. Αποτελούσε μάλλον τμήμα της κεντρικής πύλης της βυζαντινής οχύρωσης της πόλης, για την οποία όμως δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία ώστε να τεκμηριωθεί η μορφή της.
Βορειοανατολική Ακρόπολη
Χρονολογείται στη Μεσοβυζαντινή περίοδο και στο περιμετρικό τείχος της διασώζει μέρος της οχύρωσης της ίδιας εποχής. Ταυτίζεται με τον Επάνω Γουλά των μεσαιωνικών πηγών και πιστεύεται ότι εδώ υπήρχαν τα παλάτια των κατά καιρούς ηγεμόνων της πόλης. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της καταλαμβάνει το συγκρότημα του τζαμιού του Ασλάν πασά που κτίστηκε το 1618 και περιλαμβάνει τον μεγάλο μεντρεσέ.
Το τζαμί αποτελεί εξαιρετικό δείγμα αρχιτεκτονικής του 17ου αι. με ανάγλυφη και γραπτή διακόσμηση της ίδιας εποχής, που εντοπίζεται κυρίως στον μεγάλο τρούλο. Φέρει στις τρεις πλευρές του μεγάλη στοά η οποία περιβάλλει μια μικρότερη, υπόστυλη, που ήταν η αρχική του. Το τζαμί αποτελούσε ένα μεγάλο κιουλιέ, δηλαδή θρησκευτικό συγκρότημα, που εξυπηρετούσε τόσο τις θρησκευτικές όσο και τις πνευματικές ανάγκες των μουσουλμάνων κατοίκων της πόλης, καθώς στο μεντρεσέ λειτουργούσε ιερατικό σχολείο. Σημαντική ήταν και η παράλληλη φιλανθρωπική δράση του συγκροτήματος. Πολύ κοντά στο τζαμί υπάρχει ο τουρμπές, δηλαδή ο τάφος του Ασλάν πασά, ένα οκτάπλευρο θολοσκεπές μνημείο, οι τοίχοι του οποίου εσωτερικά κοσμούνται με ποικίλο φυτικό διάκοσμο.
Νοτιοανατολική Ακρόπολη (Ιτς Καλέ)
Το Ιτς Καλέ πήρε τη σημερινή του μορφή κατά την περίοδο του Αλή πασά. Πρόκειται για εσωτερικό ισχυρό φρούριο που περιέβαλλε την κατοικία του πασά καθώς και αρκετά άλλα κτίρια, πολλά από τα οποία έχουν διασωθεί και στα οποία έχουν αποδοθεί ποικίλες χρήσεις. Η νοτιοδυτική ακρόπολη είχε οχυρωθεί ήδη από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο σε μικρότερη έκταση, μέρος της οποίας είναι ο περίφημος πύργος του Βοημούνδου. Εδώ υπήρχαν οι ναοί των Ταξιαρχών και του Παντοκράτορα που αναφέρονται σε πηγές του 14ου αι. Σήμερα το Ιτς Καλέ λειτουργεί ως αρχαιολογικός χώρος με μεγάλη επισκεψιμότητα και πλήθος δραστηριοτήτων λαμβάνουν χώρα σε πολλά από τα αναστηλωμένα κτίριά του.
Νότια Πύλη
Η νότια πύλη οδηγούσε στο Ιτς Καλέ και αποτελεί μέρος της διαμόρφωσης της νοτιοανατολικής ακρόπολης. Βρίσκεται στο σημείο όπου ο προμαχώνας εφάπτεται του νότιου σκέλους του περιμετρικού τείχους. Την πύλη συνθέτουν ένας μακρόστενος λιθόστρωτος διάδρομος, μήκους 45 μ. με έντονη υψομετρική διαφορά. Στη νότια πλευρά του διαδρόμου και στο πάχος του προμαχώνα ανοίγονται πέντε δωμάτια, για την παραμονή της φρουράς. Μικρά τοξωτά ανοίγματα αποτελούν τις εισόδους των δωματίων, τα οποία φέρουν επίσης τοξωτά παράθυρα και τυφεκιοθυρίδες σε πυκνή διάταξη. Η πύλη εξωτερικά είναι τοξωτή και επιστέφεται από μεγάλο αψίδωμα. Παλαιότερα έφερε εντοιχισμένη λίθινη επιγραφή με τη χρονολογία 1815.
Πηγές:
Σύνταξη κειμένου: Μίλτος Γήτας
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
