Οι Πελάδες αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα παραδοσιακής λαϊκής (ή ανώνυμης) αρχιτεκτονικής της ελληνικής υπαίθρου στην περιοχή του Μεσολογγίου. Είναι ο πρώτος τύπος κατοικίας που αναπτύχθηκε κατά τον 16ο αιώνα, όταν ναυτικοί και αλιείς πρωτοκατοίκησαν στην περιοχή. Για πολλά χρόνια ήταν τόπος εργασίας, αλλά και προσωρινής κατοικίας. Για πολλούς ψαράδες αποτελούσε και την κύρια κατοικία μιας και δεν είχαν τη δυνατότητα να έχουν άλλη κατοικία στην ενδοχώρα. Έτσι δημιουργήθηκαν λιμναίοι οικισμοί. Οι πελάδες χτίζονταν είτε μεμονωμένα είτε σε ομάδες σε διάφορα σημεία της λιμνοθάλασσας.
Τρόπος κατασκευής και υλικά δόμησης
Οι πελάδες, όπως και κάθε άλλο δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής, έχουν μορφή και τρόπο δόμησης που καθορίζεται από το κλίμα, τα διαθέσιμα υλικά, τις τεχνικές γνώσεις των τοπικών μαστόρων και τα οικονομικά μέσα των ιδιοκτητών. Παράλληλα, είναι μια κατασκευή που καλείται να συμβάλει στην άμεση εξυπηρέτηση των χρηστών, δηλαδή εν προκειμένω των ψαράδων.
Η πελάδα είναι πασσαλόπηκτη κατασκευή. Συνήθως εδράζεται σε ξύλινη πλατφόρμα σε μικρό ύψος πάνω από την επιφάνεια του νερού, η οποία συνδέεται με τον οδικό άξονα με ξύλινη πασσαλόπηκτη επίσης γέφυρα. Εναλλακτικά βρίσκεται πάνω σε χερσαίο τμήμα, αλλά και πάλι η πλατφόρμα βρίσκεται σε μικρό ύψος πάνω από την επιφάνεια του εδάφους.
Ο φέρων οργανισμός όπως και το δάπεδο, είναι από ξύλο. Τα στοιχεία πληρώσεως και η στέγη είναι από καλάμι και χορτάρι. Συνολικά, τα υλικά παραδοσιακά προέρχονται από το τοπικό φυσικό περιβάλλον. Έτσι, οι κατασκευές αυτές ήταν ενταγμένες στο φυσικό περιβάλλον και προσέφεραν το κατάλληλο μικροκλίμα για τους χρήστες τους, ζεστασιά τον χειμώνα- δροσιά και σκίαση το καλοκαίρι. Στην περίπτωση της Λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου, οι πάσσαλοι ήταν από φτελιές και τα στηρίγματα από αλμυρίκια. Ο σκελετός της τοιχοποιίας είναι από χοντρό καλάμι και το δέσιμο γίνεται με μάτσα από ψαθί. Τα στοιχεία πληρώσεως και η οροφή είναι από πλεγμένα ψαθιά και νεροκάλαμα.
Δεν είναι άδικος ο χαρακτηρισμός των πελάδων ως «κομψοτεχνήματα μηχανικής και αρχιτεκτονικής», μιας και η μηχανική πρακτική έδρασής τους σε πασσάλους που βρίσκονται βυθισμένοι στον πυθμένα, είναι η ίδια που και σήμερα ακολουθείται σε μεγάλα έργα όπως και στην περίπτωση της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου.
Η κάθε πελάδα- στην αρχική της μορφή- αποτελείται από δύο χώρους, τον κύριο και τον βοηθητικό. Ο βοηθητικός προορίζεται για την αποθήκευση και συντήρηση των ψαριών, αλλά και τη φύλαξη των εργαλείων. Στον κύριο χώρο υπάρχει η κουζίνα, το λουτρό και ο χώρος διανυκτέρευσης. Δίπλα από τον βοηθητικό χώρο δένουν οι βάρκες που ονομάζονται γαΐτες και πολλές φορές ήταν στεγασμένος.
Στη Λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου, δύο είναι οι περιοχές όπου είχαν δημιουργηθεί πελάδες σε «ομάδες» και αυτές ήταν η Κλείσοβα, η Πλώσταινα (πλέον έχει μπαζωθεί και οικοπεδοποιηθεί) και ο οικισμός Τουρλίδα. Το νησί της Τουρλίδας απέχει 5 χλμ. από το Μεσολόγγι. Μέχρι το 1885 ήταν αποκομμένο νησί, μέχρι που επί Τρικούπη σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε δρόμος με επιχωμάτωση της θάλασσας.
Πελάδες στο Δισπηλιό Καστοριάς
Πελάδες δεν υπάρχουν μόνο στη Λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου. Αντίστοιχες κατασκευές συναντούμε στον οικισμό Δισπηλιό της Καστοριάς. Το Δισπηλιό είναι ένας λιμναίος οικισμός της Μέσης και Νεολιθικής Εποχής, ο οποίος είναι από τους πιο σημαντικούς και παλαιούς του είδους στην Γηραιά Ήπειρο.
Ο οικισμός ανακαλύφθηκε τυχαία περί το 1932, όταν έπεσε η στάθμη της λίμνης της Ορεστιάδας και αποκαλύφθηκε ένας μεγάλος αριθμός πασσάλων. Αυτό αποτέλεσε την αρχή της έρευνας από τον Καθηγητή προϊστορικής αρχαιολογίας Α. Κεραμόπουλο. Σύμφωνα με τα ευρήματα, ο οικισμός χρονολογείται από το 5.500 έως το 3.500 π.Χ. Κάλυπτε μια έκταση 20.000 στρεμμάτων και την περίοδο ακμής του είχε 5.000 κατοίκους.
Τα σπίτια ήταν κυκλικά και ορθογώνια, κατασκευασμένα από κλαδιά και καλάμια. Οι κατασκευές αυτές βρισκόντουσαν πάνω σε ξύλινες πλατφόρμες, σε μικρό ύψος πάνω από το νερό. Το υλικό επικάλυψης των πασσάλων και των καλαμιών φαίνεται να είναι ο πηλός, ενώ η ξυλεία ήταν κορμοί από έλατα και πεύκα.
Μετά από πολλά χρόνια ερευνών (οι οποίες συνεχίζουν ακόμη) και ανασκαφών δημιουργήθηκε μια αναπαράσταση του λιμναίου οικισμού, ανοιχτή για το κοινό, ένα Οικομουσείο.
Οι πελάδες αποτελούν μια αστική επέκταση στο νερό. Η σχέση αρχιτεκτονικής και νερού είναι ιδιαίτερη μιας και πολλοί πολιτισμοί αναγκάστηκαν να αναπτυχθούν επί των υδάτινων επιφανειών. Κύριοι λόγοι αυτής της επιλογής ήταν η επιβίωση και η παραγωγική- εμπορική δραστηριότητα. Αποτελούσαν τόπο κατοικίας και κατοικίας. Πασσαλόπηκτοι οικισμοί υπάρχουν σε όλη την υφήλιο. Ένα διεθνές παράδειγμα πασσαλόπηκτου οικισμού είναι η Βενετία. Άλλα παραδείγματα μπορούμε να συναντήσουμε στην Ελβετία, στη Βενεζουέλα, στην Ταϊλάνδη, στο Ιράκ κ.α.
Στη Μεσόγειο το νερό ήταν ένα βασικό στοιχείο ανάπτυξης και διαμόρφωσης των πολιτισμών της. Σε παγκόσμιο επίπεδο, 21 από τις 25 μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου βρίσκονται κοντά σε υδάτινες πηγές (ωκεανός, θάλασσα ή ποταμός). Επίσης, άνω του 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε απόσταση περίπου 3χλμ. από το πιο κοντινό υγρό στοιχείο. Συνεπώς, υπάρχει μια επιμονή των ανθρώπων να ζουν και να δημιουργούν εκεί που η γη συναντά το νερό. Η αρχιτεκτονική είναι στην υπηρεσία του ανθρώπου και άρα έχει κληθεί ανά τους αιώνες να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης. Πλωτές οικίες, παραλίμνιοι και παραποτάμιοι οικισμοί και όπως είδαμε σε αυτό το άρθρο, οι πελάδες.
Πηγές άρθρου
Κούλη Αικατερίνη (2002). Παλαιοπεριβαλλοντική και παλαιοοικολογική αναπαράσταση της περιοχής του νεολιθικού οικισμού Δισπηλιό στη λίμνη Καστοριάς. Ανακτήθηκε από https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/22203. (τελευταία πρόσβαση 1/5/2020)
Μάρα Σοφία. Αρχιτεκτονική Παραδοσιακών Κατασκευών. Ανακτήθηκε από https://e-class.teilar.gr/modules/document/file.php/CSW184/%CE%A1.%CE%A1.%20%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE%20%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE.pdf. (τελευταία πρόσβαση 1/5/2020)
Μαστροπαύλος Νίκος (2018). Μεσολόγγι – Αιτωλικό: οι χάρες και οι χαρές της λιμνοθάλασσας. Ανακτήθηκε από http://lefkadazin.gr/2018/11/19/mesologgi-aitoliko-oi-xares-kai-oi-xares-yis-limnothalassas/. (τελευταία πρόσβαση 1/5/2020)
Αρχιτεκτονική πρόταση για τον σχεδιασμό της Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου-Αιτωλικού (2017). Ανακτήθηκε από http://kataskevesktirion.gr/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CF%83%CF%87%CE%B5%CE%B4%CE%B9%CE%B1/. (τελευταία πρόσβαση 1/5/2020)
Αφιέρωμα:Οι πελάδες του Μεσολογγίου!. Ανακτήθηκε από https://xiromeropress.gr/%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%AD%CF%81%CF%89%CE%BC%CE%B1%CE%BF%CE%B9-%CF%80%CE%B5%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B5%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B3%CE%AF%CE%BF%CF%85/. (τελευταία πρόσβαση 1/5/2020)
Πώς ανακαλύφθηκε στον βυθό της λίμνης το προϊστορικό χωριό που χτίστηκε πριν από χιλιετίες στην Ελλάδα. Ανακτήθηκε από http://www.mixanitouxronou.gr/pos-anakalifthike-sto-vitho-tis-limnis-to-proistoriko-chorio-pou-chtistike-prin-apo-chilieties-stin-ellada-ta-spitia-stirizontan-se-xilines-platformes-pano-sto-nero-ke-eki-vrethike-i-proti-morfi-gra/. (τελευταία πρόσβαση 1/5/2020)
Σωφρονίδου Μαρίνα (2008). Ο προϊστορικός λιμναίος οικισμός του Δισπηλιού Καστοριάς. Ανακτήθηκε από https://anaskamma.files.wordpress.com/2009/10/01_sofronidou.pdf. (τελευταία πρόσβαση 1/5/2020)
Το Μεσολόγγι των ντόπιων. Ανακτήθηκε από https://messolonghibylocals.com/. (τελευταία πρόσβαση 1/5/2020)
