Σε μία χώρα όπως η Ελλάδα τα σχολικά εγχειρίδια συνιστούν αναπόσπαστο κομμάτι της εκπαιδευτικής διαδικασίας, σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, καθώς συμβάλλουν στην επίτευξη των επίσημων εκπαιδευτικών στόχων. Ωστόσο, τα σχολικά βιβλία δεν λειτουργούν απλώς ως φορείς γνώσης. Αντίθετα, είναι φορείς αξιών, ιδεολογιών και προτύπων με αποτέλεσμα να επηρεάζουν καταλυτικά τον τρόπο με τον οποίο οι μαθητές αντιλαμβάνονται, ερμηνεύουν και κατανοούν τον εαυτό τους αλλά και τον κόσμο γύρω τους.
Η έμφυλη λειτουργία των σχολικών εγχειριδίων
Ένα καίριο ζήτημα που αφορά τα σχολικά βιβλία είναι ο τρόπος με τον οποίο προβάλλεται και αναπαρίσταται σε αυτά τόσο το αντρικό όσο και το γυναικείο φύλο. Η εν λόγω αναπαράσταση σχετίζεται άρρηκτα με τη διαμόρφωση στάσεων, αντιλήψεων και πεποιθήσεων από τους μαθητές και εντείνει την αναπαραγωγή της ανισότητας των δύο φύλων, οι οποίες συχνά οδηγούν σε στερεοτυπικές αντιλήψεις και συμπεριφορές. Στη διαμόρφωση, λοιπόν, των έμφυλων ταυτοτήτων των μαθητών -μεταξύ άλλων- παίζουν καταλυτικό ρόλο το αναλυτικό πρόγραμμα, τα σχολικά βιβλία, το περιβάλλον του σχολείου καθώς και οι εκπαιδευτικοί.
Αναμφίβολα, ένας από τους βασικούς στόχους του σχολείου και κατ’ επέκταση των σχολικών εγχειριδίων είναι η κοινωνικοποίηση, γι’ αυτό διδάσκουν τρόπους συμπεριφοράς των μαθητών/τριών μέσα στο κοινωνικό σύνολο βάσει του φύλου τους, με στόχο να επιτευχθεί η προσαρμογή και η ένταξή τους στην κοινωνία. Συνεπώς, όταν τα βιβλία προλάβουν πρότυπα τα οποία στηρίζονται στην ανισότητα των δύο φύλων, αυτό έχεις ως επακόλουθο να διαιωνίζονται στερεοτυπικά μοτίβα και πρότυπα συμπεριφοράς. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως το φύλο είναι κοινωνικά κατασκευασμένο, καθώς ερμηνεύεται διαφορετικά και λαμβάνει διαφορετικές διαστάσεις από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία με βάση το κοινωνικοπολιτισμικό της υπόβαθρο.
Πώς τα σχολικά βιβλία προάγουν την κοινωνική ανισότητα;
Η μεταφορά ιδεολογικά φορτισμένων μηνυμάτων που προάγουν και ενισχύουν την κοινωνική ανισότητα μεταξύ των δύο φύλων πραγματοποιείται μέσω του γραπτού λόγου στα σχολικά βιβλία και πιο συγκεκριμένα μέσω της χρήσης λέξεων, που εντέχνως χρησιμοποιούνται μεταφέροντας έμμεσα μηνύματα στους μαθητές σχετικά με τους κοινωνικούς ρόλους των δύο φύλων. Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί ότι τα παραδείγματα που χρησιμοποιούνται στα σχολικά εγχειρίδια για να καταστήσουν το περιεχόμενο πιο εύληπτο στους μαθητές, είθισται να αποδίδουν στη γυναίκα παραδοσιακούς ρόλους, όπως αυτόν της μητέρας ή της νοικοκυράς, κάτι το οποίο φαίνεται να αναπαράγεται συχνά και μέσω της ίδιας της εικονογράφησης των βιβλίων. Στα πλαίσια αυτά, αξίζει να σημειωθεί ότι στην εικονογράφηση των βιβλίων ως επί το πλείστον κυριαρχούν ανδρικές μορφές και όταν ενίοτε αναπαρίστανται γυναικείες, παρουσιάζονται και πάλι με στερεοτυπικό τρόπο, αναπαράγοντας μία στερεοτυπική εικόνα για το γυναικείο φύλο.
Ταυτόχρονα, οι έρευνες αποδεικνύουν ότι από τα σχολικά βιβλία απουσιάζουν τα ενδιαφέροντα, οι εμπειρίες ή η οπτική των γυναικών, με αποτέλεσμα οι μαθήτριες να μην μπορούν να ταυτιστούν με γυναικεία πρότυπα. Σε αυτό θα πρέπει να προστεθεί και η ελλιπής εκπροσώπηση γυναικών επιστημόνων στα σχολικά εγχειρίδια, με επακόλουθο να ταυτίζεται η εικόνα του επιστήμονα με το ανδρικό φύλο, γεγονός που μεταφέρει ασυνείδητα μηνύματα στα αγόρια και τα κορίτσια σχετικά με τις σπουδές και το επάγγελμα που θα επιλέξουν να ακολουθήσουν. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, ότι οι θετικές επιστήμες επιλέγονται κατά κύριο λόγο από τα αγόρια, ενώ οι θεωρητικές από τα κορίτσια.
Ως εκ τούτου, αναδεικνύεται η ανάγκη αλλαγής των σχολικών εγχειριδίων, τα οποία θα πρέπει να διαπαιδαγωγούν τους μαθητές αναφορικά με τη μεταξύ τους ισότητα. Φυσικά, προς την κατεύθυνση αυτή είναι σημαντικό να στρέφονται και οι εκπαιδευτικοί, θέτοντας το ζήτημα περί ισότητας των δύο φύλων στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, μέσω της διεξαγωγής συζητήσεων με τους μαθητές, της χρήσης κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού και μέσω της επιλογής δραστηριοτήτων που θα προβάλλουν ισότιμα τα δύο φύλα.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Ιωαννίδου, Α., & Χαρδαλιά, Ν. (2008). Έμφυλες κοινωνικές αναπαραστάσεις στα σχολικά εγχειρίδια: Μελέτη βιβλιογραφικής επισκόπησης. Αθήνα: Press Time.
Κογκίδου, Δ. (2012). Το σχολείο ως πολιτισμικό πλαίσιο κατασκευής έμφυλων ταυτοτήτων και ως προνομιακό πεδίο για την άρση σεξισμού.
Δημακοπούλου Φ. (2019) Σχολικά εγχειρίδια και φύλο. Scientific Journal Articles – C.V.P. Παιδαγωγικής & Εκπαίδευσης. VIPAPHARM.
