Τί είναι η Διγλωσσία; 

Η διγλωσσία αναφέρεται στην ικανότητα ενός ατόμου να επικοινωνεί με δύο γλώσσες σε λειτουργικό επίπεδο. Στον σύγχρονο κόσμο της διαπολιτισμικής διάδρασης, η διγλωσσία δεν αποτελεί απλώς ένα εφόδιο –είναι σημείο αναφοράς της κοινωνικής και επαγγελματικής υπεροχής. Η ικανότητα αυτή μπορεί να αναπτυχθεί είτε φυσικά, μέσω της οικογενειακής γλωσσικής ποικιλομορφίας, είτε τεχνητά, μέσα από την εκπαίδευση και την προσωπική προσπάθεια.

Η διγλωσσία  δεν είναι απλώς μια δεξιότητα επικοινωνίας, αλλά ένα πολιτισμικό και ψυχογνωστικό εργαλείο που καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε, αντιλαμβανόμαστε και συνδεόμαστε με τον κόσμο.

“Μαθαίνοντας μια νέα γλώσσα, αποκτούμε μια δεύτερη ψυχή.” Karl Wilhelm von Humboldt

Πώς Αναπτύσσεται η Διγλωσσία;

Υπάρχουν διαφορετικά είδη διγλωσσίας ανάλογα με το πλαίσιο και τον βαθμό χρήσης των γλωσσών. Η ταυτόχρονη διγλωσσία αναφέρεται στα άτομα τα οποία μαθαίνουν δύο γλώσσες από μικρή ηλικία ταυτόχρονα, ενώ η διαδοχική διγλωσσία αναφέρεται στην εκμάθηση των γλωσσών σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Παράλληλα, η κοινωνική διγλωσσία περιγράφει την ύπαρξη δύο γλωσσών σε μία κοινότητα, χωρίς απαραίτητα να τις μιλάει κάθε άτομο, ενώ η λειτουργική διγλωσσία αναφέρεται στη χρήση δύο γλωσσών σε διαφορετικά πλαίσια (π.χ., στο σπίτι, στο σχολείο ή στον χώρο εργασίας).

Σύμφωνα με την UNESCO (2016), τα είδη της διγλωσσίας –όπως η ταυτόχρονη, η διαδοχική, η κοινωνική και η λειτουργική  –επηρεάζουν διαφορετικά τη γνωστική, κοινωνική και εκπαιδευτική ανάπτυξη του πολύγλωσσου ατόμου.

Ο ρόλος της εκπαίδευσης στην ανάπτυξη της διγλωσσίας

Η εισαγωγή της δεύτερης γλώσσας στο σχολείο από μικρή ηλικία βοηθά τα παιδιά να αναπτύξουν ανώτερες εκτελεστικές λειτουργίες, να σκέφτονται με ευελιξία και να προσαρμόζονται ευκολότερα στα πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα. Τα παιδιά τα οποία διδάσκονται δύο γλώσσες στο σχολείο έχουν επίσης ανθεκτικότερες γλωσσικές βάσεις (π.χ., μαθαίνουν να σκέφτονται με δομή και να εκφράζονται με σαφήνεια).

Η δίγλωσση διδασκαλία δεν περιορίζεται στη μετάδοση λέξεων· δημιουργεί γέφυρες μεταξύ των γλωσσών, των πολιτισμών και των γνωστικών πεδίων. Επιπλέον, τα δίγλωσσα σχολικά προγράμματα καλλιεργούν την αυτοπεποίθηση και ενισχύουν τη μαθησιακή ταυτότητα των μαθητών/μαθητριών.

Τα Πλεονεκτήματα της Διγλωσσίας στα Παιδιά 

Ερευνητικά ευρήματα υποστηρίζουν ότι:

• Τα δίγλωσσα/πολύγλωσσα παιδιά έχουν υψηλότερη ικανότητα επίλυσης προβλημάτων και λήψης αποφάσεων (Bialystok, 2009).
• Διαχειρίζονται πιο αποτελεσματικά την εναλλαγή μεταξύ καθηκόντων και εμφανίζουν ενισχυμένο έλεγχο των αναστολών (στην αγγλική γλώσσα: executive control).
• Παρουσιάζουν καλύτερη επίγνωση της ίδιας της γλώσσας (μεταγλωσσικός συλλογισμός).
• Αυτή η νοητική ευελιξία που συνδέεται με την διγλωσσία σχετίζεται με αλλαγές στον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου που με τη σειρά του βελτιώνει τη μαθησιακή ικανότητα, συνολικά.

Σύμφωνα με τον Cummins (2000), η γλωσσική ποικιλομορφία στο σχολείο αποτελεί πηγή ενδυνάμωσης και κοινωνικής ένταξης, όταν αντιμετωπίζεται με σεβασμό και ενίσχυση.

1. Τα εκπαιδευτικά πλεονεκτήματα της διγλωσσίας 

Στο σχολικό περιβάλλον, οι δίγλωσσοι μαθητές και μαθήτριες συχνά:

• Αναπτύσσουν πλουσιότερο λεξιλόγιο.
• Κατανοούν τους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες με μεγαλύτερη ευκολία.
• Μεταφέρουν τις  δεξιότητες μεταξύ των γλωσσών (διαγλωσσική μεταφορά), ενισχύοντας την ακαδημαϊκή τους απόδοση (Cummins, 2001).

Η διγλωσσία δεν εμποδίζει τη μάθηση, αλλά τη διευκολύνει. Όταν τα εκπαιδευτικά συστήματα υποστηρίζουν το γλωσσικό υπόβαθρο των παιδιών, τότε ενισχύεται η συνολική ακαδημαϊκή εμπλοκή τους.

2. Πρακτικές προτάσεις για γονείς και εκπαιδευτικούς για την καλλιέργεια της διγλωσσίας 

Για να καλλιεργηθεί αποτελεσματικά η διγλωσσία:

1. Εντάξτε τραγούδια και παιχνίδι στην εκμάθηση.
2. Χρησιμοποιήστε ψηφιακά εργαλεία, όπως εφαρμογές και video.
3. Επαινέστε την προσπάθεια, όχι μόνο το αποτέλεσμα.
4. Αξιοποιήστε το σπίτι και το σχολείο ως πολύγλωσσα περιβάλλοντα.
5. Συνεργαστείτε με ειδικούς για την καθοδήγησή σας.

Το σημαντικότερο είναι να ενθαρρύνετε την αυθεντική επικοινωνία και όχι την τελειότητα.

Η διγλωσσία σε Παιδιά με ΔΕΠΥ ή ΔΑΦ

Η διγλωσσία σε παιδιά με ΔΕΠΥ ή ΔΑΦ αποτελεί πεδίο εντατικής μελέτης τα τελευταία χρόνια. Αν και στο παρελθόν υπήρχε ο φόβος ότι η έκθεση σε περισσότερες από μία γλώσσες επιβαρύνει τις γνωστικές και γλωσσικές δυσκολίες, σήμερα τα δεδομένα είναι διαφοροποιημένα.

Από τη μία πλευρά, η πολυγλωσσία φαίνεται να ενισχύει ορισμένες εκτελεστικές λειτουργίες, όπως είναι, επί παραδείγματι, η ευελιξία στη σκέψη και η γνωστική μετατόπιση (flexible shifting), ιδιαίτερα σε παιδιά με ΔΕΠΥ. Η εναλλαγή μεταξύ των γλωσσικών συστημάτων μπορεί να εκπαιδεύει τον εγκέφαλο στη διαχείριση πολλαπλών ερεθισμάτων, γεγονός που συμβάλλει στον καλύτερο έλεγχο της προσοχής (Gross & Kaushanskaya, 2018).

Αντίστοιχα, για τα παιδιά με ΔΑΦ, η πολυγλωσσία δεν προκαλεί καθυστέρηση ή σύγχυση, όπως παλιότερα θεωρούσαν. Πρόσφατα ερευνητικά ευρήματα δείχνουν ότι η έκθεση σε δύο γλώσσες μπορεί να ενισχύσει την κοινωνική προσαρμογή, την προσοχή στον συνομιλητή και την κατανόηση του πλαισίου, στοιχεία στα οποία τα παιδιά με ΔΑΦ συχνά δυσκολεύονται (Hambly & Fombonne, 2012).

Ωστόσο, υπάρχουν προκλήσεις. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ ή ΔΑΦ μπορεί να χρειαστούν περισσότερο χρόνο για να εσωτερικεύσουν τους γλωσσικούς κανόνες και να διαχωρίσουν τα γλωσσικά συμφραζόμενα. Η επιτυχής πολυγλωσσική ανάπτυξη απαιτεί την κατάλληλη υποστήριξη από την οικογένεια, το σχολείο και τις θεραπευτικές δομές.

Συμπερασματικά, η διγλωσσία δεν αποτελεί εμπόδιο για τα παιδιά με νευροαναπτυξιακές διαταραχές. Με τις κατάλληλες στρατηγικές διδασκαλίας, μπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά, προσφέροντας γνωστικά και κοινωνικά οφέλη.

Τα Πλεονεκτήματα της Διγλωσσίας στους Ενήλικες 

Η διγλωσσία συνδέεται άμεσα με την εγκεφαλική λειτουργία. Στην ενήλικη ζωή, η διγλωσσία αποδεικνύεται νοητικό “γυμναστήριο”, καθώς:

• Ενισχύει τη μνήμη εργασίας και τη συγκέντρωση (Kroll & Bialystok, 2013). Πράγματι, επιστημονικές μελέτες δείχνουν ότι η τακτική χρήση περισσότερων γλωσσών ενεργοποιεί περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την εργαζόμενη μνήμη, την αναστολή παρεμβαλλόμενων ερεθισμάτων και τη γνωστική εναλλαγή (Kroll & Bialystok, 2013).

• Καθυστερεί την εμφάνιση της άνοιας και της νόσου Alzheimer. Πράγματι, τα  δίγλωσσα/πολύγλωσσα άτομα διατηρούν τη γνωστική τους ικανότητα για περισσότερα χρόνια σε σχέση με μονόγλωσσους συνομηλίκους, παρουσιάζοντας καθυστέρηση στην εκδήλωση συμπτωμάτων νευροεκφυλιστικών νόσων κατά 4 έως 5 έτη (Bialystok, 2009). Αυτά τα ερευνητικά ευρήματα δείχνουν ότι η πολυγλωσσία λειτουργεί προληπτικά και προστατευτικά, διατηρώντας τον εγκέφαλο ενεργό, εστιασμένο και λειτουργικό.

• Αυξάνει τη νευροπλαστικότητα, δηλαδή την ικανότητα του εγκεφάλου να δημιουργεί νέες συνάψεις. Η νευροπλαστικότητα  είναι η ικανότητα του εγκεφάλου να αναδιοργανώνει τις συνδέσεις και τις λειτουργίες του ως απάντηση σε ερεθίσματα, στη νέα μάθηση ή σε κάποιονν τραυματισμό. Ο εγκέφαλος ενός δίγλωσσου ατόμου εμφανίζει μοναδική λειτουργική αρχιτεκτονική. Η χρήση διαφορετικών γλωσσικών συστημάτων:
  
  • Διευκολύνει τη συνειδητή επιλογή λέξεων και τον περιορισμό άσχετων πληροφοριών.
  • Επιτρέπει την πιο γρήγορη εναλλαγή των εστιάσεων (task-switching).
  • Βελτιώνει τον γνωστικό έλεγχο και την αντοχή σε διάσπαση προσοχής.

  Το code-switching (εναλλαγή των γλωσσών κατά τη διάρκεια επικοινωνίας) ενεργοποιεί τους σύνθετους μηχανισμούς ελέγχου, διατηρώντας τον εγκέφαλο ενεργό και προστατευμένο από την έκπτωση των λειτουργιών (Green & Abutalebi, 2013).

• Η γλωσσική ευχέρεια προσφέρει επικοινωνιακά και διαπραγματευτικά πλεονεκτήματα σε επαγγελματικούς τομείς όπως είναι, επί παραδείγματι, οι διεθνείς σχέσεις, ο τουρισμός, η διδασκαλία και η πολυεθνική επιχειρηματικότητα.

Η Επαγγελματική Ζωή των Δίγλωσσων

Σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία, η διγλωσσία ανοίγει πόρτες σε διεθνείς καριέρες. Δεν πρόκειται μόνο για τη μετάφραση ή τη διερμηνεία· η δίγλωσση ικανότητα δείχνει ευφυΐα, ευελιξία και διεθνή προσανατολισμό. Οι δίγλωσσοι εργαζόμενοι:

• Έχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε διεθνείς αγορές.
• Συμμετέχουν σε πολυπολιτισμικές ομάδες με μεγαλύτερη ευκολία.
• Διευκολύνουν τη διαπολιτισμική διαπραγμάτευση και τις επιχειρηματικές συνεργασίες.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2012) επισημαίνει ότι οι πολύγλωσσες εταιρείες παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά εξαγωγών και διεθνών συνεργασιών. Η σημασία της πολυγλωσσίας για την εργασιακή ένταξη και τη διεθνή κινητικότητα αναγνωρίζεται και από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία προωθεί ενεργά την πολύγλωσση πολιτική στα κράτη μέλη της Ένωσης.

Μύθοι και Παρανοήσεις γύρω από την Διγλωσσία

Παρά τα τεκμηριωμένα οφέλη, υπάρχουν ακόμη παρανοήσεις γύρω από την διγλωσσία:

Τα παιδιά θα μπερδευτούν αν μαθαίνουν δύο γλώσσες

Η πολυγλωσσία προκαλεί γλωσσική καθυστέρηση

Δεν μπορείς να μάθεις νέα γλώσσα μετά τα 30

Οι παραπάνω αντιλήψεις έχουν καταρριφθεί επιστημονικά (Genesee, 2006). Η διγλωσσία όχι μόνο δεν προκαλεί σύγχυση, αλλά ενισχύει τη μεταγλωσσική επίγνωση, δηλαδή την ικανότητα του παιδιού να σκέφτεται για τη γλώσσα ως ένα σύστημα.

Πολιτισμική Ευαισθησία και Ενσυναίσθηση μέσω της Διγλωσσίας 

Η διγλωσσία δεν είναι απλώς μία γλωσσική ικανότητα –είναι ένα παράθυρο σε άλλους κόσμους. Μέσα από τη γλώσσα αποκτούμε πρόσβαση σε νοοτροπίες, ήθη και έθιμα άλλων πολιτισμών. Όσοι κατανοούν τις γλωσσικές αποχρώσεις, αντιλαμβάνονται καλύτερα τις προθέσεις και τις αξίες των άλλων. Η γλωσσική πολυμορφία:

• Καλλιεργεί την ανεκτικότητα και την αποδοχή της ετερότητας.
• Ενισχύει την ενσυναίσθηση απέναντι σε άλλους λαούς και θρησκείες.
• Προάγει τη διαπολιτισμική επάρκεια, απαραίτητη δεξιότητα για τη σύγχρονη παγκόσμια κοινωνία.

Η διγλωσσία καλλιεργεί την ικανότητα να ακούμε, να κατανοούμε και να αποδεχόμαστε τη διαφορετικότητα. Ενισχύει επίσης τη συναισθηματική νοημοσύνη, καθώς μας βοηθά να ερμηνεύουμε καλύτερα τις προθέσεις και τα συμφραζόμενα. Δεν αποκτούμε μόνο νέο λεξιλόγιο, αλλά και μια νέα προοπτική για τη ζωή, τις σχέσεις και την κοινωνία.

Η Διγλωσσία ως Δεξιότητα Ζωής

Η διγλωσσία είναι επένδυση ζωής. Ενισχύει τη γνωστική απόδοση, τη συναισθηματική νοημοσύνη και την κοινωνική ενσωμάτωση. Από την προσχολική ηλικία έως την τρίτη ηλικία, το να γνωρίζει κανείς περισσότερες από δύο γλώσσες προσφέρει μοναδικά πλεονεκτήματα.

Μαθαίνουμε γλώσσες για να κατανοούμε, όχι απλώς να ομιλούμε. Η διγλωσσία μας επιτρέπει να ανοίξουμε πόρτες σε νέες ιδέες, σε άλλους ανθρώπους και σε νέους ορίζοντες. Δημιουργεί γέφυρες αντί για φράγματα. Μας εκπαιδεύει να σκεφτόμαστε με περισσότερες από μία προοπτικές και να προσεγγίζουμε το διαφορετικό με σεβασμό, περιέργεια και ενσυναίσθηση.

Ταυτόχρονα, η διγλωσσία συμβάλλει στην προσωπική και επαγγελματική μας εξέλιξη. Ενισχύει την προσαρμοστικότητα, καλλιεργεί τη διαπολιτισμική ικανότητα και προσφέρει στρατηγικό πλεονέκτημα στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Δεν αποτελεί προνόμιο των λίγων, αλλά δικαίωμα των πολλών – και ένα πολύτιμο εργαλείο που αξίζει να ενισχυθεί μέσα από την εκπαίδευση και τις πολιτικές ένταξης.

Όπως είπε ο Ludwig Wittgenstein: «Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου.» Η διγλωσσία, επομένως, διευρύνει τον κόσμο μας. Σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο πολύγλωσσος, το να μάθεις μια νέα γλώσσα σημαίνει ότι γίνεσαι πιο ανθρώπινος.

Βιβλιογραφία 

Bialystok, E. (2009). Bilingualism: The good, the bad, and the indifferent. Bilingualism: Language and Cognition, 12(1), 3–11. https://doi.org/10.1017/S1366728908003477

Cummins, J. (2000). Language, power and pedagogy: Bilingual children in the crossfire. Multilingual Matters.

Cummins, J. (2001). Negotiating identities: Education for empowerment in a diverse society (2η έκδ.). California Association for Bilingual Education.

European Commission. (2012). Language competencies for employability, mobility and growth. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/25a3f1ae-212f-4f97-a3c2-06b96ec77bc1

Genesee, F. (2006). Educating English language learners: A synthesis of research evidence. Cambridge University Press.

Georgetown University Medical Center. (2016, 8 Ιουνίου). Learning second language boosts brain plasticity in adults. ScienceDaily. Ανακτήθηκε από: https://www.sciencedaily.com/releases/2016/06/160608102013.htm

Green, D. W., & Abutalebi, J. (2013). Language control in bilinguals: The adaptive control hypothesis. Journal of Cognitive Psychology, 25(5), 515–530. https://doi.org/10.1080/20445911.2013.796377

Gross, M., & Kaushanskaya, M. (2018). Executive function deficits in monolingual and bilingual children with ADHD. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 61(6), 1435–1449. https://doi.org/10.1044/2018_JSLHR-L-17-0194

Hambly, C., & Fombonne, E. (2012). The impact of bilingual environments on language development in children with autism spectrum disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 42(7), 1342–1352. https://doi.org/10.1007/s10803-011-1365-z

Kroll, J. F., & Bialystok, E. (2013). Understanding the consequences of bilingualism for language processing and cognition. Journal of Cognitive Psychology, 25(5), 497–514. https://doi.org/10.1080/20445911.2013.799170