Η Κωστάνιανη είναι ορεινό χωριό της Δωδώνης στην Ήπειρο και το νομό Ιωαννίνων σε υψόμετρο 660 μέτρων. Η Κωστάνιανη βρίσκεται στις δυτικές πλαγιές του όρους Τσούκα και με ανοικτό ορίζοντα προς τα δυτικά. Είναι κτισμένη αμφιθεατρικά σε πετρώδες έδαφος με πλούσια βλάστηση και η περιοχή χαρακτηρίζεται από καλό κλίμα. Απέχει 22 χλμ. ΝΔ. της πόλης των Ιωαννίνων, 8,5 χλμ. Δ. από τη Δωδώνη και 4,5 χλμ. από τον κόμβο Δωδώνης της Εγνατίας Οδού. Στα δυτικά του χωριού και σε απόσταση 800 μέτρων υπάρχει το εξωκλήσι του Άγιου Ιωάννη του Προδρόμου που από το 1950 έχει χαρακτηριστεί αρχαιολογικό μνημείο (ΥΑ 50071/1530/24-8-1950 – ΦΕΚ 142/Β/31-8-1950).
Το σημαντικότερο αξιοθέατο είναι ο ναός των Ταξιαρχών, στα δυτικά του χωριού, ο οποίος κτίστηκε το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα, την περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής της εποχής. Είναι τρίκλιτος σταυρεπίστεγος κτισμένος με λαξευτούς ασβεστόλιθους της περιοχής και διακοσμημένος στο εσωτερικό του με πλούσιες τοιχογραφίες επίσης του 13ου αιώνα. Θεωρείται ως ο αρχαιότερος βυζαντινός ναός του νομού Ιωαννίνων και από το 1961 έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο (ΥΑ 15794/19-12-1961 – ΦΕΚ 35/Β/2-2-1962).
Ιστορία
Τα ευρήματα της περιοχής γύρω από το χωριό φανερώνουν κατοίκησή της από την αρχαία εποχή. Σε τοποθεσία ανάμεσα στη Κωστάνιανη και τους Δραμεσιούς έχει βρεθεί αρχαία σαρκοφάγος, σπασμένη σε δύο κομμάτια (η τοπική παράδοση την αποκαλεί “Το Σκαφίδι της Μονοβύζας”) που μαζί με τους λαξευτούς τάφους της τοποθεσίας “Βλησίδια” των Δραμεσιών και τα μνήματα της “Αγίας-Σωτήρας” αποτελούν αξιόλογα ευρήματα τα οποία φανερώνουν την κατοίκηση της περιοχής από την αρχαιότητα.
Περίοδος τουρκοκρατίας
Η Κωστάνιανη μέχρι την ανακάλυψη του ναού των Ταξιαρχών, το 1790, ονομαζόταν “Μετόχι” γιατί αποτελούσε κτήμα-μετόχι της Μονής Αγίου Δημητρίου Διχουνίου στο Σενίκο Ιωαννίνων, που την εποχή εκείνη είχε 18 μοναστήρια ως μετόχια και 25 χωριά ως κτήματα. Η μονή υπήρξε το ορμητήριο της επανάστασης του Διονυσίου Φιλοσό¬φου το 1611, γι΄ αυτό και οι κάτοικοι της περιοχής συμμετείχαν ενεργά στην επανάσταση. Το χωριό αναφέρεται ξανά το 1650 να βρίσκεται υπό τον έλεγχο του τότε πασά των Ιωαννίνων αν και φορολογείτο από τους Σουλιώτες. Τον 18ο αιώνα απελευθερώθηκε προσωρινά από τους Τούρκους και υπαγόταν στο Σουλιώτη καπετάνιο Λάμπρο Τζαβέλα. Γύρω στα 1792 το χωριό ήταν στην κυριαρχία του Αλή-Πασά και μετά τον θάνατό του (1822) Τούρκων τσιφλικάδων. Ο λαογράφος Ιωάννης Λαμπρίδης το συμπεριλαμβάνει μεταξύ των πιθανών τόπων καταγωγής του καλόγερου Σαμουήλ, που ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη στο Κούγκι τον Δεκέμβριο του 1803[8]. Η Κωστάνιανη αναφέρεται στα οθωμανικά στατιστικά κατάστιχα του 1895 ως τσιφλίκι του καζά Ιωαννίνων με πληθυσμό 147 κατοίκους.
Η μάχη της Τσούκας
Την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων στη κορυφή της Τσούκας υπήρχε τουρκικό φυλάκιο με ελαφρύ και βαρύ οπλισμό (κανόνια). Ο ελληνικός στρατός, στις 20 Φεβρουαρίου 1913 με το 1ο Σύνταγμα Πεζικού περνώντας κρυφά μέσα από το χωριό και με τη βοήθεια των κατοίκων, κατάφερε να φθάσει σε απόσταση 150 μέτρων και να αιφνιδιάσει τους Τούρκους. Η νικηφόρος έκβαση της μάχης συνέβαλε στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων την επόμενη ημέρα.
Ναός των Ταξιαρχών
Βρίσκεται στο δυτικό άκρο του οικισμού της Κωστάνιανης και είναι ο αρχαιότερος βυζαντινός ναός του νομού Ιωαννίνων αφού κτίστηκε το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα, την εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής της εποχής. Ιστορικά στοιχεία για την ίδρυση και την λειτουργία του ναού δεν σώζονται ωστόσο ο Ναός συνδέεται με διάφορες τοπικές παραδόσεις σχετικές με τη θαυματουργή δράση του Αρχάγγελου Μιχαήλ. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του τρίκλιτου σταυρεπίστεγου ναού και χωρίζεται κατά μήκος σε τρεις παράλληλους χώρους (κλίτη).
Ζεύγος ισχυρών πεσσών χωρίζει το κεντρικό από τα δύο πλάγια κλίτη ενώ στο ανατολικό τμήμα των τριών κλιτών διαμορφώνεται το ιερό με την πρόθεση στα βόρεια και το κανονικό στα νότια. Μπροστά από το χώρο του ιερού, το εγκάρσιο κλίτος τέμνει τα υπόλοιπα τρία κλίτη του ναού. Το σχήμα του Σταυρού, που σχηματίζουν σαφέστατα η υψηλότερα τοποθετημένη στέγη του εγκάρσιου κλίτους αλλά και η ενιαία στέγη και των τριών κλιτών, έδωσε την ονομασία Σταυρεπίστεγος στον εξαιρετικό αυτό αρχιτεκτονικό τύπο που είναι καθαρά δημιούργημα της εντυπωσιακής βυζαντινής αρχιτεκτονικής του 13ου αιώνα.
Ο Ναός των Ταξιαρχών είναι κτισμένος με αδρά λαξευμένους ασβεστόλιθους της ευρύτερης περιοχής σε ακανόνιστες όμως στρώσεις ανάμεσα στις οποίες παρεμβάλλονται και διάφορες σειρές πλίνθων. Στην νότια πλευρά του εγκάρσιου κλίτους του ναού των Ταξιαρχών, υψώνεται το περίτεχνο κωδωνοστάσιο, που σχηματίζει ένα υψηλό, τυφλό αψίδωμα, ενώ στο ανώτερο τμήμα του, υπάρχει και ένα εξαιρετικό δίλοβο άνοιγμα.
Στις δύο στενές πλευρές του Ναού των Ταξιαρχών, στην εγκάρσια καμάρα αλλά και στο κωδωνοστάσιο, συναντάται και ο συνηθισμένος κατά τη βυζαντινή αρχιτεκτονική, κεραμοπλαστικός διάκοσμος, δηλαδή διάφοροι πλίνθοι τοποθετημένοι με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να σχηματίζουν διάφορα περίτεχνα κοσμήματα όπως τεθλασμένες γραμμές, επάλληλες σειρές οδοντωτών ταινιών αλλά και ψαροκόκαλο. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Ιερού Ναού των Ταξιαρχών της Κωστάνιανης αποτελεί και η γύψινη εντυπωσιακή και περίτεχνη διακόσμηση των ημικυκλικών φεγγιτών που ανοίγονται πάνω από τη βόρεια αλλά και την νότια θύρα καθώς όμως και στα δίβολα παράθυρα στην τρίπλευρη αψίδα του ιερού αλλά και στην εγκάρσια καμάρα.
Την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης κτίστηκε στη νότια πλευρά του ιερού Ναού ένα παρεκκλήσιο, από το οποίο σώζεται σήμερα δυστυχώς μόνο η ανατολική πλευρά του και ο νάρθηκας στα δυτικά, ο οποίος δεν σώζεται δυστυχώς σήμερα. Ο Ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες που χρονολογούνται επίσης τον 13ο αιώνα, διατεταγμένος σε ζώνες. Οι ζώνες περιλαμβάνουν σκηνές από το βίο του Χριστού και της Παναγίας ενώ οι κατώτερες αγίους σε προτομή καθώς και ολόσωμους αγίους.
Στο αψίδωμα του κωδωνοστασίου κυριαρχεί η μνημειακή παράσταση του Αρχάγγελου Μιχαήλ, πάτρωνα του ναού ενώ στην εξωτερική πλευρά του δυτικού τοίχου σώζεται η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, που κοσμούσε τον κατεδαφισμένο σήμερα νάρθηκα του ναού, ίχνη τοιχογραφιών υπάρχουν και στη κόγχη του κατεστραμμένου παρεκκλησίου στη νότια πλευρά. Για τις τοιχογραφίες του Ναού έχει γίνει αρχιτεκτονική μελέτη από το Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεοτέρων μνημείων, στην οποία αναφέρονται με λεπτομέρειες όλες οι τοιχογραφίες του Ναού.
Στο Ναό των Ταξιαρχών σήμερα υπάρχουν ένα υπέροχο ξυλόγλυπτο τέμπλο αλλά και διάφορες φορητές εικόνες κατασκευασμένες σε μία όμως μεταγενέστερη όμως εποχή. Οι εικόνες του Χριστού και της Παναγίας, του 17ου αιώνα, από το τέμπλο του Ναού, κλάπηκαν από αρχαιοκάπηλους όπως επίσης κλάπηκαν δυστυχώς και τα αξιόλογα ξυλόγλυπτα βημόθυρα από την “Ωραία Πύλη”. Οι εικόνες αυτές που κλάπηκαν όμως, βρέθηκαν αργότερα και φυλάσσονται σήμερα στο πολύ σημαντικό και αρκετά ενδιαφέρον από πλευράς κειμηλίων, Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων.
Πηγές:
Σύνταξη κειμένου: Μίλτος Γήτας
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
