Εισαγωγή
Η διαχείριση των συναισθημάτων στις Δ.Α.Φ. (Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος) αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα για το άτομο και την οικογένειά του. Στις Δ.Α.Φ. περιλαμβάνονται το σύνδρομο Asperger, ο αυτισμός, ο αυτισμός υψηλής λειτουργικότητας και η Διάχυτη Αναπτυξιακή Διαταραχή μη Προσδιοριζόμενη Αλλιώς (Δ.Α.Δ.Μ.Π.Α.). Κοινό χαρακτηριστικό των διαταραχών αυτών είναι η δυσκολία στη διαχείριση των συναισθημάτων του άγχους και του θυμού, καθώς επίσης και η κοινωνικά ανάρμοστη συμπεριφορά. Τα γνωρίσματα αυτά αποδίδονται σε νευροανατομικές διαφορές του εγκεφάλου, σε σύγκριση με τα νευροτυπικά άτομα. Οι διαφορές αυτές εντοπίζονται κυρίως στην αμυγδαλή, ένα σημείο του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για τη ρύθμιση των συναισθημάτων. Στο παρόν άρθρο γίνεται μία επιλογή από μεθόδους που χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση των ανθρώπων με αυτισμό.
Η Διερεύνηση των συναισθημάτων στον αυτισμό
Ένα σχέδιο παρέμβασης, την επιτυχία του οποίου επιβεβαιώνουν οι έρευνες, είναι “Η διερεύνηση των συναισθημάτων στον αυτισμό”, το οποίο δημιουργήθηκε από τον Tony Atwood. Ο T. Atwood, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Griffith στην Αγγλία, είναι ευρέως γνωστός για το έργο του στον τομέα του αυτισμού. Το σχέδιό του υλοποιείται σε έξι στάδια τα οποία βασίζονται στη Γνωστική – Συμπεριφορική θεραπεία κυρίως, αλλά και σε άλλες μεθόδους οι οποίες θα αναλυθούν στη συνέχεια.
Στο πρώτο στάδιο δίνεται έμφαση στα θετικά συναισθήματα, ώστε οι συμμετέχοντες να μελετήσουν τα συναισθήματα αυτά σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Στη δεύτερο γίνεται εστίαση στα αρνητικά συναισθήματα και στα εργαλεία με τα οποία μπορούν να τα διαχειριστούν. Στο τρίτο διερευνώνται τα κοινωνικά εργαλεία με βάση τα οποία το άτομο διαχειρίζεται καλύτερα τα συναισθήματά του σε κοινωνικές περιστάσεις. Στο τέταρτο γίνεται λόγος για το “θερμόμετρο” ένα εργαλείο που μετρά τη “θερμοκρασία” των συναισθημάτων και βοηθά το άτομο να αντιληφθεί την συναισθηματική του κατάσταση. Στο πέμπτο στάδιο εισάγονται οι “κοινωνικές ιστορίες”, οι οποίες παρέχουν πολύ σημαντικές πληροφορίες στο άτομο για το πώς να συμπεριφέρεται κατάλληλα σε διάφορες περιστάσεις. Τέλος, στο έκτο στάδιο κάθε άτομο δημιουργεί ένα πρόγραμμα για τη διαχείριση του άγχους ή του θυμού, για τον εαυτό του και τα άλλα μέλη της ομάδας, με βάση της αρχές της Γνωστικής – Συμπεριφορικής Θεραπείας.
Γνωστική – Συμπεριφορική Θεραπεία
Η Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία αποδεικνύεται ως αποτελεσματική μέθοδος αλλαγής του τρόπου σκέψης ενός ανθρώπου και διαχείρισης των συναισθημάτων του. Εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο το άτομο χρησιμοποιεί τα επεξεργαστικά του εργαλεία και στοχεύει στην αποφυγή των γνωστικών στρεβλώσεων και λανθασμένων συμπερασμάτων. Η εφαρμογή της επεκτείνεται και στην περίπτωση των διαταραχών του αυτιστικού φάσματος.
Η παρέμβαση με ΓΣΘ απευθύνεται τόσο σε παιδιά, όσο και σε ενήλικες και υλοποιείται σε στάδια. Στη διάρκεια του πρώτου σταδίου τα άτομα μαθαίνουν για τα συναισθήματα. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει συζητήσεις και δραστηριότητες σχετικά με τον τρόπο αντίληψης μίας κατάστασης και το πώς συνδέονται μεταξύ τους οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές. Στο δεύτερο στάδιο οι συμμετέχοντες μαθαίνουν να αποδομούν τις στρεβλωμένες αντιλήψεις και να δημιουργούν καινούργιες, σωστές οι οποίες να ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Οι στρεβλωμένες αντιλήψεις συνήθως προέρχονται από το γεγονός ότι δεν αντιλαμβάνονται τη μεταφορική χρήση της γλώσσας είτε από την παρερμηνεία αυθόρμητων ενεργειών των άλλων ανθρώπων. Μέσα από τη διαδικασία αυτή οι άνθρωποι με Δ.Α.Φ. αποκτούν συναισθηματική ωριμότητα και αλληλεπιδρούν αποτελεσματικότερα με τον κοινωνικό τους περίγυρο.
Συναισθηματική εκπαίδευση
Η εκπαίδευση των ανθρώπων με Δ.Α.Φ. πάνω στα συναισθήματα είναι απαραίτητη ώστε να καταστούν περισσότερο λειτουργικοί στην επικοινωνία τους με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Στη διάρκεια της εκπαίδευσης αυτής μαθαίνουν για την καταλληλότητα έκφρασης ενός συναισθήματος ανάλογα με την περίσταση και τη διαβάθμιση που υπάρχει στα επίπεδα συναισθηματικής έκφρασης. Σε κάθε ενότητα εξετάζεται ένα διαφορετικό συναίσθημα και όταν γίνουν κατανοητά μερικά συναισθήματα πραγματοποιείται προσέγγιση με ζεύγη αντίθετων συναισθημάτων.
Οι κοινωνικές ιστορίες
Οι κοινωνικές ιστορίες αποτελούν ένα καίριο εργαλείο για την ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων των ατόμων με Δ.Α.Φ. Η μέθοδος αυτή επινοήθηκε το 1991 από την Carol Gray, διευθύντρια του κέντρου “The Gray Center for Social Learning and Understanding”. Είναι οπτικοποιημένες ιστορίες διαφόρων θεμάτων οι οποίες παρέχουν στο άτομο σημαντικές πληροφορίες. Σκοπός των ιστοριών αυτών είναι να ενημερώσουν το άτομο για το ποιες συμπεριφορές είναι αποδεκτές σε κάθε περίπτωση, να το προετοιμάσουν για ένα επικείμενο γεγονός είτε να το επιβραβεύσουν. Οι ιστορίες αυτές χρειάζεται να πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια, ώστε να μπορούν να χαρακτηριστούν “κοινωνικές ιστορίες”. Η συγγραφή των ιστοριών αυτών προϋποθέτει την παρακολούθηση συγκεκριμένου εκπαιδευτικού προγράμματος.
Φαρμακευτική αγωγή
Η φαρμακευτική αγωγή αξιοποιείται σε μεγάλη συχνότητα στις περιπτώσεις αυτισμού και Άσπεργκερ. Όταν η διαχείριση των συναισθημάτων καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολη, σε βαθμό που να μην αρκούν οι προαναφερθείσες μέθοδοι, τότε κρίνεται ως ένα κατάλληλο εργαλείο. Προλαμβάνει τις παρορμητικές αντιδράσεις και τις καταστροφικές συμπεριφορές. Πάντοτε βέβαια πρέπει να χρησιμοποιείται συμπληρωματικά και ποτέ να μη στηρίζεται μία παρέμβαση αποκλειστικά στα φάρμακα. Έχει αποδειχθεί αποτελεσματική για τη διαχείριση των εκρήξεων θυμού οι οποίες είναι χαρακτηριστικές στον αυτισμό. Επιπλέον, όταν υπάρχει συννοσηρότητα με αγχώδη διαταραχή, κλινική κατάθλιψη, ΔΕΠ-Υ η αγωγή αποδεικνύεται πολύ χρήσιμη, σύμφωνα με την κλινική εμπειρία. Μεγάλη προσοχή, ωστόσο, χρειάζεται να δοθεί στο γεγονός ότι η χορήγηση σκευασμάτων επιβραδύνει τις νοητικές και γνωστικές λειτουργίες των ατόμων που τα λαμβάνουν.
Attwood, T. (2015). Η Διερεύνηση των Συναισθημάτων στον Αυτισμό. Γνωστική-Συμπεριφορική Θεραπεία για τη διαχείριση του Άγχους και του Θυμού. Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο.
